گازەتiمiزدiڭ جۋىرداعى ساندارىنىڭ بiرiندە الماتىدا، "الاتاۋ" شيپاجايىندا "تاريحي مادەني مۇرانىڭ وركەنيەتتەر ديالوگىنداعى رولi" اتتى كونفەرەنتسيا وتكەندiگi تۋرالى جازعان ەدiك. كونفەرەنتسياعا رەسەيدەن "وركەنيەتتەر ديالوگى" فورۋمىنىڭ وكiلدەرi, الىس-جاقىن شەت ەلدەردەن ماماندار قاتىسىپ، "مادەني مۇرا" باعدارلاماسى توڭiرەگiندە قىزۋ پiكiر-تالاس جۇرگiزگەن. كەلەلi ماسەلەلەردi قوزعاعان كەڭەس جايىندا اتالمىش كونفەرەنتسيانى ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ بiرi, مادەني ساياسات جانە ونەرتانۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى ەرلان سايروۆقا بiرەر ساۋال قويعان ەدiك.

- ەرلان اعا، "تاريحي مادەني مۇرانىڭ وركەنيەتتەر ديالوگىنداعى رولi" اتتى كونفەرەنتسيا اياقتالدى. كونفەرەنتسيانىڭ "مادەني مۇرا" باعدارلاماسى اياسىندا وتكiزiلگەنiن دە بiلەمiز. كونفەرەنتسيا ءوزiنiڭ كوزدەگەن ماقساتىنان شىقتى دەپ ويلايسىز با؟

گازەتiمiزدiڭ جۋىرداعى ساندارىنىڭ بiرiندە الماتىدا، "الاتاۋ" شيپاجايىندا "تاريحي مادەني مۇرانىڭ وركەنيەتتەر ديالوگىنداعى رولi" اتتى كونفەرەنتسيا وتكەندiگi تۋرالى جازعان ەدiك. كونفەرەنتسياعا رەسەيدەن "وركەنيەتتەر ديالوگى" فورۋمىنىڭ وكiلدەرi, الىس-جاقىن شەت ەلدەردەن ماماندار قاتىسىپ، "مادەني مۇرا" باعدارلاماسى توڭiرەگiندە قىزۋ پiكiر-تالاس جۇرگiزگەن. كەلەلi ماسەلەلەردi قوزعاعان كەڭەس جايىندا اتالمىش كونفەرەنتسيانى ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ بiرi, مادەني ساياسات جانە ونەرتانۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى ەرلان سايروۆقا بiرەر ساۋال قويعان ەدiك.

- ەرلان اعا، "تاريحي مادەني مۇرانىڭ وركەنيەتتەر ديالوگىنداعى رولi" اتتى كونفەرەنتسيا اياقتالدى. كونفەرەنتسيانىڭ "مادەني مۇرا" باعدارلاماسى اياسىندا وتكiزiلگەنiن دە بiلەمiز. كونفەرەنتسيا ءوزiنiڭ كوزدەگەن ماقساتىنان شىقتى دەپ ويلايسىز با؟

- بiرiنشiدەن، بۇل iس-شارا مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلiگiنiڭ ستراتەگيالىق باسىمدىلىقتارىنا سايكەس وتكiزiلگەندiگiن اتاپ وتكەن ءجون. ەندi ماسەلەنiڭ تۇيiنiنە كەلەتiن بولساق، «مادەنيەت» دەگەن ۇعىمنىڭ ءوزiن تۇسiنە الماي ءجۇرمiز. كەڭەستiك يدەولوگيادان قالعان كەيبiر ۇعىمداردىڭ سالدارىنان مادەنيەت دەگەن - مۋزەي، كiتاپحانا، تەاتر بولىپ عانا قالدى. ال شىن مانiندە مادەنيەت دەگەن - بۇكiل ەلدiڭ ساياسي جۇيەسiن، الەۋمەتتiك-ساياسي ينستيتۋتتاردى قالىپتاستىراتىن قۇندىلىقتار. بەلگiلi بiر ەلدiڭ ەكونوميكاسى، سول ەلدiڭ قارجىسى دەپ ايتا الامىز با؟ سول ەلدiڭ مادەنيەتi دەيمiز عوي. ەجەلگi ەگيپەتتiڭ اسكەرi دەپ ايتپايدى عوي، ەجەلگi ەگيپەتتiڭ مادەنيەتi دەپ ايتامىز. ريمنiڭ فيلوسوفياسى دەمەيمiز، تiپتi سول ەلدiڭ فيلوسوفياسى مىقتى دامىسا دا، ريمنiڭ مادەنيەتi دەيمiز. سونىمەن بiرگە تاعى اتاپ وتەتiن جايت، قازاقستانداعى قازاقستاننىڭ ەمەس، قازاقتىڭ مادەنيەتi ەكەندiگi بۇگiن اكسيوما بولۋى قاجەت. بۇل بiزدiڭ ەلدiڭ ەڭ نەگiزگi يدەولوگياسى بولۋى كەرەك. قازاقستاننىڭ مادەنيەتi - قازاقتىڭ مادەنيەتi. قازاقتىڭ مادەنيەتi - قازاقستاننىڭ مادەنيەتiنiڭ وزەگi بولۋى كەرەك. باسقا مادەنيەتتەر قازاقتىڭ مادەنيەتiنiڭ اينالاسىنا توپتاسۋى كەرەك. ول وتە ۇلكەن پروبلەما جانە باسقا اڭگiمەنiڭ ارقاۋى بولارى ءسوزسiز. بiز وسى كونفەرەنتسيانى وتكiزبەس بۇرىن "تۇرiك الەمiنiڭ وركەنيەتتەر ديالوگىنداعى رولi" دەگەن سيمپوزيۋم وتكiزدiك. وسى ەكi iس-شارانى بiر-بiرiنەن ءبولiپ-جارىپ قاراۋعا بولمايدى. ونىڭ نەگiزگi سەبەبi - بۇگiن الەم مادەني-گۋمانيتارلىق، قوعامدىق-ەكونوميكالىق سالادا الاپات وزگەرiستەردiڭ الدىندا تۇر.

