Gazetimizding juyrdaghy sandarynyng birinde Almatyda, "Alatau" shipajayynda "Tarihy mәdeny múranyng órkeniyetter dialogyndaghy roli" atty konferensiya ótkendigi turaly jazghan edik. Konferensiyagha Reseyden "Órkeniyetter dialogy" forumynyng ókilderi, alys-jaqyn shet elderden mamandar qatysyp, "Mәdeny múra" baghdarlamasy tónireginde qyzu pikir-talas jýrgizgen. Keleli mәselelerdi qozghaghan kenes jayynda atalmysh konferensiyany úiymdastyrushylardyng biri, Mәdeny sayasat jәne ónertanu institutynyng diyrektory Erlan Sairovqa birer saual qoyghan edik.

- Erlan agha, "Tarihy mәdeny múranyng órkeniyetter dialogyndaghy roli" atty konferensiya ayaqtaldy. Konferensiyanyng "Mәdeny múra" baghdarlamasy ayasynda ótkizilgenin de bilemiz. Konferensiya ózining kózdegen maqsatynan shyqty dep oilaysyz ba?

Gazetimizding juyrdaghy sandarynyng birinde Almatyda, "Alatau" shipajayynda "Tarihy mәdeny múranyng órkeniyetter dialogyndaghy roli" atty konferensiya ótkendigi turaly jazghan edik. Konferensiyagha Reseyden "Órkeniyetter dialogy" forumynyng ókilderi, alys-jaqyn shet elderden mamandar qatysyp, "Mәdeny múra" baghdarlamasy tónireginde qyzu pikir-talas jýrgizgen. Keleli mәselelerdi qozghaghan kenes jayynda atalmysh konferensiyany úiymdastyrushylardyng biri, Mәdeny sayasat jәne ónertanu institutynyng diyrektory Erlan Sairovqa birer saual qoyghan edik.

- Erlan agha, "Tarihy mәdeny múranyng órkeniyetter dialogyndaghy roli" atty konferensiya ayaqtaldy. Konferensiyanyng "Mәdeny múra" baghdarlamasy ayasynda ótkizilgenin de bilemiz. Konferensiya ózining kózdegen maqsatynan shyqty dep oilaysyz ba?

- Birinshiden, búl is-shara Mәdeniyet jәne aqparat ministrligining strategiyalyq basymdylyqtaryna sәikes ótkizilgendigin atap ótken jón. Endi mәselening týiinine keletin bolsaq, «Mәdeniyet» degen úghymnyng ózin týsine almay jýrmiz. Kenestik iydeologiyadan qalghan keybir úghymdardyng saldarynan mәdeniyet degen - muzey, kitaphana, teatr bolyp ghana qaldy. Al shyn mәninde Mәdeniyet degen - býkil elding sayasy jýiesin, әleumettik-sayasy instituttardy qalyptastyratyn qúndylyqtar. Belgili bir elding ekonomikasy, sol elding qarjysy dep aita alamyz ba? Sol elding mәdeniyeti deymiz ghoy. Ejelgi Egiypetting әskeri dep aitpaydy ghoy, ejelgi Egiypetting mәdeniyeti dep aitamyz. Rimning filosofiyasy demeymiz, tipti sol elding filosofiyasy myqty damysa da, Rimning mәdeniyeti deymiz. Sonymen birge taghy atap ótetin jayt, Qazaqstandaghy Qazaqstannyng emes, qazaqtyng mәdeniyeti ekendigi býgin aksioma boluy qajet. Búl bizding elding eng negizgi iydeologiyasy boluy kerek. Qazaqstannyng mәdeniyeti - qazaqtyng mәdeniyeti. Qazaqtyng mәdeniyeti - Qazaqstannyng mәdeniyetining ózegi boluy kerek. Basqa mәdeniyetter qazaqtyng mәdeniyetining ainalasyna toptasuy kerek. Ol óte ýlken problema jәne basqa әngimening arqauy bolary sózsiz. Biz osy konferensiyany ótkizbes búryn "Týrik әlemining órkeniyetter dialogyndaghy roli" degen simpozium ótkizdik. Osy eki is-sharany bir-birinen bólip-jaryp qaraugha bolmaydy. Onyng negizgi sebebi - býgin әlem mәdeniy-gumanitarlyq, qoghamdyq-ekonomikalyq salada alapat ózgeristerding aldynda túr.

