Júban Moldaghaliyev - HH ghasyrdyng ekinshi jartsyndaghy qazaq sovet әdebiyetinin, qazaq poeziyasynyng kórnekti ókilderining biri, qazaq әdebiyetining damuyna qomaqty ýlesin qosqan әdebiyet isining úiymdastyrushysy, memlekettik qayratker. Biyl aqynnyng tughanyna - 100 jyl.

Júban Moldaghaliyevting «Men qazaqpyn» poemasy sarqylmaytyn ómirsheng tuyndy, Júban Moldaghaliyevting sózine jәne Iliya Jaqanovtyng әnine jazylghan, býginde daryndy dәstýrli әnshi Aygýl Qosanovanyng oryndauyndaghy "Edil men Jayyq" әni halyqtyng sýiikti әnine ainaldy, әsem әn sazynyng astarynda aqynnyng tughan eline, jerine sheksiz mahabbaty seziledi. Aqynnyng azamattyq ústanymdary publisistikalyq sipatta kelip, adamgha qajet oy tolghanystargha, qasiyet qúndylyqtargha toly.
Aqyn ómiri men shygharmashylyghy layyqty tarihy baghasyn aldy, Oral qalasynda aqyn eskertkishi túr, jerlesterinin, halyqtyng aqyngha degen mahabbaty men sýiispenshiligining belgisi.

*****

Júban Moldaghaliyev 1970 jyly jazghan «Ózim turaly, óleng turaly» ómirbayandyq betasharynda: «Jylandy – mening ata-babamnyng qonysy, ózimning kindik qanym tamghan jer. Osy jerde dýniyege kelgenmen, balalyq shaghym Sayqúdyq eldi mekeninde ótti. Ata-babamyz su tapshylyghy bolghandyqtan, myna jylanday iyretilip jatqan saydy qoldarymen qazyp terendetip, alty shaqyrym jerge arna qazyp, Ólenti ózeni tasyghanda su qúiyp alyp, su qaytqanda saghany bógep, jaz boyy kelesi jylgha deyin sol nәrdi paydalanady eken. Nebir qiynshylyq zamandy bastan ótkerip, osy jerdi mekendepti.

Mening 5- 6 jasymda sheshem «likbezge» qatysyp, sauatyn ashty. Anamnyng janynan qalmay jýrip, jәditshe hat tanyp kettim. Alghash qolyma ústaghanym – «Áyel tendigi» jurnaly boldy. Al resmy mektep esigin tek 1930 jyly ghana ashtym. Ol Qyzyljar sharua jastar mektebi dep atalatyn. Óleng shygharugha da erte talpyndym. Mektep qabyrgha gazetterinde 13-14 jasynda kórine bastadym. Gazet betinde jogharyda aittym, 1939 jyldan beri jazyp jýrmin» -dep bayandaydy.

Júban Moldaghaliyev ghasyr qasyretin: asharshylyq, joqshylyq pen jetimdik kórgen, dýniyejýzilik súrapyl soghysty basynan keshirgen maydanger – qalamger, sovettik totalitarlyq jýiening ezgisinde ómir sýrip adamshylyq qasiyetin, kisilik túlghasyn saqtap qalghan azamat aqyn, onyng búl qasiyetteri ólenderindegi oy tolghanystary men kózgharastarynda, ómirlik ústanymdarynda aiqyn, aqyn ómir tauqymetin tartqanyn kóresin:

«Kóringen sonau jerding qiyghy eken,
Jalghyzdyq, әkesizdik qiyn eken...!»
Jasyrdym búl syrymdy anamnan da,
Keudeme óleng núryn qúiyp ótken - degen aqyn Júban Moldaghaliyev ómirin әdebiyet ónerine, poeziyagha arnady.

*****

Poeziya últtyq әdebiyetimizde kóshbasshy janr, sonau auyz әdebiyetinen, Asanqayghy, Qaztughan, Shalkiyiz, Búqar jyraulardan,
zarly Dulat,  Shortanbay, Múrat, Narmanbetterden, asyl dana Abay men dana oishyl Shәkәrimnen beri qazaq poeziyasynyng basty dәstýri sanalatyn, ar –úyaty, ojdany dese de bolatyn - eldi, tughan jerdi, qazaqty, halyq tarihy men onyng ómirin, taghdyryn jyrlau bolyp tabylady.
Júban Moldaghaliyevte elin, jerin, qazaqty jyrlap ótken jyrau aqyn: «Men qazaqpyn», «Jesir taghdyry», «Kisen ashqan», «Qiyal qanaty» «Jyr turaly jyr», «Qyran dala», «Sel», «Bayqonyr baspaldaqtary» jәne taghy basqa poemalary aqynnyng epikalyq – poetikalyq dengeyinin, filosofiyalyq terendigining kórinisi.