قازiرگi تاڭدا بiز وتكەرiپ وتىرعان داعدارىستار ادامزات تاريحىندا 500 جىلدا بiر كەزدەسەتiن قۇبىلىس. وسى داعدارىستان كەيiن بiزگە تابيعاتى مۇلدەمگە بەلگiسiز گەوساياسي، گەوگۋمانيتارلىق قۇبىلىستار بولۋى ىقتيمال. مىسالى ءۇشiن كورشi قىتاي مەن ءۇندiستان باسقا مەملەكەتتەردەن بوس جاتقان جەرلەردi ساتىپ الۋ مەملەكەتتiك باعدارلامالارىن قابىلداعان. بۇل باعدارلاما بويىنشا ساتىپ الىناتىن جەرلەر بولىپ افريكا ەلدەرi, اۆستراليا ماتەريگi بەلگiلەنگەن. بiراق وسى گەوساياسي باعدارلامالاردىڭ قاي جاققا ەمەۋرiن تارتىپ وتىرعاندىعى بەس ساۋساقتاي بەلگiلi بولىپ تۇرعاندىعى بiزگە ايقىن. مەن بريك ۇعىمى جونiندە وسىدان بiرنەشە جىل بۇرىن ايتقانمىن. ەندi سول شىندىققا اينالىپ وتىر. بريك دەگەنiمiز - برازيليا، رەسەي، ءۇندiستان، قىتاي دەگەندi بiلدiرەتiن اببرەۆياتۋرا. جيىرما بiرiنشi عاسىردا وسى ەلدەر دۇنيەجۇزiنiڭ ليدەرi بولادى دەگەن گەوساياسي تەوريالار كوپتەپ شىعىپ جاتىر.

كەشە عانا ەكاتەرينبۋرگتا وسى ەلدەر وزدەرiنiڭ امبيتسياسىن بiلدiرiپ، ورتاق دەكلاراتسيا قابىلدادى. بۇل دۇنيەجۇزi گەوساياسي، گەومادەني پروتسەستەرiندە جاڭا پروتسەستەرگە الىپ كەلەتiن وزگەرiستەر جاقىن تۇر دەگەن ءسوز. ناپولەون كورەگەن گەوساياسي ويىنشى بولعان، سول كiسi "قىتاي بۇگiن ۇيىقتاپ جاتقان ايداھار، ونى ەشقاشان وياتۋعا بولمايدى" دەپ وسيەت ايتىپ كەتكەن. بۇگiن سول ايداھار ءجاي عانا ويانعان جوق، دۇنيەجۇزiندەگi جالعىز گەگەمونعا اينالۋعا دايىندالىپ جاتىر. ونىڭ ار جاعىندا بiزگە تابيعاتى مۇلدەمگە بەلگiسiز الىس تا جاقىن ءۇندiستان تۇر. وسىنداي كەزەڭدە بiزگە تۇركi الەمiنە يەك ارتىپ، جالپىتۇركiلiك بiرلiكتi ناسيحاتتاپ قانا قويماي، ناقتى iس-قيمىل جاساۋ قاجەت. بiزدiڭ بiرiنشi سيمپوزيۋم وسىعان باعىتتالعان بولاتىن. ەڭ بiرiنشi قادامدار گۋمانيتارلىق سالادا ورتاقتۇركiلiك قۇندىلىقتاردى جيۋ. سول ءۇشiن "تۇركi الەمi مادەنيەتiنiڭ 100 قايراتكەرi" اتتى جوبانى باستادىق. ونداعى نەگiزگi ماقسات تۇركiلەردiڭ مادەنيەتiنiڭ وتكەنi بiر ەكەندiگiن ناسيحاتتاۋ. كەلەسi قادام اينالامىزعا قاراپ بiزدiڭ كەلەسi وداقتاسىمىز كiم ەكەندiگiن انىقتاپ الۋ. قازاقتا "قاراقىتاي قاپتاسا، سارى ورىس اكەڭدەي كورiنەر" دەگەن ماقال بار. بۇل ماقالدىڭ تابيعاتى بiزدiڭ حالىق قىتايدان كەلەتiن قاۋiپتi بۇرىننان بەرi, تەرەڭ سانالىق تۇرعىدا سەزiنگەن جانە رەفلەكسiلiك تۇرعىدا سوعان دايىندالعان. ويتكەنi بiز قانشا ورىسشا سويلەگەنiمiزبەن بiزدiڭ بەت-الپەتiمiز ورىستاردان بiزدi ايىرىپ تۇرادى. ال ەندi بiر ساتكە بiزدiڭ قىتايشا سولەگەنiمiزدi كوزiڭiزگە ەلەستەتiڭiزشi... مiنە، ماسەلە وسىندا. سوندىقتان بiز تۇركiلiك-سلاۆياندىق قاۋىمداستىققا تالپىنۋىمىز كەرەك. "ەسكi جاۋ سوعىسقانعا جاقسى" دەيدi. بiز ورىستى ابدەن زەرتتەپ العان حالىقپىز، ولاردىڭ وسال جەرلەرiن، جاقسى قاسيەتتەرiن جiتi بiلەمiز. ال بۇعان بارلىق العىشارتتار بار. ويتكەنi, بۇگiنگi رەسەيدiڭ ەليتاسى تەك قانا تەڭ دارەجەدەگi ديالوگ كەرەك ەكەندiگiن تۇسiنەدi. بۇعان تاريحي العىشارتتار دا بار.

مەن سiزگە ايتايىن كيەۆ رۋسiندە مەملەكەتتiك تiل - ورىس تiلi بولماعان. كيەۆ رۋسiندە ەسكi ورىس تiلi مەن ەسكi تۇركi تiلi بولعان. ەجەلگi رۋس كنيازدەرiنiڭ بارلىعىنىڭ ايەلدەرi قىپشاقتاردان بولعاننان عانا ەمەس، مادەني، ساۋدا-ساتتىق بايلانىستار جۇيەلi تۇردە بولعان. بۇكiل كيەۆتiڭ بازارلارىندا بiزدiڭ تاۋارلار ساتىلعان. تەرەڭ گۋمانيتارلىق-رۋحاني الىس-بەرiس بولعان، ونى ولجاس سۇلەيمەنوۆ تە راستاپ وتىر.