Qazirgi tanda biz ótkerip otyrghan daghdarystar adamzat tarihynda 500 jylda bir kezdesetin qúbylys. Osy daghdarystan keyin bizge tabighaty mýldemge belgisiz geosayasi, geogumanitarlyq qúbylystar boluy yqtimal. Mysaly ýshin kórshi Qytay men Ýndistan basqa memleketterden bos jatqan jerlerdi satyp alu memlekettik baghdarlamalaryn qabyldaghan. Búl baghdarlama boyynsha satyp alynatyn jerler bolyp Afrika elderi, Avstraliya materiygi belgilengen. Biraq osy geosayasy baghdarlamalardyng qay jaqqa emeurin tartyp otyrghandyghy bes sausaqtay belgili bolyp túrghandyghy bizge aiqyn. Men BRIK úghymy jóninde osydan birneshe jyl búryn aitqanmyn. Endi sol shyndyqqa ainalyp otyr. BRIK degenimiz - Braziliya, Resey, Ýndistan, Qytay degendi bildiretin abbreviatura. Jiyrma birinshi ghasyrda osy elder dýniyejýzining liyderi bolady degen geosayasy teoriyalar kóptep shyghyp jatyr.

Keshe ghana Ekaterinburgta osy elder ózderining ambisiyasyn bildirip, ortaq deklarasiya qabyldady. Búl dýniyejýzi geosayasi, geomәdeny prosesterinde jana prosesterge alyp keletin ózgerister jaqyn túr degen sóz. Napoleon kóregen geosayasy oiynshy bolghan, sol kisi "Qytay býgin úiyqtap jatqan aidahar, ony eshqashan oyatugha bolmaydy" dep ósiyet aityp ketken. Býgin sol aidahar jәy ghana oyanghan joq, dýniyejýzindegi jalghyz gegemongha ainalugha dayyndalyp jatyr. Onyng ar jaghynda bizge tabighaty mýldemge belgisiz alys ta jaqyn Ýndistan túr. Osynday kezende bizge týrki әlemine iyek artyp, jalpytýrkilik birlikti nasihattap qana qoymay, naqty is-qimyl jasau qajet. Bizding birinshi simpozium osyghan baghyttalghan bolatyn. Eng birinshi qadamdar gumanitarlyq salada ortaqtýrkilik qúndylyqtardy jii. Sol ýshin "týrki әlemi mәdeniyetining 100 qayratkeri" atty jobany bastadyq. Ondaghy negizgi maqsat týrkilerding mәdeniyetining ótkeni bir ekendigin nasihattau. Kelesi qadam ainalamyzgha qarap bizding kelesi odaqtasymyz kim ekendigin anyqtap alu. Qazaqta "qaraqytay qaptasa, sary orys әkendey kóriner" degen maqal bar. Búl maqaldyng tabighaty bizding halyq qytaydan keletin qauipti búrynnan beri, tereng sanalyq túrghyda sezingen jәne refleksilik túrghyda soghan dayyndalghan. Óitkeni biz qansha oryssha sóilegenimizben bizding bet-әlpetimiz orystardan bizdi aiyryp túrady. Al endi bir sәtke bizding qytaysha sólegenimizdi kózinizge elestetinizshi... Mine, mәsele osynda. Sondyqtan biz týrkilik-slavyandyq qauymdastyqqa talpynuymyz kerek. "Eski jau soghysqangha jaqsy" deydi. Biz orysty әbden zerttep alghan halyqpyz, olardyng osal jerlerin, jaqsy qasiyetterin jiti bilemiz. Al búghan barlyq alghysharttar bar. Óitkeni, býgingi Reseyding elitasy tek qana teng dәrejedegi dialog kerek ekendigin týsinedi. Búghan tarihy alghysharttar da bar.

Men sizge aitayyn Kiyev rusinde memlekettik til - orys tili bolmaghan. Kiyev rusinde eski orys tili men eski týrki tili bolghan. Ejelgi rusi knyaziderining barlyghynyng әielderi qypshaqtardan bolghannan ghana emes, mәdeni, sauda-sattyq baylanystar jýieli týrde bolghan. Býkil Kiyevting bazarlarynda bizding tauarlar satylghan. Tereng gumanitarlyq-ruhany alys-beris bolghan, ony Oljas Sýleymenov te rastap otyr.