Júban Moldaghaliyev: «Naghyz aqyndy, tiri aqyndy betpe bet kórgenim de sol jyly (1939 jyl). Men onda Oraldyng auylsharuashylyq tehnikumy studenti edim. Oral men Guriev jas әdebiyetshilerining birikken sletin ótkizuge Almatydan Qasym Amanjolov keldi. Sol sәtte Gurievten kelgen Hamit Erghaliyev pen Jәrdem Tilekovti de kórdim. Búlar mendey emes, sol kezding ózinde qabyrghasy qatyp búghanasy bekip qalghan daryndar edi. Túnghysh ret minbege shyghyp oqyghan «Kel joldastar, jyrlayyq» degen ólenim solardyng ór dauystarynyng ekpini astynda qalyp qoyghan siyaqty boldy» - eske alady.
Júban Moldaghaliyev ishtey de, syrtynan da Qasym poeziyasy ýlgi dәstýrindegi aqyn, Qasym izbasary, ainalasyna ot jalyn, jarqyn shashqan Qasym poeziyasy yqpalynyng bolmauy mýmkin emes, óitkeni Júbannyng aqyndyq shygharmashylyghyndaghy «Ózim turaly, Óleng turaly» ómirlik tolghanystary nemese «Anketama qosymsha» óleni, Júban aqynnyng soldat ólenderi, tabighat pen saghynysh turaly tolghanystary Qasym aqynmen ýndes, ómir týsinikteri men tolghanystary, shyndyqtary, olardyng bayandaluy da úqsas, ekeui de zúlmat ghasyrdyng týlekteri, ýndes, úqsas bolmauy mýmkin emes, mysaly, óleng turaly Júban aqyn oiy da aumaydy:
Bir shumaqtyng úiqasyn myng qúraymyn,
Túrghyzam dep bir jyrdy myng qúlaymyn.
Aqyn sorly bolsa eger, men sorlymyn,
Aqyn qúday bolsa, tek men qúdaymyn.
Júban Moldaghaliyevting óleng turaly týsinigi de úqsas, «Salt pen moda» óleninde Júban: «Poeziya ol - asyl oidyng biyigi, Jan -jýrekting quanyshy, kýiigi», - dep ózine anyqtaydy.

*****

Akademik Zeynolla Qabdolov kezinde: «Júban ólenderining iydeyalyq dәrejesi, kórkemdik dengeyi әuelden joghary» dep baghalaghany belgili, aqynnyng iydeyalyq múraty izdenisterge iytermelese kerek: ol azamattyq, tabighat, kónil kýi, mahabbat lirikalarynda kezinde molynan kórindi, olar halyqtyng talghamyna qúiyldy, tanymal óleng joldargha ainaldy:

Ómirde ashy qanday, tәtti qanday –
Kim qalay biledi ózi tatyp almay?
Úghasyn, ardaqtaysyng adamdy da
Adamgha is bolsa tatyghanday.

*****
Adamdy tiride tek baghalayyq,
Ardaqtap apalayyq, aghalayyq
Bas deyik, batyr deyik, biyik deyik
Joq bolsa ojdanyna tatar aiyp.

*****

Ashyqqangha nan arman,
Adasqangha tang arman,
Auyrghangha jan arman,
Arman, arman, san arman,

*****

Men qazaq әieline qayran qalam,
Jaynaghan, jalyndaghan, jayrandaghan.
«Qatynnyng shashy úzyn, aqyly qysqa»
Degendi aittyng eken qaydan, babam?

*****
Qyz syry - ishinde,
Estilmes ózinen,
Qyz syry –ishinde
Kóre bil kózinen,
Sazynan,
Nazynan.

*****
Armysyng –au, armysyn,
Aynalayyn jeneshem?
Barmysyng au, barmysyn,
Aynalayyn jeneshem?
Jarq etting –au birindey
Qos yrghaydyn, jeneshem!
Qúshaq jaya jýgirmey,
Tosyrqaysyng nege sen?-

*****
Tenizdey tebirenip tynshymaysyn,
Qumasang - kólenkesiz kýnsin, aisyn,
Qamyqsang - qamaudaghy qara kýshik,
Keudendi tyrnalaysyn, qynsylaysyn, -

*****
Júban Moldaghaliyev 1941 jyly 22 mausymda tanghy tórtte sovetter elining batys shekarasynda 28 tank diviziyasynyng 28 gaubisalyq artiyleriya polkining batareya komisarynyng orynbasary qyzmetinde soghyspen betpe bet jýzdesti, sodan әskerden 1947 jyly ghana bosaydy, zenbirekshi, artilleriya batareyasynyng komissary, 2 –inshi Belarus maydanynda qazaq tilinde shyqqan «Maydan shyndyghy» gazetining tilshisi. Maydan jyldary belgili orys aqyn - jazushylary: Aleksandr Isbah, Mihail Matusovskiy, Boris Byalik jәne maydandyq redaksiyalardy basqarghan: Sergey Mihalkov, Mihail Svetlov, Stepan Shipachevtermen, bertin kele aqyn Rimma Kazakova, bashqúrt aqyny Mústay Kәrim, ataqty Rasúl Ghamzatovpen tanysady, olardyng ortasynda kóp jyldargha sozylghan qarym –qatynastar ornaydy.