- ايەلدەرi قىپشاقتاردان بولعان سوڭ ولاردىڭ تiلدەرi دە تازا ورىس تiلiندە بولمادى دەيسiز عوي.

- بۇكiل كيەۆ رۋسiندە تۇركiلەر مەن سلاۆياندار جيi ارالاسىپ-قۇرالاسقان. بiزدiڭ تاريحي جادىمىز كەتiپ قالعان عوي. قازiر بiز "ورىستار ءسويتتi, ءبۇيتتi" دەيمiز. كوممۋنيستەر تەك قازاقتاردى عانا ەمەس، ورىستاردى دا تاريحىنان ايىرعان. ون سەگiزiنشi عاسىرعا دەيiن موسكۆادا رەسەيدiڭ ديپلوماتيالىق تiلi - تاتار تiلi بولعاندىعىن بۇگiن ورىس عالىمدارىنىڭ وزدەرi مويىنداپ وتىر. ول تاتار تiلi ەمەس، شاعاتاي تiلi بولۋى ىقتيمال. شاعاتاي تiلi - بۇكiل تۇركiلەردiڭ جالپى تiلi.

- بiراق، سول رەسەي بiزدiڭ وسىنداي مادەنيەتiمiزدi مويىنداي ما؟ مويىنداسا قانشالىقتى؟

- بۇل جونiندە بiز كەشەندi جۇمىس iستەۋiمiز قاجەت. وتكەندە "الەكساندر نەۆسكي" تۋرالى كينو كوردiم. مەن تاريحقا دا زەيiن قويامىن. الەكساندار نەۆسكي ون بiر جىل كنياز بولعان ادام. سونىڭ بەس جىلىن سارايدا وتكiزسە، ەكi جىلىن قاراقۇرىمدا وتكiزگەن. الەكساندر نەۆسكيدiڭ كنياز بولعانى باتۋ حاننىڭ شەشەسiنiڭ ارقاسى. ول كiسi كنيازدi ۇلىنداي جاقسى كورگەن. نەۆسكيدiڭ اكەسiن ءولتiرiپ وتىرىپ، الەكساندردى كنياز سايلاعان. ول سارتاقتىڭ وكiل اعاسى بولعان. سونىمەن بiرگە بۇكiل رەسەيدە ياسسىكتى وسى الەكساندر جيناعان، بۇل وعان دەگەن سەنiمنiڭ شەكسiز بولعاندىعىن كورسەتەدi. نەگiزiندە التىن وردا دiنگە، تiلگە، مادەنيەتكە وتە تولەرانتتى مەملەكەت بولعان. سiز التىن وردانىڭ قۇرامىندا بولعان كەزدە ورىس تiلiنiڭ پروبلەماسىن بiلەسiز بە؟ جوق. دiنگە قىسىمشىلىق بولعان فاكتiلەر بار ما؟ جوق. ويتكەنi ول كەزدە التىن وردا تاراپىنان ۇلكەن تولەرانتتىلىق بولعان. گۋمانيتارلىق قىسىم جاسالعان كەزدە بۇگiنگi رەسەيدiڭ دiنi دە، تiلi دە باسقاشا بولار ما ەدi, كiم بiلسiن. كوردiڭiز بە؟! دەمەك مۇنىڭ ءبارi ديالوگ جاساۋعا نەگiز بولاتىن دۇنيەلەر. بiز وسى ماسەلەلەر بويىنشا رەسەي جاعىمەن جۇيەلi تۇردە جۇمىس iستەۋiمiز قاجەت. مىسالى، اياققى كەزدەرi, 28-پانفيلوۆشىلار تۋرالى دا بiراز اڭگiمەلەر تۋىنداپ جاتىر. ولار: "28-پانفيلوۆشىلار بولماعان" دەگەندi ايتادى. ال، سول 28 جاۋىنگەردiڭ الماتىدا دايىندالعانىن ءبارiمiز بiلەمiز. تiپتi, سول 28-دiڭ جارتىسى قازاقتاردان قۇرالعان.

ولار موسكۆانى قورعاعان. ال، بۇگiن رەسەيدiڭ كەيبiر اقپارات قۇرالدارى: "موسكۆانى 28-پانفيلوۆشىلار ەمەس، سiبiرلiكتەر قورعاعان" دەگەندi ايتادى. مەنiڭ اكەم 15-تەن اسقان كەزiندە سوعىسقا اتتانىپتى. 16-دان اسقانىندا ەلگە جارالانىپ قايتىپتى. ەكiنشi توپتاعى مۇگەدەك اتاندى. مەنiڭ اكەم بىلتىر قايتىس بولدى. سول 28-پانفيلوۆشىلار تۋرالى فيلمدi كورگەن كەزدە اكەم ەسiمە تۇسەدi. ولار نە ءۇشiن سوعىستى؟! نە ءۇشiن جانىن قيدى؟! مiنە، مۇنىڭ ءبارi ۇلكەن پروبلەما ەمەس پە؟ رەسەيدە قازiر تاريحتى بۇرمالاۋ جونiندە كوميسسيا قۇردى. سول كوميسسياعا كiرiپ، بiز ءوزiمiزدiڭ ۇلتتىق مۇددەمiزدi قورعاپ شىعۋىمىز قاجەت. جوعارى پيلوتاج دەگەن يت سياقتى ۇيگە كiرمەي ءۇرiپ وتىرۋ ەمەس، كەرiسiنشە ۇيگە كiرiپ ءوز ماسەلەڭدi شەشiپ شىعۋ. بiز وسىنىڭ ءبارiن شەشiپ شىقساق، بiزدiڭ ميسسيامىزدى اقتاپ الامىز. بiزدiڭ كونفەرەنتسيانى وتكiزiپ وتىرعانداعى ماقساتىمىز وسى.