- Áyelderi qypshaqtardan bolghan song olardyng tilderi de taza orys tilinde bolmady deysiz ghoy.

- Býkil Kiyev rusinde týrkiler men slavyandar jii aralasyp-qúralasqan. Bizding tarihy jadymyz ketip qalghan ghoy. Qazir biz "orystar sóitti, býitti" deymiz. Kommunister tek qazaqtardy ghana emes, orystardy da tarihynan aiyrghan. On segizinshi ghasyrgha deyin Moskvada Reseyding diplomatiyalyq tili - tatar tili bolghandyghyn býgin orys ghalymdarynyng ózderi moyyndap otyr. Ol tatar tili emes, shaghatay tili boluy yqtimal. Shaghatay tili - býkil týrkilerding jalpy tili.

- Biraq, sol Resey bizding osynday mәdeniyetimizdi moyynday ma? Moyyndasa qanshalyqty?

- Búl jóninde biz keshendi júmys isteuimiz qajet. Ótkende "Aleksandr Nevskiy" turaly kino kórdim. Men tariyhqa da zeyin qoyamyn. Aleksandar Nevskiy on bir jyl knyazi bolghan adam. Sonyng bes jylyn Sarayda ótkizse, eki jylyn Qaraqúrymda ótkizgen. Aleksandr Nevskiyding knyazi bolghany Batu hannyng sheshesining arqasy. Ol kisi knyazidi úlynday jaqsy kórgen. Nevskiyding әkesin óltirip otyryp, Aleksandrdy knyazi saylaghan. Ol Sartaqtyng ókil aghasy bolghan. Sonymen birge býkil Reseyde yassykty osy Aleksandr jinaghan, búl oghan degen senimning sheksiz bolghandyghyn kórsetedi. Negizinde Altyn Orda dinge, tilge, mәdeniyetke óte tolerantty memleket bolghan. Siz Altyn Ordanyng qúramynda bolghan kezde orys tilining problemasyn bilesiz be? Joq. Dinge qysymshylyq bolghan faktiler bar ma? Joq. Óitkeni ol kezde Altyn Orda tarapynan ýlken toleranttylyq bolghan. Gumanitarlyq qysym jasalghan kezde býgingi Reseyding dini de, tili de basqasha bolar ma edi, kim bilsin. Kórdiniz be?! Demek múnyng bәri dialog jasaugha negiz bolatyn dýniyeler. Biz osy mәseleler boyynsha Resey jaghymen jýieli týrde júmys isteuimiz qajet. Mysaly, ayaqqy kezderi, 28-panfilovshylar turaly da biraz әngimeler tuyndap jatyr. Olar: "28-panfilovshylar bolmaghan" degendi aitady. Al, sol 28 jauyngerding Almatyda dayyndalghanyn bәrimiz bilemiz. Tipti, sol 28-ding jartysy qazaqtardan qúralghan.

Olar Moskvany qorghaghan. Al, býgin Reseyding keybir aqparat qúraldary: "Moskvany 28-panfilovshylar emes, sibirlikter qorghaghan" degendi aitady. Mening әkem 15-ten asqan kezinde soghysqa attanypty. 16-dan asqanynda elge jaralanyp qaytypty. Ekinshi toptaghy mýgedek atandy. Mening әkem byltyr qaytys boldy. Sol 28-panfilovshylar turaly filimdi kórgen kezde әkem esime týsedi. Olar ne ýshin soghysty?! Ne ýshin janyn qidy?! Mine, múnyng bәri ýlken problema emes pe? Reseyde qazir tarihty búrmalau jóninde komissiya qúrdy. Sol komissiyagha kirip, biz ózimizding últtyq mýddemizdi qorghap shyghuymyz qajet. Joghary pilotaj degen it siyaqty ýige kirmey ýrip otyru emes, kerisinshe ýige kirip óz mәselendi sheship shyghu. Biz osynyng bәrin sheship shyqsaq, bizding missiyamyzdy aqtap alamyz. Bizding konferensiyany ótkizip otyrghandaghy maqsatymyz osy.

