Quandyq aghamyz jylt etken jaqsy oiy, jóndem sóilemi bar jazarman jastardy elep, dem berip, ýmit etip jýretin, әdebiyetke jana kelgender týgili juan qabyrghaly jazushylardyng ózin izdep jatpaytyn osynau qataldau uaqytta ózinen keyingilerge nazar saluy, bayypty oy aityp aq jol tileui – onyng naghyz aghalyq qasiyeti edi, adal niyetin bayqatatyn. Sóitken aghamyzdy jaryq jalghannyng kókjiyegine sinip ketti degenge kónil sener me...

Meyirhan aghamyzdyng «Altyn Ordasynda» jýrgen kezde Quandyq aghaydyng sauatty, óresi biyik maqalalary jii shyghyp túratyn, ol kisi «Altyn Ordanyn» Qaraghandydaghy menshikti tilshi Aysha apaydyng kýieui ekenin sol kezde bildik. Odan keyin «Əlem ədebiyeti» jurnalynyng 2011, 2012 jj. bir-eki sanynda monghol jazushylarynyng prozasy osy kisining audarmasy arqyly shyqty. Al, keyingi jyldary aghanyng jazushylyq qyry anyq jarqyrap kórine bastady.

«Altaydyng arghy jaghy» degen әngimesindegi Nәzirhannyng sayasy tapsyrmany oryndaushy jendetting qolyna týskenin kózben kórgendey bergeni... tanghaldyrmay ma? Dәrigeri anau bolsa, basqasy turaly oilau da qorqynyshty deysin. (Aghamyzdyng qazasy ony biletinderding bәrine batty, osy kezde jazushynyng shygharmasy onyng taghdyryn boljaytyny turaly qisyndar da esime týskenin jasyrmaymyn)...

Búl shygharma taqyrybyna qarasang tym qarapayym, al, ózi... jay qaghazgha oralghan brilliant siyaqty erekshe, óte kýrdeli dýniye. Shynjandaghy qazaq taghdyry men osyndaghy jaghday eki liniyamen órbiydi. Altaydyng ar jaghy men ber jaghy, jazushynyng sayasy sauaty, kórgen-týigeni óz aldyna, sol azapty bastan keshken adamdarmen baylanys, habary barday kórinedi. Kezi kelgende búl shygharmanyng el men elding arasyna qyraghy kóz jibergen, halyqtar taghdyryn, adam bayghústyng shybyn qúrly ekenin kórsetetin kórkem shygharma retinde tanylyp, әdebiyette kәdimgidey janalyq bolary sózsiz.

«Temir qúrsau» sol hirurg jigit turaly әngimening jalghasy sekildi, Jarqynbek qalay qashyp shyghar eken dep ishing birtýrli bolyp qaltyrap, ara-arasynda ghana tynys alyp oqisyn, avtordyng qytay tarapynan bizding eldi zertteu, astyrtyn әreket arqyly jaypaugha baylanysty ýlken jospary baryn synalay jetkizgeni janyndy jay taptyrmaydy, Layn Lyan men anau Luo ma, sol ekeuining aralaryndaghy dialog arqandy shymyrlatady, búl súmdyghy men súrqiyalyghy mol soghystyng bastalghany anyq, týbi ne bolady? Suni Szynyng sayasaty men filosofiyasy tóbe shashyng tik túrghyzarday súmdyq, biz bolsaq qannen qapersiz neghyp otyrmyz? dep oilaysyn. Týsinseniz, avtordyng búl enbegi jay shygharma emes, qauip oilatatyn sәuegey shygharma, proza týrinde berilgen sayasy túspal. Jazushy Quandyq Shamahay shygharmasynda ishten-syrttan iritu sayasatyn anyq, dәl jazady. Shyndasa tapal qytaydyng shaghyn uysyna syiyp ketetin bizdey az últty saqtanugha, qorghanugha shaqyratyn osydan artyq qanday instruksiya kerek?

«Tózim» degen әngimesine toqtalayyq. Shynynda bizding jerge, elge qatysty ýn qatu men jiynymyzdyng arty osylay ayaqtalatyn bolyp ketti, halyqtyng múnynan, janayqayynan, múqtajynan basshylardyng bedeli, reputasiyasy myng ese manyzdy. Kóbine kóz aldau ýshin júmys isteytin biylikting mityng tirligi otyz jylda sóilemegen mylqau adamnyng da tilin shygharghany – avtordyng ózi oilap tapqan tәsili, taza jetistigi. Qústyng qanaty talatyn jerimiz bar deymiz, biraq, avtor sodan halyqqa últaraqtay jer tegin tiymeytinin jetkizedi, basqa sharuagha aqordanyng pәrmenin kýtsin, al, eng bolmasa halyqtyng jer telimi mәselesin sheshe almaytyn әkimder ózderinen «men osy orynda neghyp otyrmyn» dep súray almaytyny bizding de juas, eziluge beyim júrt ekenimizdi kórsetpey me... Sóitip Nayzaghay túnghysh ret sóilep, sol boyda abaqtygha qamaldy, ol bizding búrq etip tútanghan namysymyz ben ruhymyz edi...

Aghamyz o basta jurnalist edi, maqala jazsa da, tv-dan sóilese de qoghamnyng qotyryn ashyp kórsetetin, biraq kele-kele ózi kórgen, bayqaghan jaydyng bәrin kórkem shygharma arqyly aitqysy keldi, onyng «Kýshenshegin» oqyp, әri kýlip, әri ayaysyn, qanshama kýshenshek jýr ghoy... sarkazm dýniye. Al, «Orynbasardy» oqyp naghyz beysharany kóresin, kim ýshin, ne ýshin ghúmyryn rәsua qylghan? Ómir boyy mekemedegi birinshi basshy boludy armandap, endi jettim be degende, ol mekemesi tarap ketkende keyipkerding infarkt almaghanyna shýkir deysin. «Sýrtkishtegi» - oqighalar bizding elde ghana bolatyn siyaqty kórinedi, loqsisyn... effektisi súmdyq!