- جالپى، كونفەرەنتسياعا تەك "وركەنيەتتەر ديالوگى" فورۋمىنىڭ وكiلدەرi عانا ەمەس، شۆەيتساريادان، يتاليادان، اۆستريادان، ءۇندiستاننان دا، رۋمىنيادان دا، چەحيادان دا وكiلدەر كەلگەن جوق پا؟

- بiز بۇل كونفەرەنتسيانى "وركەنيەتتەر ديالوگى" اتتى حالىقارالىق ۇيىممەن بiرiگiپ وتكiزدiك. سونىڭ وزiندە وسى ۇيىمعا "بiزدiڭ نەگiزگi ماقسات "مادەني مۇرانى" حالىقارالىق دارەجەدە ناسيحاتتاۋ، بۇل بiزدiڭ مۇددەمiز، ەگەر كەلiسپەسەڭiزدەر بiرiگiپ وتكiزبەيمiز" دەپ شارت قويدىق. ولار بiزبەن تولىق قانا كەلiسiپ قويعان جوق ەلباسى ن.ءا. نازارباەۆتىڭ ەڭبەگiن وتە جوعارى باعالايتىندىقتارىن، ەلباسىنىڭ جۇمىسىن ناسيحاتتاۋعا وزدەرiنiڭ قولعابىسىن تيگiزسە قۋانىشتى بولاتىندىقتارىن جەتكiزدi. سوندىقتان شەت ەل وكiلدەرiنە بiرiگiپ "مادەني مۇرا" جونiندە حات جازدىق. ولارعا "مادەني مۇرا" باعدارلاماسى تۋرالى تولىق اقپاراتتى بەرۋگە تىرىستىق. بۇل باعدارلامانىڭ وسىنداي ماقساتى، مۇددەسi بار، سونى تالقىلايمىز دەدiك. سوندا قىتاي، ءۇندiستان، شۆەيتساريادان حات كەلiپتi. ولار: "بۇل وتە جاقسى باعدارلاما ەكەن. بiز كەلەمiز" دەگەن ەكەن. كوردiڭiز بە، بiزدiڭ ەلباسىنىڭ iستەپ وتىرعان ءاربiر قادامى حالىقارالىق دارەجەدە ۇلكەن رەزونانس تۋدىرىپ جاتىر. ولار ماعان سونى جازدى. كونفەرەنتسياعا كوپتەگەن ەلدەردەن ادامدار كەلدi. ولاردىڭ ءبارi: "باعدارلامالارىڭىزدىڭ iسكە اسۋ پروتسەسi كەرەمەت ەكەن، بiز دە سويتەمiز" دەپ كەتتi. بۇل ەلباسى ن.ءا. نازارباەۆتىڭ ينيتسياتيۆاسىمەن ومiرگە كەلگەن "مادەني مۇرا" ۇلتتىق باعدارلاماسىنىڭ حالىقارالىق دارەجەگە شىعىپ قانا قويماي، ەۋرازيا اۋماعىنداعى جاڭاشىل-يننوۆاتسيالىق باعدارلاماعا اينالعاندىعىن كورسەتiپ وتىر.

- كونفەرەنتسياعا قاتىسقان وكiلدەردiڭ قازاق مادەنيەتiنەن حابارى بار ما ەكەن؟ جالپى، قازاقتىڭ مادەنيەتiن، قازاقتىڭ مادەني تاريحىن بiلە مە؟

- ءۇندiستاننان كەلگەن وكiلگە ايتتىم. كەزiندە "دەلي سۇلتاناتى" بولعان. دەلي سۇلتاناتىنىڭ باسشىسى تiكەلەي بابىر سۇلتاننىڭ ۇرپاقتارى. موسكۆا جوشى ۇلىسىنىڭ ايماعى بولعان. ونىڭ دا باسشىلارى - بiزدiڭ تۇركiلەر. بۇلار بiزدiڭ ءتۇبiمiزدiڭ بiر ەكەنiن سەزەدi. بiزدiڭ بولاشاعىمىزدىڭ بiر بولاتىنىنا سەنiممەن قارايدى. ءۇندiستاننىڭ كەزiندەگi نەگiزگi ەليتاسى - ولار تۇركiلەر. ولار بەس عاسىر كادiمگiشە بيلەپ-توستەگەن. موسكۆا بولسا، شىڭعىسحاننىڭ ءۇشiنشi يمپەرياسى رەتiندە قۇرىلعان. بۇل تۋرالى موسكۆانىڭ كنيازدەرiنiڭ دە حاتتارى بار. بiزدە وسىنداي جىلى قارىم-قاتىناس بولعان. سونى ارى قاراي دامىتۋىمىز كەرەك. وسىنىڭ وزەگi بiزدiڭ بولاشاعىمىزدىڭ نەگiزi بولادى. وسىنداي فاكتiلەر قازاقستاندى وركەنيەتتەر ديالوگىنىڭ ورتالىعىنا اينالدىرۋى ىقتيمال. ەكiنiڭ بiرi ەۋرازيانىڭ گەوگرافيالىق ورتالىعى قازاقستاندا، ناقتىراق ايتساق شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ كۋرچاتوۆ قالاسىنىڭ ماڭىندا ورنالاسقاندىعىن بiلە بەرمەيدi. بۇل بiزگە قۇدايدىڭ بەرگەن ارتىقشىلىعى، وسىنى بiز دۇرىس پايدالانۋىمىز قاجەت.

مادەنيەتتiڭ جوعارعى دارەجەسi باسقا مادەنيەتكە ءوز مادەنيەتiڭدi كۇشپەن تاڭۋ ەمەس، كەرiسiنشە سول مادەنيەتكە تۇسiنiكتi تiلگە اۋدارىپ بەرۋ. بiزدiڭ نەگiزگi ميسسيا وسىندا، قازاق مادەنيەتiن ەۋرازيا كiندiگiنiڭ وزەگi رەتiندە باسقا حالىق ۇلت مادەنيەتتەرiنە اۋدارىپ بەرۋ.

