قۋاندىق اعامىز جىلت ەتكەن جاقسى ويى، جوندەم سويلەمى بار جازارمان جاستاردى ەلەپ، دەم بەرىپ، ءۇمىت ەتىپ جۇرەتىن، ادەبيەتكە جاڭا كەلگەندەر تۇگىلى جۋان قابىرعالى جازۋشىلاردىڭ ءوزىن ىزدەپ جاتپايتىن وسىناۋ قاتالداۋ ۋاقىتتا وزىنەن كەيىنگىلەرگە نازار سالۋى، بايىپتى وي ايتىپ اق جول تىلەۋى – ونىڭ ناعىز اعالىق قاسيەتى ەدى، ادال نيەتىن بايقاتاتىن. سويتكەن اعامىزدى جارىق جالعاننىڭ كوكجيەگىنە ءسىڭىپ كەتتى دەگەنگە كوڭىل سەنەر مە...

مەيىرحان اعامىزدىڭ «التىن ورداسىندا» جۇرگەن كەزدە قۋاندىق اعايدىڭ ساۋاتتى، ورەسى بيىك ماقالالارى ءجيى شىعىپ تۇراتىن، ول كىسى «التىن وردانىڭ» قاراعاندىداعى مەنشىكتى ءتىلشى ايشا اپايدىڭ كۇيەۋى ەكەنىن سول كەزدە بىلدىك. ودان كەيىن «Əلەم əدەبيەتى» جۋرنالىنىڭ 2011, 2012 جج. ءبىر-ەكى سانىندا مونعول جازۋشىلارىنىڭ پروزاسى وسى كىسىنىڭ اۋدارماسى ارقىلى شىقتى. ال، كەيىنگى جىلدارى اعانىڭ جازۋشىلىق قىرى انىق جارقىراپ كورىنە باستادى.

«التايدىڭ ارعى جاعى» دەگەن اڭگىمەسىندەگى ءنازىرحاننىڭ ساياسي تاپسىرمانى ورىنداۋشى جەندەتتىڭ قولىنا تۇسكەنىن كوزبەن كورگەندەي بەرگەنى... تاڭعالدىرماي ما؟ دارىگەرى اناۋ بولسا، باسقاسى تۋرالى ويلاۋ دا قورقىنىشتى دەيسىڭ. (اعامىزدىڭ قازاسى ونى بىلەتىندەردىڭ بارىنە باتتى، وسى كەزدە جازۋشىنىڭ شىعارماسى ونىڭ تاعدىرىن بولجايتىنى تۋرالى قيسىندار دا ەسىمە تۇسكەنىن جاسىرمايمىن)...

بۇل شىعارما تاقىرىبىنا قاراساڭ تىم قاراپايىم، ال، ءوزى... جاي قاعازعا ورالعان بريلليانت سياقتى ەرەكشە، وتە كۇردەلى دۇنيە. شىڭجاڭداعى قازاق تاعدىرى مەن وسىنداعى جاعداي ەكى لينيامەن ءوربيدى. التايدىڭ ار جاعى مەن بەر جاعى، جازۋشىنىڭ ساياسي ساۋاتى، كورگەن-تۇيگەنى ءوز الدىنا، سول ازاپتى باستان كەشكەن ادامدارمەن بايلانىس، حابارى بارداي كورىنەدى. كەزى كەلگەندە بۇل شىعارمانىڭ ەل مەن ەلدىڭ اراسىنا قىراعى كوز جىبەرگەن، حالىقتار تاعدىرىن، ادام بايعۇستىڭ شىبىن قۇرلى ەكەنىن كورسەتەتىن كوركەم شىعارما رەتىندە تانىلىپ، ادەبيەتتە كادىمگىدەي جاڭالىق بولارى ءسوزسىز.