- Jalpy, konferensiyagha tek "Órkeniyetter dialogy" forumynyng ókilderi ghana emes, Shveysariyadan, Italiyadan, Avstriyadan, Ýndistannan da, Rumyniyadan da, Chehiyadan da ókilder kelgen joq pa?

- Biz búl konferensiyany "Órkeniyetter dialogy" atty halyqaralyq úiymmen birigip ótkizdik. Sonyng ózinde osy úiymgha "bizding negizgi maqsat "Mәdeny Múrany" halyqaralyq dәrejede nasihattau, búl bizding mýddemiz, eger kelispesenizder birigip ótkizbeymiz" dep shart qoydyq. Olar bizben tolyq qana kelisip qoyghan joq Elbasy N.Á. Nazarbaevtyng enbegin óte joghary baghalaytyndyqtaryn, Elbasynyng júmysyn nasihattaugha ózderining qolghabysyn tiygizse quanyshty bolatyndyqtaryn jetkizdi. Sondyqtan shet el ókilderine birigip "Mәdeny múra" jóninde hat jazdyq. Olargha "Mәdeny múra" baghdarlamasy turaly tolyq aqparatty beruge tyrystyq. Búl baghdarlamanyng osynday maqsaty, mýddesi bar, sony talqylaymyz dedik. Sonda Qytay, Ýndistan, Shveysariyadan hat kelipti. Olar: "Búl óte jaqsy baghdarlama eken. Biz kelemiz" degen eken. Kórdiniz be, bizding Elbasynyng istep otyrghan әrbir qadamy halyqaralyq dәrejede ýlken rezonans tudyryp jatyr. Olar maghan sony jazdy. Konferensiyagha kóptegen elderden adamdar keldi. Olardyng bәri: "baghdarlamalarynyzdyng iske asu prosesi keremet eken, biz de sóitemiz" dep ketti. Búl Elbasy N.Á. Nazarbaevtyng inisiativasymen ómirge kelgen "Mәdeny Múra" últtyq baghdarlamasynyng halyqaralyq dәrejege shyghyp qana qoymay, Euraziya aumaghyndaghy janashyl-innovasiyalyq baghdarlamagha ainalghandyghyn kórsetip otyr.

- Konferensiyagha qatysqan ókilderding qazaq mәdeniyetinen habary bar ma eken? Jalpy, qazaqtyng mәdeniyetin, qazaqtyng mәdeny tarihyn bile me?

- Ýndistannan kelgen ókilge aittym. Kezinde "Dely súltanaty" bolghan. Dely súltanatynyng basshysy tikeley Babyr súltannyng úrpaqtary. Moskva Joshy Úlysynyng aimaghy bolghan. Onyng da basshylary - bizding týrkiler. Búlar bizding týbimizding bir ekenin sezedi. Bizding bolashaghymyzdyng bir bolatynyna senimmen qaraydy. Ýndistannyng kezindegi negizgi elitasy - olar týrkiler. Olar bes ghasyr kәdimgishe biylep-tóstegen. Moskva bolsa, Shynghyshannyng ýshinshi imperiyasy retinde qúrylghan. Búl turaly Moskvanyng knyaziderining de hattary bar. Bizde osynday jyly qarym-qatynas bolghan. Sony ary qaray damytuymyz kerek. Osynyng ózegi bizding bolashaghymyzdyng negizi bolady. Osynday faktiler Qazaqstandy órkeniyetter dialogynyng ortalyghyna ainaldyruy yqtimal. Ekining biri Euraziyanyng geografiyalyq ortalyghy Qazaqstanda, naqtyraq aitsaq Shyghys Qazaqstan oblysynyng Kurchatov qalasynyng manynda ornalasqandyghyn bile bermeydi. Búl bizge Qúdaydyng bergen artyqshylyghy, osyny biz dúrys paydalanuymyz qajet.

Mәdeniyetting jogharghy dәrejesi basqa mәdeniyetke óz mәdeniyetindi kýshpen tanu emes, kerisinshe sol mәdeniyetke týsinikti tilge audaryp beru. Bizding negizgi missiya osynda, qazaq mәdeniyetin Euraziya kindigining ózegi retinde basqa halyq últ mәdeniyetterine audaryp beru.