قازاقتا تiگiن تiگۋ، توقىما توقۋ ۇلكەن ساكرالدى ماعىناعا يە. بiزدiڭ حالىق كيiمدi توقيدى، ءجۇن يiرەدi, كيiز جاسايدى. ياعني "توقۋ" "تiگiن تiگۋ" دەگەن ۇعىمدار تەرەڭ فيلوسوفيالىق-رۋحاني ماعىناعا يە. بۇل قازاقتىڭ قارىم-قاتىناسقا وتە تەرەڭ قارايتىندىعىنىڭ، جانىنداعى ادامدارعا جاناشىرلىقپەن قارايتىندىعىنىڭ تابيعاتىنىڭ نەگiزi. كەزiندە ستاليندiك زۇلماتتىڭ ناتيجەسiندە ەلiمiزگە شەشەندەر، نەمiستەر ايدالىپ كەلگەندە ەڭ بiرiنشi بولىپ كومەك قولىن سوزعاندار قازاق بولدى. تابيعاتى، مiنەز-قۇلقى مۇلدەم بولەك شەشەندەرمەن ورتاق تiل تاۋىپ قانا قويماي، ولاردىڭ بويىندا مەيiرiمدiلiك، ادامگەرشiلiك قاسيەتتەرiن دارىتۋعا تىرىستى.

سونىمەن بiرگە، بiزدiڭ حالىق تسيۆيليزاتسيالار مەن حالىقتاردى دا بiر-بiرiنە جاقىنداستىرىپ، "توقۋعا", جاقسى قارىم-قاتىناسقا "تiگۋگە" قابiلەتتi. ەلباسى ن.ءا. نازارباەۆتىڭ باستاماسىمەن وتەتiن الەمدiك جانە ءداستۇرلi دiندەر سەزiنiڭ ءوتۋi, قازاقستانداعى قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى وسىنىڭ ايعاعى بولىپ تابىلادى.
وسى بiزدiڭ حالىقارالىق دارەجەدەگi قازاقستاننىڭ گۋمانيتارلىق بەت-بەينەسiنiڭ نەگiزi بولا الادى.

- مۇرات اۋەزوۆ وتكەندە كونفەرەنتسياعا بايلانىستى وتكiزiلگەن ءباسپاسوز-ءماسليحاتىندا: "رەسەيدە دە بiزدiڭ كوپتەگەن مادەني جاۋھارلارىمىز بار" دەگەندi ايتىپ ەدi. سول مادەني جاۋھارلارىمىزدى كەلەشەكتە قايتارىپ الۋعا مۇمكiندiگiمiز بار ما؟

- قازاقتىڭ مادەني تاريحىنىڭ ەلۋ پايىزعا جۋىعى ءارتۇرلi سەبەپتەرمەن رەسەيدە شوعىرلانعان. بiز ولاردى قايتارۋدىڭ جاڭا ءادiس-تاسiلدەرiن تاۋىپ وتىرمىز. مەنiڭ دوسىم، ارiپتەسiم بەرiك ابدiعاليەۆ ەكەۋمiز كۋنستكامەرامەن بiرiگiپ وتىرىپ قازاقستاندا ءالi شىقپاعان 250 عىلىمي قۇندىلىعى وتە جوعارى فوتودەرەكتەردi الىپ كەلiپ قازاق-ورىس-اعىلشىن تiلدەرiندە شىعاردىق. بۇگiن بۇكiل ەۋروپادان قىزىعۋشىلار تەلەفون شالىپ كiتاپتى سۇراتىپ جاتىر. مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلiگiنiڭ تiكەلەي قولداۋىمەن باسقا دا دەرەكتەردi جيناپ جاتىرمىز، اللا تاعالا قولداسا جاقىن ارادا شىعىپ قالار.

- "مادەنيەت دەگەن ۇعىمدى ناقتى تۇسiنە الماي ءجۇرمiز" دەگەن ەدiڭiز. قازاقتىڭ مادەنيەتiن قالىپتاستىراتىن قازاقتىڭ ساياسي ەليتاسى ەمەس پە؟ بiزدiڭ مادەنيەتiمiزدi كiمدەر قالىپتاستىرادى دەپ ويلايسىز؟