«تەمىر قۇرساۋ» سول حيرۋرگ جىگىت تۋرالى اڭگىمەنىڭ جالعاسى سەكىلدى، جارقىنبەك قالاي قاشىپ شىعار ەكەن دەپ ءىشىڭ ءبىرتۇرلى بولىپ قالتىراپ، ارا-اراسىندا عانا تىنىس الىپ وقيسىڭ، اۆتوردىڭ قىتاي تاراپىنان ءبىزدىڭ ەلدى زەرتتەۋ، استىرتىن ارەكەت ارقىلى جايپاۋعا بايلانىستى ۇلكەن جوسپارى بارىن سىنالاي جەتكىزگەنى جانىڭدى جاي تاپتىرمايدى، لاين ليان مەن اناۋ ليۋو ما، سول ەكەۋىنىڭ ارالارىنداعى ديالوگ ارقاڭدى شىمىرلاتادى، بۇل سۇمدىعى مەن سۇرقيالىعى مول سوعىستىڭ باستالعانى انىق، ءتۇبى نە بولادى؟ سۋن تسزىنىڭ ساياساتى مەن فيلوسوفياسى توبە شاشىڭ تىك تۇرعىزارداي سۇمدىق، ءبىز بولساق قاننەن قاپەرسىز نەعىپ وتىرمىز؟ دەپ ويلايسىڭ. تۇسىنسەڭىز، اۆتوردىڭ بۇل ەڭبەگى جاي شىعارما ەمەس، قاۋىپ ويلاتاتىن ساۋەگەي شىعارما، پروزا تۇرىندە بەرىلگەن ساياسي تۇسپال. جازۋشى قۋاندىق شاماحاي شىعارماسىندا ىشتەن-سىرتتان ءىرىتۋ ساياساتىن انىق، ءدال جازادى. شىنداسا تاپال قىتايدىڭ شاعىن ۋىسىنا سىيىپ كەتەتىن بىزدەي از ۇلتتى ساقتانۋعا، قورعانۋعا شاقىراتىن وسىدان ارتىق قانداي ينسترۋكتسيا كەرەك؟

«ءتوزىم» دەگەن اڭگىمەسىنە توقتالايىق. شىنىندا ءبىزدىڭ جەرگە، ەلگە قاتىستى ءۇن قاتۋ مەن جيىنىمىزدىڭ ارتى وسىلاي اياقتالاتىن بولىپ كەتتى، حالىقتىڭ مۇڭىنان، جانايقايىنان، مۇقتاجىنان باسشىلاردىڭ بەدەلى، رەپۋتاتسياسى مىڭ ەسە ماڭىزدى. كوبىنە كوز الداۋ ءۇشىن جۇمىس ىستەيتىن بيلىكتىڭ ميتىڭ تىرلىگى وتىز جىلدا سويلەمەگەن مىلقاۋ ادامنىڭ دا ءتىلىن شىعارعانى – اۆتوردىڭ ءوزى ويلاپ تاپقان ءتاسىلى، تازا جەتىستىگى. قۇستىڭ قاناتى تالاتىن جەرىمىز بار دەيمىز، بىراق، اۆتور سودان حالىققا ۇلتاراقتاي جەر تەگىن تيمەيتىنىن جەتكىزەدى، باسقا شارۋاعا اقوردانىڭ پارمەنىن كۇتسىن، ال، ەڭ بولماسا حالىقتىڭ جەر تەلىمى ماسەلەسىن شەشە المايتىن اكىمدەر وزدەرىنەن «مەن وسى ورىندا نەعىپ وتىرمىن» دەپ سۇراي المايتىنى ءبىزدىڭ دە جۋاس، ەزىلۋگە بەيىم جۇرت ەكەنىمىزدى كورسەتپەي مە... ءسويتىپ نايزاعاي تۇڭعىش رەت سويلەپ، سول بويدا اباقتىعا قامالدى، ول ءبىزدىڭ بۇرق ەتىپ تۇتانعان نامىسىمىز بەن رۋحىمىز ەدى...

اعامىز و باستا جۋرناليست ەدى، ماقالا جازسا دا، تۆ-دان سويلەسە دە قوعامنىڭ قوتىرىن اشىپ كورسەتەتىن، بىراق كەلە-كەلە ءوزى كورگەن، بايقاعان جايدىڭ ءبارىن كوركەم شىعارما ارقىلى ايتقىسى كەلدى، ونىڭ «كۇشەنشەگىن» وقىپ، ءارى كۇلىپ، ءارى ايايسىڭ، قانشاما كۇشەنشەك ءجۇر عوي... ساركازم دۇنيە. ال، «ورىنباساردى» وقىپ ناعىز بەيشارانى كورەسىڭ، كىم ءۇشىن، نە ءۇشىن عۇمىرىن ءراسۋا قىلعان؟ ءومىر بويى مەكەمەدەگى ءبىرىنشى باسشى بولۋدى ارمانداپ، ەندى جەتتىم بە دەگەندە، ول مەكەمەسى تاراپ كەتكەندە كەيىپكەردىڭ ينفاركت الماعانىنا شۇكىر دەيسىڭ. «سۇرتكىشتەگى» - وقيعالار ءبىزدىڭ ەلدە عانا بولاتىن سياقتى كورىنەدى، لوقسيسىڭ... ەففەكتىسى سۇمدىق!