Qazaqta tigin tigu, toqyma toqu ýlken sakralidy maghynagha iye. Bizding halyq kiyimdi toqidy, jýn iyiredi, kiyiz jasaydy. Yaghny "toqu" "tigin tigu" degen úghymdar tereng filosofiyalyq-ruhany maghynagha iye. Búl qazaqtyng qarym-qatynasqa óte tereng qaraytyndyghynyn, janyndaghy adamdargha janashyrlyqpen qaraytyndyghynyng tabighatynyng negizi. Kezinde stalindik zúlmattyng nәtiyjesinde elimizge sheshender, nemister aidalyp kelgende eng birinshi bolyp kómek qolyn sozghandar qazaq boldy. Tabighaty, minez-qúlqy mýldem bólek sheshendermen ortaq til tauyp qana qoymay, olardyng boyynda meyirimdilik, adamgershilik qasiyetterin darytugha tyrysty.

Sonymen birge, bizding halyq sivilizasiyalar men halyqtardy da bir-birine jaqyndastyryp, "toqugha", jaqsy qarym-qatynasqa "tiguge" qabiletti. Elbasy N.Á. Nazarbaevtyng bastamasymen ótetin Álemdik jәne dәstýrli dinder sezining ótui, Qazaqstandaghy Qazaqstan halqy assambleyasy osynyng aighaghy bolyp tabylady.
Osy bizding halyqaralyq dәrejedegi Qazaqstannyng gumanitarlyq bet-beynesining negizi bola alady.

- Múrat Áuezov ótkende konferensiyagha baylanysty ótkizilgen baspasóz-mәslihatynda: "Reseyde de bizding kóptegen mәdeny jauharlarymyz bar" degendi aityp edi. Sol mәdeny jauharlarymyzdy keleshekte qaytaryp alugha mýmkindigimiz bar ma?

- Qazaqtyng mәdeny tarihynyng elu payyzgha juyghy әrtýrli sebeptermen Reseyde shoghyrlanghan. Biz olardy qaytarudyng jana әdis-tәsilderin tauyp otyrmyz. Mening dosym, әriptesim Berik Ábdighaliyev ekeumiz Kunstkameramen birigip otyryp Qazaqstanda әli shyqpaghan 250 ghylymy qúndylyghy óte joghary fotoderekterdi alyp kelip qazaq-orys-aghylshyn tilderinde shyghardyq. Býgin býkil Europadan qyzyghushylar telefon shalyp kitapty súratyp jatyr. Mәdeniyet jәne aqparat ministrligining tikeley qoldauymen basqa da derekterdi jinap jatyrmyz, Alla Taghala qoldasa jaqyn arada shyghyp qalar.

- "Mәdeniyet degen úghymdy naqty týsine almay jýrmiz" degen ediniz. Qazaqtyng mәdeniyetin qalyptastyratyn qazaqtyng sayasy elitasy emes pe? Bizding mәdeniyetimizdi kimder qalyptastyrady dep oilaysyz?