- گۋمانيتارلىق-رۋحاني ەليتا.قازاق بiز از حالىقپىز. حح عاسىردا قازاقتا الىپ بەستiك بولدى - مۇحتار اۋەزوۆ، عابيت مۇسiرەپوۆ، عابيدەن مۇستافين، ءسابيت مۇقانوۆ، الكەي مارعۇلان سياقتى ادامدار قازاقتىڭ كiم ەكەندiگiن كورسەتتi. بۇلار قازاقتىڭ مادەنيەتiن دامىتۋعا، باسقا ەلدەرگە بiزدiڭ ءتول مادەنيەتتi تانىستىرۋعا، قازاقتى تانۋعا ۇلكەن ەڭبەك سiڭiردi, وشپەس iز قالدىردى. ودان ارى باراتىن بولساق، اباي، شوقان ءۋاليحانوۆ، ىبىراي التىنسارين، شاكارiم اتالارىمىز قازاقتىڭ مادەنيەتiن مودەرنيزاتسيالاۋعا وشپەس ەڭبەك سiڭiردi. ولاردى بۇگiنگi ۇرپاق ۇلگi تۇتادى، سولارعا ەلiكتەيدi. ال بۇگiنگi تاڭدا جاعداي قالاي؟ جيىرما جىل بولادى ەگەمەن بولعانىمىزعا. وسى جىلدار iشiندە ەلگە ۋاعىز ايتا بiلەتiن، باسقا ەلدەرگە قازاق حالقىنىڭ مادەنيەتiن بiلدiرە الاتىن كiمدەردiڭ اتىن اتاپ بەرە الاسىز؟ فەتحۋللاح گۋلەن، ارحون پامۋك نەمەسە ورىستىڭ باحتين، ليحاچەۆi ءتارiزدi ازاماتتاردى تاربيەلەي الدىق پا؟ بiزدiڭ ۇلتتىڭ نەگiزگi پروبلەماسى "اتىڭ شىقپاسا جەر ورتە" دەمەكشi, بiر نارسە بولسا ەلباسى ن.ءا. نازارباەۆقا قارسى شىعىپ ۇپاي جيناعىسى كەلەدi. بiزدiڭ وپپوزيتسيانىڭ دا ۇساقتالىپ كەتكەندiگi ۇلت، حالىق جونiندە كەلەلi وي ايتقاننىڭ ورنىنا ەلباسىنا بارلىق پالەنi ءۇيiپ-توگەدi. ال حالىق اقىماق ەمەس قوي، ەلباسىنىڭ توككەن تەرi مەن ەرiك-جiگەرiن كورiپ وتىر عوي. بۇگiنگi بiزدiڭ نەگiزگi پروبلەما ەلباسىنىڭ ەرەن ەڭبەگiن حالىققا جەتكiزەتiن، حالىقارالىق دارەجەدە ۋاعىزدايتىن تۇلعالار جوق. دۇنيەجۇزiندە اعىمداعى ساياساتقا ارالاسپايتىن، بiراق گۋمانيتارلىق-مادەني سالادا ۇلتتىڭ مۇددەسiن قورعايتىن تۇلعالار بار. سولار ءار-بiر ۇلتتىڭ بەت-الپەتiن قۇرايدى. قازiر ەرلان كارين، تالعات ەشەن، جاننا قۇرمانعاليەۆا، ارمان قىرىقباەۆ، ايدوس سارىم، بەرiك ابدiعاليەۆ ءتارiزدi قىز-جiگiتتەر بار. ايدوس ۋنيۆەرسيتەت تۇگiلi, مەكتەپتi سىرتتاي بiتiرگەن جiگiت. سونىمەن بiرگە ول ءوزiنiڭ تالانتى، ەڭبەكقورلىعىنىڭ ارقاسىندا ول رەسەي ەمەس، دۇنيەجۇزiنiڭ كەز كەلگەن بiلiكتi قايراتكەرلەرiمiن تەڭ دارەجەدە سويلەسiپ قانا قويماي، ارحون پامۋكتىڭ ينتەللەكتۋالدىق دەڭگەيiنە شىعا الاتىن جiگiت. "بۇلاق كورسەڭ كوزiن اش" دەيدi قازاق، وسىنداي ازاماتتاردى گۋمانيتارلىق-رۋحاني تۇلعا دارەجەسiنە كوتەرۋ كەرەك.

- مۇمكiن، بiزگە قازاقتىڭ مادەني ەليتاسىن قالىپتاستىراتىن مەكتەپ قاجەت شىعار...

- ارينە، مەكتەپ قاجەت، بۇل جەردە ماسەلە اعىمداعى نەمەسە ستراتەگيالىق ساياساتقا مۇلدەمگە ارالاسپاي، بiراق حالىقارالىق دارەجەدە گۋمانيتارلىق-رۋحاني ماسەلەلەر بويىنشا پiكiرتالاسقا تۇسە الاتىن، قازاق ۇلتىنىڭ فيلوسوفيالىق، مادەني-تاريحي ويلاۋ دارەجەسiن الەمدiك دەڭگەيگە جەتكiزەتiن تۇلعالاردى تاربيەلەۋ جونiندە بولىپ وتىر. ول ءۇشiن ارنايى مەملەكەتتiك ستيپەنديا مەن گرانتتار تاعايىنداۋ دا ارتىق ەمەس. مىسالى، ايدوس سارىم بۇگiن ويلاۋ جۇيەسi, عىلىمي دەڭگەيi بويىنشا حالىقارالىق دارەجەگە كەلiپ قالدى. ەندi مەملەكەت وعان ارنايى ستيپەنديا قويىپ، ونىڭ عىلىمي جۇمىسپەن اينالىسىپ، باسقا دا ءوزi ءتارiزدi شەت ەل ادامدارىمەن ارالاس-قۇرالاس بولۋى ءۇشiن جاعداي جاساۋى قاجەت. كونفەرەنتسيالار جاساپ، ديالوگ ۇيىمداستىرۋىمىز كەرەك. ويتكەنi, كونفەرەنتسيا دەگەنiمiز - مەرەكە ەمەس، ول ديالوگ. ول جەردە ۇلتتىڭ يدەياسى ايتىلادى، تابيعي بەت-الپەتi اشىلىپ، مادەنيەتi ناسيحاتتالادى. كەزiندە مۇحتار اۋەزوۆتi الاش تاربيەلەدi عوي. ول الاشتىڭ ەڭ كەنجەسi, ەركەسi بولدى، اۋەزوۆ "قيلى زاماندى" جازعان كەزدە الاش وعان ارنايى تاپسىرما بەرگەن. ال ەندi كەيiن زۇلمات باستالىپ، 37-شi جىل كەلگەندە، اۋەزوۆكە "بiزگە جولاما" دەگەن، كوردiڭ بە؟

- ءوزiڭدi ساقتا دەگەنi عوي، وندا...

- ءوزiڭدi جوعالتپا دەگەن. بۇل بiزگە ۇلگi بولۋى قاجەت. ابدiعاليەۆ بەرiك تە وتە ينتەللەكتۋال. ەگەر ونىمەن سويلەسسەڭ، سەن باسقا ادام بولىپ شىعۋىڭ مۇمكiن. ولجاس سۇلەيمەنوۆتi كiنالايتىندار كوپ. ولجاس سۇلەيمەنوۆ پلانەتارلىق دەڭگەيدە قازاقتى تانىتىپ جۇرگەن ادام.

سول الاشتىڭ قازاقتىڭ ءاربiر بالاسىنا جاناشىرلىقپەن قاراپ، تالانتىن اشۋعا ەڭبەك ەتۋi بۇگiن بiزگە ۇلگi بولىپ قانا قويماي، ءاربiر يiسi قازاققا باسىم باعدارلاما بولۋى قاجەت.