«مەرەيتوي» - جالعان ابىروي ءۇشىن جاسالعان تويدى سىنايدى، ادامنىڭ ولەرمەندىگى قانداي، ەڭ اقىرى شارۋا باققان مومىن ادامعا دا وتىرىك ايتقىزدى، تۋرا سول تويعا قاتىسىپ، شارشاپ شىققانداي بولاسىڭ. ەڭبەك جولىن زووتەحنيكتەن باستادىم دەۋگە ارلانىپ، سوۆحوز ديرەكتورلىقتان باستادىم دەيتىن، تەك كەرەك ادامدارمەن ارالاسقان، بالەن باستىقتىڭ،تۇگەن قايراتكەردىڭ ءوزىن تانىماسا دا «دەجۋرنىي» ماقتاپ كەتكەنىن مارتەبە سانايتىن بايعۇس كەدەي بەكجاندى كەلسىن، كورسىن، مەنىڭ قانداي ادام ەكەنىمدى دەگەن شىعار. بەكجاننىڭ ءومىرىنىڭ جالعانى مەن جارقىل-جۇرقىلى از، ءبارىبىر ماعىناسى بار عۇمىر ەكەنىن بىلمەيدى اۋ، ونداعى ارناۋ ايتقىش اقىنداردى جەم ىزدەگەندەرگە تەڭەمەسكە امال كەم... كىم جەم شاشادى، سونى ماقتاۋ پارىز ولارعا، جۇرەكتەن بۇرىن قۇلقىن...

«بەت» دەگەن اڭگىمەدە اجارىمەن، ادەمى بەتىمەن الىسقا ۇزاعاندار جايلى ايتىلادى. ءابىش اعامىزدىڭ «شەتكەرى ءۇي» دەگەن اڭگىمەسى بار ەدى، سۇلۋ اجارىمەن ەركەكتەردى ارباپ، ەڭ سوڭىندا جالعىز وتكەن، ولىگىن پوشتاشى تاۋىپ العان ايانىشتى ءومىر ەدى ول. قۋاندىق اعانىڭ اڭگىمەسىندە دە مىنا ايەل ءبىر دوكەيدىڭ كوڭىلدەسى، قولى ۇزىن بولعاسىن كەلىسىپ ءجۇرىپ تالاي شارۋانى بىتىرەدى، بىراق، دارمەن ايتپاقشى تالايعا كەسىرى تيەدى. اۆتور قوعامعا زالالىن تيگىزەتىن زالىمدىقتىڭ ءبىر شەت جاعاسىن كورسەتۋگە تىرىسقان.

«كىشكەنتاي ادام» ءبىزدىڭ عىلىم سالاسىنداعى جۇگەنسىزدىكتەر مەن بەرەكەسىزدىكتىڭ قۇرباندىعى، ادىلەتسىز قوعامنىڭ ولسە قۇنى سۇراۋسىز بەيشاراسىن سۋرەتتەيدى. اۆتوبۋستاعى نەمقۇرايلىلىققا ەتى ولگەن اتموسفەرا ابدەن تانىس بىزگە. ادەتتە قاعازعا قاتتى شۇقشيعاندار كەدەي ءارى اركىم ۇستىنەن باسىپ وتە بەرەتىن كونبىس،بايعۇس بولاتىنى نەسى؟ ... سەبەبى ولاردىڭ ەگرەگورى، ىشكى ىندىنى باسقا، ماتەريالدىقتان الشاق، ونى اقشاسى بارلاردىڭ كەز كەلگەن ۋاقىتتا كۇرەسىنگە لاقتىرا سالسا وبالسىز كورەتىنى ادىلدىك پە؟ ءوزى تىرلىكتىڭ ەسەبىنە شورقاق بولعاسىن دا كىرىپتار عوي. ايتەۋىر، باسقادا ەسەسى كەتكەن، ەڭبەگى ەش، تۇزى سور بولعانداردىڭ وبرازى سەنى دە بەي-جاي قالدىرمايدى.