- Gumanitarlyq-ruhany elita.Qazaq biz az halyqpyz. HH ghasyrda qazaqta alyp bestik boldy - Múhtar Áuezov, Ghabit Mýsirepov, Ghabiyden Mústafiyn, Sәbit Múqanov, Álkey Marghúlan siyaqty adamdar qazaqtyng kim ekendigin kórsetti. Búlar qazaqtyng mәdeniyetin damytugha, basqa elderge bizding tól mәdeniyetti tanystyrugha, qazaqty tanugha ýlken enbek sinirdi, óshpes iz qaldyrdy. Odan ary baratyn bolsaq, Abay, Shoqan Uәlihanov, Ybyray Altynsariyn, Shәkәrim atalarymyz qazaqtyng mәdeniyetin modernizasiyalaugha óshpes enbek sinirdi. Olardy býgingi úrpaq ýlgi tútady, solargha elikteydi. Al býgingi tanda jaghday qalay? Jiyrma jyl bolady egemen bolghanymyzgha. Osy jyldar ishinde elge uaghyz aita biletin, basqa elderge qazaq halqynyng mәdeniyetin bildire alatyn kimderding atyn atap bere alasyz? Fethullah Gulen, Arhon Pamuk nemese orystyng Bahtiyn, Lihachevi tәrizdi azamattardy tәrbiyeley aldyq pa? Bizding últtyng negizgi problemasy "atyng shyqpasa jer órte" demekshi, bir nәrse bolsa Elbasy N.Á. Nazarbaevqa qarsy shyghyp úpay jinaghysy keledi. Bizding oppozisiyanyng da úsaqtalyp ketkendigi últ, halyq jóninde keleli oy aitqannyng ornyna Elbasyna barlyq pәleni ýiip-tógedi. Al halyq aqymaq emes qoy, Elbasynyng tókken teri men erik-jigerin kórip otyr ghoy. Býgingi bizding negizgi problema Elbasynyng eren enbegin halyqqa jetkizetin, halyqaralyq dәrejede uaghyzdaytyn túlghalar joq. Dýniyejýzinde aghymdaghy sayasatqa aralaspaytyn, biraq gumanitarlyq-mәdeny salada últtyng mýddesin qorghaytyn túlghalar bar. Solar әr-bir últtyng bet-әlpetin qúraydy. Qazir Erlan Kariyn, Talghat Eshen, Janna Qúrmanghaliyeva, Arman Qyryqbaev, Aydos Sarym, Berik Ábdighaliyev tәrizdi qyz-jigitter bar. Aydos uniyversiytet týgili, mektepti syrttay bitirgen jigit. Sonymen birge ol ózining talanty, enbekqorlyghynyng arqasynda ol Resey emes, dýniyejýzining kez kelgen bilikti qayratkerlerimin teng dәrejede sóilesip qana qoymay, Arhon Pamuktyng intellektualdyq dengeyine shygha alatyn jigit. "Búlaq kórseng kózin ash" deydi qazaq, osynday azamattardy gumanitarlyq-ruhany túlgha dәrejesine kóteru kerek.

- Mýmkin, bizge qazaqtyng mәdeny elitasyn qalyptastyratyn mektep qajet shyghar...

- Áriyne, mektep qajet, búl jerde mәsele aghymdaghy nemese strategiyalyq sayasatqa mýldemge aralaspay, biraq halyqaralyq dәrejede gumanitarlyq-ruhany mәseleler boyynsha pikirtalasqa týse alatyn, qazaq últynyng filosofiyalyq, mәdeniy-tarihy oilau dәrejesin әlemdik dengeyge jetkizetin túlghalardy tәrbiyeleu jóninde bolyp otyr. Ol ýshin arnayy memlekettik stiypendiya men granttar taghayyndau da artyq emes. Mysaly, Aydos Sarym býgin oilau jýiesi, ghylymy dengeyi boyynsha halyqaralyq dәrejege kelip qaldy. Endi memleket oghan arnayy stiypendiya qoyyp, onyng ghylymy júmyspen ainalysyp, basqa da ózi tәrizdi shet el adamdarymen aralas-qúralas boluy ýshin jaghday jasauy qajet. Konferensiyalar jasap, dialog úiymdastyruymyz kerek. Óitkeni, konferensiya degenimiz - mereke emes, ol dialog. Ol jerde últtyng iydeyasy aitylady, tabighy bet-әlpeti ashylyp, mәdeniyeti nasihattalady. Kezinde Múhtar Áuezovti Alash tәrbiyeledi ghoy. Ol Alashtyng eng kenjesi, erkesi boldy, Áuezov "Qily zamandy" jazghan kezde Alash oghan arnayy tapsyrma bergen. Al endi keyin zúlmat bastalyp, 37-shi jyl kelgende, Áuezovke "bizge jolama" degen, kórding be?

- Ózindi saqta degeni ghoy, onda...

- Ózindi joghaltpa degen. Búl bizge ýlgi boluy qajet. Ábdighaliyev Berik te óte intellektual. Eger onymen sóilessen, sen basqa adam bolyp shyghuyng mýmkin. Oljas Sýleymenovti kinәlaytyndar kóp. Oljas Sýleymenov planetarlyq dengeyde qazaqty tanytyp jýrgen adam.

Sol Alashtyng qazaqtyng әrbir balasyna janashyrlyqpen qarap, talantyn ashugha enbek etui býgin bizge ýlgi bolyp qana qoymay, әrbir iyisi qazaqqa basym baghdarlama boluy qajet.