قازiر قازاقتىڭ سانى ەلiمiزدە باسىمدىلىققا اينالدى، ەندi قازاقتىڭ ساپالىق دارەجەسiنە ەڭبەك ەتەتiن ۋاقىت جەتتi. ديالەكتيكادا ساننىڭ ساپاعا اينالۋى جونiندەگi زاڭ بار. سوندىقتان بiز قازاقتىڭ سانىن ساپاعا اينالدىرۋىمىز قاجەت. ونى iس-جۇزiنە اسىرۋدىڭ بiر جولى حالىقارالىق دارەجەدە گۋمانيتارلىق سالادا باسەكەلەستiككە تۇسە الاتىن تۇلعالار تاربيەلەۋ. ويتكەنi, بۇگiنگi وزگەرiستەر وتە شاپشاڭ ءجۇرiپ جاتقان، سول وزگەرiستەردiڭ تابيعاتىنىڭ ءوزi وزگەرiپ جاتقان قىم-قيعاشتارى، شۇعىل بۇرىلىستارى كوپ زاماندا ۇلتتىڭ دامۋ ينديكاتورى - ينتەلەكتۋالدىق قابiلەتi تەرەڭ تۇلعالاردى تاربيەلەۋ.

- بiراق، ول كiسiنiڭ مەملەكەتتiك تiلگە قاتىستى كەيبiر پiكiرلەرi كوپتiڭ كوڭiلiنەن شىعا قويعان جوق..

- سiز ولجاس جونiندە ايتىپ وتىرسىز عوي؟ ول كiسi قازاقشانى بiزدەن جاقسى سويلەيدi. بiراق، كەيبiر كەمشiلiگi بولسا، كەشiرۋiمiز كەرەك. ول - قازاق قوي. ول كوپ جىل بويى سىرتتا ءجۇر. سول سىرتتا ءجۇرiپ، قازاقتىڭ مۇددەسiن كوتەرiپ جۇرگەن جوق پا؟ 70-شi جىلى كوممۋنيستiك پارتيانىڭ "قىلىشىنان قانى تامىپ تۇرعان كەزدە" "از ي يانى" سiز جازا الار ما ەدiڭiز؟ مەن دە جازا المايتىن ەدiم، ال ول جازدى عوي. سويتكەن تiرi اڭىز ادام ولجاس سۇلەيمەنوۆتi رەنجiتەمiز.

حح عاسىردا قازاقتان ليحاچەۆتان ارتىق بولماسا دا كەم بولماعان الكەي مارعۇلان قالاي پايدا بولدى؟ ولارعا سونداي جۇيە جاسالدى. بۇگiن بiز وسىنداي جۇيە جاساماساق، ەرتەڭ قازاقتىڭ كiم ەكەنi بەلگiسiز بولىپ قالادى. ويتكەنi ۇلت دەگەنiمiز، ەڭ بiرiنشi مادەني-رۋحاني تۇلعالار.

بۇگiنگi تاڭدا "نۇر وتان" پارتياسىنىڭ گۋمانيتارلىق-رۋحاني ماسەلەلەرگە تىڭ كوڭiل اۋدارىپ وتىرعاندىعى وتە قۋانتادى. بۇل پارتيا مونولوگتىڭ پارتياسىنان ديالوگتىڭ پارتياسىنا اينالدى. بۇل ساپالىق وزگەرiس. مۇمكiن مەن ايتقان ويلار وسى پارتيانىڭ بiر باسىمدىلىعىنا اينالار. "جاس كەلسە iسكە" دەمەكشi جاس بۋىننىڭ كەلۋiمەن بيلiك پارتياسى قالاي وزگەرگەندiگiن بارلىعىمىز كورiپ وتىرمىز.

- سوندا قازاقتى قالاي تاربيەلەۋiمiز كەرەك؟

- بۇل تەرەڭ سۇراق. بiرiنشiدەن، قازاق - قازاق بولۋى كەرەك.

بۇگiنگi تاڭدا ساپالى قازاق بولۋ دەگەنiمiز - مەملەكەتتiك، قوعامدىق مۇددە دارەجەسiندە ويلاۋ. وكiنiشكە وراي بiزدiڭ كەيبiر اعا بۋىن وكiلدەرi مەملەكەتتiك مۇددە مەن جەكە مۇددەنiڭ ارا جiگiن ايىرا الماي، شاتىستىرىپ العان. بiز ەلباسى ن.ءا. نازارباەۆتىڭ "مادەني مۇرا" باعدارلاماسىن حالىقارالىق، دۇنيەجۇزiلiك دەڭگەيگە شىعارامىز دەپ جۇرسەك، كەيبiر ازاماتتار وزدەرiنiڭ ەشكiم تۇسiنبەيتiن جەكە مۇددەلەرiن بۇرا تارتىپ، بiراز تiرشiلiك جاسادى. بiراق سول قۋ تiرشiلiكتەن كونفەرەنتسيا كەزiندە اسپان توڭكەرiلiپ جەرگە تۇسكەن جوق، سايروۆ ەرگەجەيلi بولىپ قالعان جوق. شەتەل قوناقتارى زار ەڭiرەپ جىلاعان جوق. ماسەلە مىنادا، بiزدە مەملەكەتتiك مۇددە، قايداعى بiر توپتىق مۇددە قۇندىلىقتارىمەن ايىرباستالىپ كەتكەن.
قازاقتىڭ ساياسي مادەنيەتiندە "بۇرا تارتۋ" دەگەن ۇعىم بار. ونىڭ نەگiزگi ءمانi ورتاق مۇددەگە ءوزiنiڭ جەكە مۇددەسiن سايكەس كەلتiرە الماي الەك بولۋ.

مەملەكەتتiك ويلاۋ دەگەنiمiز - كiم ۇنايدى، كiم ۇنامايدى وعان قاراماي بەلگiلi بiر جاعدايدا مەملەكەتتiك مۇددە اينالاسىندا توپتاسا بiلۋ. بۇل دا مادەنيەتتiڭ بiر ءتۇرi. سوندا بۇلار مەملەكەتتiك مۇددەنiڭ نە ەكەندiگiن تۇسiنبەسە قيىن جاعداي، ال ەگەر تۇسiنە تۇرىپ بۇرا تارتسا، وندا ەلباسىنا قيىن-قىستاۋ كەزدە اياعىنان شالۋ، بۇل باسقا ماسەلە. بۇل كiسiلەرگە تاريح ءوزiنiڭ باعاسىن بەرە جاتار.