Soghystan keyingi jyldary Júban Moldaghaliyevting qalamger retindegi әdeby úiymdastyrushylyq qabyleti keninen ashylady: 1948-1952 jyldary «Leninshil jas» gazetining bólim mengerushisi, jauapty hatshysy, bas redaktordyng orynbasary, 1952 -1954 jyldary Qazaqstan Jazushylar odaghynyng kenesshisi, 1957-1963 jyldary – «Júldyz» jurnalynyng bas redaktory, 1963- 1971 jyldary Qazaqstan Jazushylar odaghynyng hatshysy, al 1973 jyldan -1984 jylgha deyin Qazaqstan Jazushylar odaghynyng birinshi hatshysy qazmetterin, osy kezde (1973 -1984 j.j ) SSSR Jazushylar odaghynyng hatshysy qyzmetin de qosa atqarady.

HH ghasyrdyng ekinshi jartsyndaghy 60 jyldardan bergi 90 jyldargha deyingi qazaq әdebiyeti, jalpy qazaq ruhany - mәdeny tarihyndaghy «altyn ghasyr» edi, «tiri klassikter» men «úly aqyndar» zamany edi. Ádebiyetting barlyq janrlary: onyng últtyq poeziyasy, prozasy, dramaturgiyasy, әdeby kórkem syny men audarma óneri, әdebiyettanu ghylymy kәsiby dengeyge jetken, әdebiyetting kórkemdik jәne sóz sheberligi biyik shyngha kóterilgen uaqyt edi. Birinen song biri tarihy derekterge toly keng auqymdy tarihy romandar, adam jany men taghdyryna, adamshylyqqa sujeti qúrylghan povester men poemalar, aqyndyq erekshe stildermen, kórkem shynayylyqpen, әsem yrghaq, úshqyr teneulermen jazylghan sansyz lirikalyq ólender tudy, әlem әdebiyeti klassikalyq tuyndylary molynan audaryldy, qazaq әdebiyeti de әlemning otyzgha juyq tilderine tәrjimalanyp, qazaq әdeby syny men әdebiyettanu ghylymy da kәsiby dәrejege kóterilgen jyldar edi. Júban Moldaghaliyevte búl jyldary búrqyraghan әdeby ortada әdeby maydan jauyngerindey shygharmalarymen ýles qosty, әdeby prosesterge basshylyq etti, jazushy әriptesterine qol úshyn sozyp, qorghap, saqtap jýrdi.

Aqyn Qayrat Júmaghaliyev «Ýsh erlik» maqalasynda: «Bir qaraghanda Júbaghang sústy, salqyn adam siyaqty kórinetini ras. Alayda sóilese kele, syrlasa kele onyng jany jarqyrap, ashyla týsetin. Jәne dostyqqa adal, berik adam edi. Áli esimde, sol kezde Jogharghy Kenestegi júmysynan bosap qalghan, qazaq detektiyvining atasy Kemel Toqaevty, sonday-aq kórnekti prozaik Berdibek Soqpaqbaevty Jazushylar odaghyna qyzmetke tartyp, qamqorlyq jasaghan aqyn aghanyng asyl qasiyeti dep bilemin» dep jazady.

Qazaqstan Respublikasy Memlekettik syilyghynyn  laureaty, jazushy-dramaturg Baqqoja Múqay bylay eske alady: «Júbaqang syrt qaraghanda óte qatal adam bolyp kórinedi. Biraq, jany júmsaq. qinalghan adamdargha qamqorlyq jasaugha dayyn túratyn edi. Keyde bireuge jasaghan jaqsylyghy ózine tayaq bolyp tiyip jatatyn.

Bizding mindetimiz - jazushylargha qamqorlyq jasau. Ýidi jazushylardyng balalaryna bersek,  búl - olardyng әkelerining jaghdayyn oilaghanymyz. Aryz jazylar, syrtymyzdan kinәlar, sóger. Uaqyt bizding isimizding әdildigin   san ret dәleldeydi, - dedi bir jiynda ol kisi.