«شولەيت جاقتا»دەگەن اڭگىمەسىندە ءومىردى تانىعان سۇڭعىلالىق بار. «اركىمنىڭ ءوز ءىزى بار» دەگەندەگى ءرابيالاردىڭ بار جەردە جۇرگەنىنە كۇمان جوق، سونداي اق، «شورىك اعايداعى» تاس ءمۇسىن باستىقتار دا تانىس. «شال» - باسقالاردىڭ كوز جاسىمەن كەلگەن تاۋەلسىزدىكتىڭ بار يگىلىگىن كورگەن، سەمىرگەن، قۇدايىن تانىماي كەتكەندەردىڭ ءبىرى. بۇل دا جالعىزدىق تاقىرىبى، وسىلاي بەيتاراپ،ءۇشىنشى جاقتان اڭگىمەلەگەن ۇنايدى، ونىڭ ۇستىنە بۇل جالعىز شال كىممەن ديالوگ قۇرادى؟ قۇدايسىزدىق ماسەلەسى جانە تاۋبەگە كەلۋ، ول تۋرالى اشىق ايتىلماسا دا كورىنەدى، نەگىزى شال تاۋبەگە كەلدى، بىراق، كەش... «ىستانبۇل سامالىندا» اكە ماحابباتى بار. يتتەر تۋرالى اڭگىمەسىندە ءار يتكە (شىنىندا يت ەمەس)حاراكتەر بەرىپ، يت-ومىردەگى يتجىعىس تىرلىكتى بەرەدى. «جيىرما جىل وتكەندە» مەدەتبەك باقىتىن ۇزاق كۇتىپتى. قىز مەدەتگۇل وسى كىسىنىڭ قانى شىعار دەپ ويلايسىڭ. ءمادينا مەدەتبەكتى كورگەندە قايتەر ەكەن ، سوڭى نە بولادى؟ اۆتوردىڭ ءوزى «ۇكىمدى وقىرمان شىعارسىن» دەپ شەشكەنى انىق.

قۋاندىق شاماحاي اعامىزدىڭ ءبىر-ەكى اڭگىمەمىزگە پىكىر ايتىپ، ماقالا جازىپ، رەسپۋبليكالىق «تاڭ-شولپان» كوركەم-ادەبي جۋرنالىنا (رەداكتورى نۇرلىبەك ساماتۇلى) شىعارعانىن قالاي ۇمىتايىن. سونداي اعالاردىڭ كەيىنگىلەردى قاراپ جۇرەتىنىن، وقيتىنىن، وي تۇيەتىنىن ويلاساڭ جالقاۋلانۋ قىلمىس سەكىلدى. اعامىز ءوزىنىڭ الدىندا وتكەن ءپاتۋالى ءسوزى، باسالقى پىكىرى بار ۇلكەندەردىڭ داستۇرىمەن ماقالاسىندا ماعان دا اق جول تىلەپ ەدى، ءار سويلەمىنەن نازارسالعىش، ءمان بەرگىش ياعني جازۋشىلىق كوزى، ەڭ الدىمەن «ءبىر ءتۇيىر جاقسىسىن بايقايىن» دەگەن نيەتى كورىنگەن ەدى…

قۋاندىق اعامىز ءبىر سوزىندە «شىعارماعا رەتسەپت جازىلمايدى، سيۋجەت كەيدە اۆتورعا باعىنبايدى» دەگەنى بار ەدى، ونىڭ ءومىرى دە سوڭى بولجاي الماستاي بولىپ جۇمباق كۇيدە ۇزىلگەن شىعارماداي بولدى... جازۋشىنىڭ ءومىرى وسىلاي كەنەتتەن، ادام سەنبەستەي، وكىنىشتى اياقتالادى دەپ كىم ويلاعان...

ايشا اپايعا، بالالارىنا كوڭىل ايتامىز، اللا الدىنان جارىلقاسىن اعامىزدى...

جادىرا عازيزدىڭ الەۋمەتتىك جەلىدەگى جازباسى

Abai.kz