«Mereytoy» - jalghan abyroy ýshin jasalghan toydy synaydy, adamnyng ólermendigi qanday, eng aqyry sharua baqqan momyn adamgha da ótirik aitqyzdy, tura sol toygha qatysyp, sharshap shyqqanday bolasyn. Enbek jolyn zootehnikten bastadym deuge arlanyp, sovhoz diyrektorlyqtan bastadym deytin, tek kerek adamdarmen aralasqan, bәlen bastyqtyn,týgen qayratkerding ózin tanymasa da «dejurnyi» maqtap ketkenin mәrtebe sanaytyn bayghús kedey Bekjandy kelsin, kórsin, mening qanday adam ekenimdi degen shyghar. Bekjannyng ómirining jalghany men jarqyl-júrqyly az, bәribir maghynasy bar ghúmyr ekenin bilmeydi au, ondaghy arnau aitqysh aqyndardy jem izdegenderge tenemeske amal kem... kim jem shashady, sony maqtau paryz olargha, jýrekten búryn qúlqyn...

«Bet» degen әngimede ajarymen, әdemi betimen alysqa úzaghandar jayly aitylady. Ábish aghamyzdyng «Shetkeri ýi» degen әngimesi bar edi, súlu ajarymen erkekterdi arbap, eng sonynda jalghyz ótken, óligin poshtashy tauyp alghan ayanyshty ómir edi ol. Quandyq aghanyng әngimesinde de myna әiel bir dókeyding kónildesi, qoly úzyn bolghasyn kelisip jýrip talay sharuany bitiredi, biraq, Dәrmen aitpaqshy talaygha kesiri tiyedi. Avtor qoghamgha zalalyn tiygizetin zalymdyqtyng bir shet jaghasyn kórsetuge tyrysqan.

«Kishkentay adam» bizding ghylym salasyndaghy jýgensizdikter men berekesizdikting qúrbandyghy, әdiletsiz qoghamnyng ólse qúny súrausyz beysharasyn suretteydi. Avtobustaghy nemqúraylylyqqa eti ólgen atmosfera әbden tanys bizge. Ádette qaghazgha qatty shúqshighandar kedey әri әrkim ýstinen basyp óte beretin kónbis,bayghús bolatyny nesi? ... sebebi olardyng egregory, ishki yndyny basqa, materialdyqtan alshaq, ony aqshasy barlardyng kez kelgen uaqytta kýresinge laqtyra salsa obalsyz kóretini әdildik pe? Ózi tirlikting esebine shorqaq bolghasyn da kiriptar ghoy. Áyteuir, basqada esesi ketken, enbegi esh, túzy sor bolghandardyng obrazy seni de bey-jay qaldyrmaydy.

«Shóleyt jaqta»degen әngimesinde ómirdi tanyghan súnghylalyq bar. «Árkimning óz izi bar» degendegi Rәbiyalardyng bar jerde jýrgenine kýmәn joq, sonday aq, «Shórik aghaydaghy» tas mýsin bastyqtar da tanys. «Shal» - basqalardyng kóz jasymen kelgen tәuelsizdikting bar iygiligin kórgen, semirgen, Qúdayyn tanymay ketkenderding biri. Búl da jalghyzdyq taqyryby, osylay beytarap,ýshinshi jaqtan әngimelegen únaydy, onyng ýstine búl jalghyz shal kimmen dialog qúrady? Qúdaysyzdyq mәselesi jәne tәubege kelu, ol turaly ashyq aitylmasa da kórinedi, negizi shal tәubege keldi, biraq, kesh... «Ystanbúl samalynda» әke mahabbaty bar. Itter turaly әngimesinde әr itke (shynynda it emes)harakter berip, iyt-ómirdegi itjyghys tirlikti beredi. «Jiyrma jyl ótkende» Medetbek baqytyn úzaq kýtipti. Qyz Medetgýl osy kisining qany shyghar dep oilaysyn. Mәdina Medetbekti kórgende qayter eken , sony ne bolady? Avtordyng ózi «ýkimdi oqyrman shygharsyn» dep sheshkeni anyq.

Quandyq Shamahay aghamyzdyng bir-eki әngimemizge pikir aityp, maqala jazyp, respublikalyq «Tan-Sholpan» kórkem-әdeby jurnalyna (redaktory Núrlybek Samatúly) shygharghanyn qalay úmytayyn. Sonday aghalardyng keyingilerdi qarap jýretinin, oqitynyn, oy týietinin oilasang jalqaulanu qylmys sekildi. Aghamyz ózining aldynda ótken pәtualy sózi, basalqy pikiri bar ýlkenderding dәstýrimen maqalasynda maghan da aq jol tilep edi, әr sóileminen nazarsalghysh, mәn bergish yaghny jazushylyq kózi, eng aldymen «bir týiir jaqsysyn bayqayyn» degen niyeti kóringen edi…

Quandyq aghamyz bir sózinde «Shygharmagha resept jazylmaydy, sujet keyde avtorgha baghynbaydy» degeni bar edi, onyng ómiri de sony boljay almastay bolyp júmbaq kýide ýzilgen shygharmaday boldy... jazushynyng ómiri osylay kenetten, adam senbestey, ókinishti ayaqtalady dep kim oilaghan...

Aysha apaygha, balalaryna kónil aitamyz, Alla aldynan jarylqasyn aghamyzdy...

Jadyra Ghazizding әleumettik jelidegi jazbasy

Abai.kz