Júban Moldaghaliyev maghan әrqashan asa ýlken mәselelermen ainalysyp jýrgendey bolyp kórinetin. Shynynda da, solay edi. Ol iriligin, ýlken túlgha ekendigin jer basyp jýrgen jyldarynda san mәrte dәleldedi. Sonyng biri - 1986 jyldyng 31 jeltoqsanynda Jazushylar odaghynda bolghan jiynda jasaghan erligi. Qazaqstannyng jana basshysy G.Kolbin sol kýni býkil nókerlerin ertip, Jazushylar odaghyna kelgen. Sol joly «myng ólip, myng tirilgen» últynyng namysyn jyrtyp, eshkim aita almaghan sózdi Júban Moldaghaliyev aitty. Ol sonday edi. Sonday bolyp tughan túlgha edi».
Qadyr Myrza Áli: «Kolbinning aldynda qyrshynynan qiylghandardy qorghap sóz aitqan bir ghana aqyn boldy. Ol – Júban Moldaghaliyev. Ol Jazushylar odaghynda ótken jinalysta Kolbinning aldynda óz oiyn ashyq aitty. Osynyng bәrin nemen tynaryn sezip túryp, bilip túryp, solay istedi. Batyr bolugha tiyisti azamat edi. Batyrlyq istedi. Jyldar boyy jýregin qysyp kelgen zapyranyn qúsyp tyndy. Onday batyldyqtan keyin onyng tiri jýrui aqylgha syimas edi» - dep, sýiispenshilikpen ózining kitabynda jazady.

*****

1985 jyldyng kókek aiynda Mihail Gorbachev bastaghan qayta qúru, jariyalylyq, betbúrys Júban aqynnyng ómirlik senimin, kózgharastary men týsinikterin týbegeyli shayqaltyp jiberedi, «Biz - sovet aqyndarymyz, biz burjuaziyalyq iydeologiyagha qarsy bitispes kýres maydanyndaghy aqyndarmyz» dep aqynnyng ózi zor dauyspen, zor maqtanyshpen aityp kelgen sosializm iydeyalarynyng kókke úshqanyn, sosialistik qoghamnyng túiyqqa tirelgenin týsinedi. Júban Moldaghaliyev «Erikti taqyryptargha tolghanys» degen songhy maqalasynda: «Biz júmsaghan kýsh –jigerdin, ynta yqylastyng bәri birdey saltanat, bәri birdey samghau bola bergen joq. Iri – iri sәtsizdikterge úshyradyq, qatelikterge úryndyq. Aytayyn degenindi aita almay, kólenkennen ýrkip, qatelesuden qoryqqan jerde – demokratiya da joq. Keshegi kýnderding qatal sabaqtary osyny sipattaydy» dep jazdy. Jetpis jyl saltanat qúryp, әlemde úly imperiyagha ainalyp ýlgergen Sovetter odaghy kýirep, qazaq elining memlekettik tәuelsizdigin kóru Júban aqynnyng taghdyryna jazylmady, aqyn 1988 jylghy 6 qazanda Almaty qalasy auruhanasynda qaytys bolady.

1990 jyldyng qyrkýieginde Ólenti auylynda Júban Moldaghaliyevting 70 jasqa tolu mereyli merekesinde Júbannyng auyldasy, ómirlik dosy, belgigi aqyn Saghynghaly Seyitov:
Keshir meni, keshire gór Jylandy,
Men qanshama bolsam-daghy shydamdy.
Topyraghyna tiygen shaqta tabanym,
Kózim mólt-mólt, monshaq shyqpen shylandy.
Shylanbady, aghyl-tegil búlandy,
Serpe almadym janarymnan túmandy.
Keshir meni, kele almadym ertip men.
Dara daryn, dana úlyng Júbandy.- degen jan tebirenter joldardy oqyghanda ólentilikter, kelgen qonaqtar tolqyp, kózderine jas aldy.

Júban aqyn turaly jaqsy kóp aityldy, әli de aitylady, onyng nar túlghasy, qazaqy kendigi, adamshylyghy men kisilik kelbeti jәne adal, asyl qasiyetteri turaly ghylymy zertteulerde, onyng ómiri men ólenderi turaly enbekterde talay әli jazylady, bireuler kýie jagham dese de adalgha qara júqpaydy, ol manyzdy da emes. Manyzdysy Júban aqyn qazir biyikten eskertip, quatty jalyn shashyp:
Men — kazaqpyn, biyikpin, baytaq elmin,
Qayta tudym, ómirge qayta keldim.
Myng da bir tirildim mәngi ólmeske –
Ayta bergim keledi, aita bergim..... dep shynda túrghanday kórinedi.
.
Salauat Kәrim

Abai.kz