Qazir qazaqtyng sany elimizde basymdylyqqa ainaldy, endi qazaqtyng sapalyq dәrejesine enbek etetin uaqyt jetti. Dialektikada sannyng sapagha ainaluy jónindegi zang bar. Sondyqtan biz qazaqtyng sanyn sapagha ainaldyruymyz qajet. Ony is-jýzine asyrudyng bir joly halyqaralyq dәrejede gumanitarlyq salada bәsekelestikke týse alatyn túlghalar tәrbiyeleu. Óitkeni, býgingi ózgerister óte shapshang jýrip jatqan, sol ózgeristerding tabighatynyng ózi ózgerip jatqan qym-qighashtary, shúghyl búrylystary kóp zamanda últtyng damu indikatory - intelektualdyq qabileti tereng túlghalardy tәrbiyeleu.

- Biraq, ol kisining memlekettik tilge qatysty keybir pikirleri kópting kónilinen shygha qoyghan joq..

- Siz Oljas jóninde aityp otyrsyz ghoy? Ol kisi qazaqshany bizden jaqsy sóileydi. Biraq, keybir kemshiligi bolsa, keshiruimiz kerek. Ol - qazaq qoy. Ol kóp jyl boyy syrtta jýr. Sol syrtta jýrip, qazaqtyng mýddesin kóterip jýrgen joq pa? 70-shi jyly kommunistik partiyanyng "qylyshynan qany tamyp túrghan kezde" "Az y Yany" siz jaza alar ma ediniz? Men de jaza almaytyn edim, al ol jazdy ghoy. Sóitken tiri anyz adam Oljas Sýleymenovti renjitemiz.

HH ghasyrda qazaqtan Lihachevtan artyq bolmasa da kem bolmaghan Álkey Marghúlan qalay payda boldy? Olargha sonday jýie jasaldy. Býgin biz osynday jýie jasamasaq, erteng qazaqtyng kim ekeni belgisiz bolyp qalady. Óitkeni últ degenimiz, eng birinshi mәdeniy-ruhany túlghalar.

Býgingi tanda "Núr Otan" partiyasynyng gumanitarlyq-ruhany mәselelerge tyng kónil audaryp otyrghandyghy óte quantady. Búl partiya monologtyng partiyasynan dialogtyng partiyasyna ainaldy. Búl sapalyq ózgeris. Mýmkin men aitqan oilar osy partiyanyng bir basymdylyghyna ainalar. "Jas kelse iske" demekshi jas buynnyng keluimen biylik partiyasy qalay ózgergendigin barlyghymyz kórip otyrmyz.

- Sonda qazaqty qalay tәrbiyeleuimiz kerek?

- Búl tereng súraq. Birinshiden, qazaq - qazaq boluy kerek.

Býgingi tanda sapaly qazaq bolu degenimiz - memlekettik, qoghamdyq mýdde dәrejesinde oilau. Ókinishke oray bizding keybir agha buyn ókilderi memlekettik mýdde men jeke mýddening ara jigin aiyra almay, shatystyryp alghan. Biz Elbasy N.Á. Nazarbaevtyng "Mәdeny Múra" baghdarlamasyn halyqaralyq, dýniyejýzilik dengeyge shygharamyz dep jýrsek, keybir azamattar ózderining eshkim týsinbeytin jeke mýddelerin búra tartyp, biraz tirshilik jasady. Biraq sol qu tirshilikten konferensiya kezinde aspan tónkerilip jerge týsken joq, Sairov ergejeyli bolyp qalghan joq. Shetel qonaqtary zar enirep jylaghan joq. Mәsele mynada, bizde memlekettik mýdde, qaydaghy bir toptyq mýdde qúndylyqtarymen aiyrbastalyp ketken.
Qazaqtyng sayasy mәdeniyetinde "búra tartu" degen úghym bar. Onyng negizgi mәni ortaq mýddege ózining jeke mýddesin sәikes keltire almay әlek bolu.

Memlekettik oilau degenimiz - kim únaydy, kim únamaydy oghan qaramay belgili bir jaghdayda memlekettik mýdde ainalasynda toptasa bilu. Búl da mәdeniyetting bir týri. Sonda búlar memlekettik mýddening ne ekendigin týsinbese qiyn jaghday, al eger týsine túryp búra tartsa, onda Elbasyna qiyn-qystau kezde ayaghynan shalu, búl basqa mәsele. Búl kisilerge tarih ózining baghasyn bere jatar.