جاستارىمىزدى قازاق مادەنيەتi نەگiزiندە تاربيەلەۋiمiز قاجەت. ال بۇگiن نە بولىپ جاتىر. تەلەديداردى قوسىپ قالساڭىز، بiزدiڭ بالالارىمىز نارۋتو مەن سپانچ بوبتى كورەدi. باسقاسىن قوسساڭىز، روك-ن-رولدى كورەدi. بارلىق جاعىنان قازاقتار جەڭiلiپ، شەگiنiپ بارا جاتىرمىز. ول ءۇشiن قازاقتىڭ مۋلتفيلمدەرiن جاساۋىمىز كەرەك. سونى بارلىق ارنالاردان بەرۋiمiز كەرەك. ەگەر بiز نارۋتوعا باسەكەلەس بولا الاتىن دۇنيە جاساي الماساق، وندا سونى قازاقشالاپ بەرەيiك. ونى بالا ءوزiنiڭ انا تiلiندە كورسiن. قىتاي دا ءسويتتi. ول مۋلتفيلمدەردi قىتاي تiلiنە اۋدارتىپ، قىتايشا ۇسىندى. ويتكەنi, ونى كورمەي تۇرا المايتىنىن تۇسiنگەن سوڭ، سونداي قادامعا باردى. بiز دە سونى ويلاۋىمىز قاجەت. سونىمەن بiرگە الپامىس، ەر تارعىن، قوبىلاندىنى نەگە كورسەتپەسكە؟! سولاردى نەگە شىعارماسقا؟ سولار ءۇشiن قارجىنى ايايمىز با؟ كەشەندi تۇردە باعدارلامالار قاجەت. مىسالى، كورشi رەسەيدە بالالار كانالى (تەلەنيانيا), بالالار راديوسى بار. ونى قارجىلاندىرىپ وتىرعان مەملەكەت ەمەس، گازپروم. بiزگە نەگە بيزنەس الپاۋىتتارىمەن بiرiگiپ وسىنداي ارنالار جاساماسقا. مەملەكەتكە بارلىق جۇكتi اسىپ، قول قۋسىرىپ وتىرا بەرۋگە بولمايدى. نەگە وسى ماسەلە بويىنشا ارنايى كوميسسيا قۇرىپ، كازمۇنايگاز، قازاقمىس. ەۋرازيا توبىنا شىقپاسقا. ولار دا ادام عوي، ەلiمiزدiڭ پاتريوتى بولسا قول ۇشتارىن بەرەدi عوي. مەنiڭ تاڭ قالاتىنىم كەيبiر قانداستارىمىز ءوزiنiڭ مادەنيەتiنەن جيiركەنە باستاعان ءتارiزدi. ماسەلەن، دومبىرانى الىڭىزشى. كەرەمەت قوي. ماعان گيتارا كەرەك ەمەس. دومبىرا قاجەت. سونىڭ قاسيەتiن ۇعۋىمىز كەرەك. سوندا قازاقتىڭ مادەنيەتi جوعارى بولادى. ماسەلەن، ەۋروۆيدەنيەدە بiردە-بiر قازاق جوق. نەگە سول جەرگە بارىپ، قازاق ءان ايتپايدى. ەۆروۆيدەنيەگە قازاقتى تاربيەلەۋ، ول دا نىسانالى باعدارلاما بولۋى قاجەت. سونىڭ بارلىعىنا كوڭiل اۋدارۋىمىز كەرەك. بiرiنشi ورىن الماي-اق قويسىن، سول جەردi كورۋدiڭ ءوزi قانداي عانيبەت. سول ارقىلى ءوزiمiزدiڭ مادەني دەڭگەيiمiزدi كوتەرەر ەدiك.

- سوڭعى بiر جىلدىڭ iشiندە ينستيتۋت بiراز جۇمىس اتقاردى. قازاقتىڭ مادەنيەتiن وزەكتەندiرە الدى، گەومادەني، گۋمانيتارلىق ماسەلەلەردi قوعامدىق پiكiر دارەجەسiنە شىعاردى دەگەن ويىمىز بار.

- مەنiڭ ينستيتۋتقا كەلگەنiمە بiر جىل تولدى. ماعان سەنiم ارتىپ، وسى ينستيتۋتتى باسقارۋعا جiبەرگەن مۇحتار ابرارۇلى قۇل-مۇحاممەدكە ءوزiمنiڭ العىسىمدى بiلدiرگiم كەلەدi. مەنiڭ اتام ارقاشان ء"ۇي ارتىندا كiسi بار" دەپ وتىرۋشى ەدi. شىنىمدى ايتسام، سول ءسوزدiڭ ءمانiن جاڭا تۇسiنگەندەيمiن، مينيسترلiك جۇمىس iستەۋگە بارلىق مۇمكiنشiلiك جاساپ، باعىت-باعدار بەرiپ وتىردى. وسى جىلداعى ينستيتۋتتىڭ جۇمىسىنىڭ ادiستەمەلiك-تاسiلدiك باعىت-باعدارىن مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلiگi, مادەنيەت كوميتەتi بەرiپ وتىردى. سوندىقتان كەشەندi جۇمىستىڭ ناتيجەسi مينيسترلiكتiڭ جۇمىسىنىڭ تابىسى. ويتكەنi بiزدiڭ ينستيتۋت مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلiگiنە تiكەلەي باعىنىشتى جانە سونىڭ مادەنيەت سالاسىنداعى ستراتەگيالىق باسىمدىلىقتارىن iس-جۇزiنە اسىرىپ وتىراتىن مەكەمە.

اڭگىمەلەسكەن گۇلزينا بەكتاسوۆا

«تۇركىستان» گازەتى 25 ماۋسىم 2009 جىل