Jastarymyzdy qazaq mәdeniyeti negizinde tәrbiyeleuimiz qajet. Al býgin ne bolyp jatyr. Teledidardy qosyp qalsanyz, bizding balalarymyz Naruto men Spanch Bobty kóredi. Basqasyn qossanyz, rok-n-roldy kóredi. Barlyq jaghynan qazaqtar jenilip, sheginip bara jatyrmyz. Ol ýshin qazaqtyng mulitfilimderin jasauymyz kerek. Sony barlyq arnalardan beruimiz kerek. Eger biz Narutogha bәsekeles bola alatyn dýnie jasay almasaq, onda sony qazaqshalap bereyik. Ony bala ózining ana tilinde kórsin. Qytay da sóitti. Ol mulitfilimderdi qytay tiline audartyp, qytaysha úsyndy. Óitkeni, ony kórmey túra almaytynyn týsingen son, sonday qadamgha bardy. Biz de sony oilauymyz qajet. Sonymen birge Alpamys, Er Targhyn, Qobylandyny nege kórsetpeske?! Solardy nege shygharmasqa? Solar ýshin qarjyny ayaymyz ba? Keshendi týrde baghdarlamalar qajet. Mysaly, kórshi Reseyde balalar kanaly (telenyanya), balalar radiosy bar. Ony qarjylandyryp otyrghan memleket emes, Gazprom. Bizge nege biznes alpauyttarymen birigip osynday arnalar jasamasqa. Memleketke barlyq jýkti asyp, qol qusyryp otyra beruge bolmaydy. Nege osy mәsele boyynsha arnayy komissiya qúryp, KazMúnayGaz, Qazaqmys. Euraziya tobyna shyqpasqa. Olar da adam ghoy, elimizding patrioty bolsa qol úshtaryn beredi ghoy. Mening tang qalatynym keybir qandastarymyz ózining mәdeniyetinen jiyirkene bastaghan tәrizdi. Mәselen, dombyrany alynyzshy. Keremet qoy. Maghan gitara kerek emes. Dombyra qajet. Sonyng qasiyetin úghuymyz kerek. Sonda qazaqtyng mәdeniyeti joghary bolady. Mәselen, Euroviydeniyede birde-bir qazaq joq. Nege sol jerge baryp, qazaq әn aitpaydy. Evroviydeniyege qazaqty tәrbiyeleu, ol da nysanaly baghdarlama boluy qajet. Sonyng barlyghyna kónil audaruymyz kerek. Birinshi oryn almay-aq qoysyn, sol jerdi kóruding ózi qanday ghaniybet. Sol arqyly ózimizding mәdeny dengeyimizdi kóterer edik.

- Songhy bir jyldyng ishinde Institut biraz júmys atqardy. Qazaqtyng mәdeniyetin ózektendire aldy, geomәdeni, gumanitarlyq mәselelerdi qoghamdyq pikir dәrejesine shyghardy degen oiymyz bar.

- Mening Institutqa kelgenime bir jyl toldy. Maghan senim artyp, osy Institutty basqarugha jibergen Múhtar Abrarúly Qúl-Múhammedke ózimning alghysymdy bildirgim keledi. Mening atam әrqashan "ýy artynda kisi bar" dep otyrushy edi. Shynymdy aitsam, sol sózding mәnin jana týsingendeymin, Ministrlik júmys isteuge barlyq mýmkinshilik jasap, baghyt-baghdar berip otyrdy. Osy jyldaghy Instituttyng júmysynyng әdistemelik-tәsildik baghyt-baghdaryn Mәdeniyet jәne aqparat ministrligi, Mәdeniyet komiyteti berip otyrdy. Sondyqtan keshendi júmystyng nәtiyjesi ministrlikting júmysynyng tabysy. Óitkeni bizding Institut Mәdeniyet jәne aqparat Ministrligine tikeley baghynyshty jәne sonyng mәdeniyet salasyndaghy strategiyalyq basymdylyqtaryn is-jýzine asyryp otyratyn mekeme.

Ángimelesken Gýlzina BEKTASOVA

«Týrkistan» gazeti 25 mausym 2009 jyl