Redaksiyadan: Belgili kinorejisser, Qazaqstannyng Kiynematografister odaghynyng tóraghasy Ermek Túrsynov ózinin Facebook jelisindegi jeke paraqshasynda Últtyq kinony qoldaudyng memlekettik ortalyghyna qarata syn aitqan edi. Ermek Kәrimjanúlynyng atalghan maqalasyn Abai.kz saytynda jariyalaghan edik.

Keyin osy jazbagha jauap retinde últtyq kinony qoldau ortalyghynyng qyzmetkeri, produsser Aydarhan Ádilbaev óz paraqshasynda jazba jariyalady. 

Al býgin Ermek Kәrimjanúly «Preziydentpen kelisetin mәselem qaysy?» atty jazbasynyng jalghasyn, II bólimin jariyalapty. Marhabat!

PREZIYDENTPEN KELISETIN MÁSELEM QAYSY?

II bólim

…Ári qaray kettik.

Keyin men sarapshylar kenesining qúramynan shyghyp kettim. Óitkeni Sәrsenova hanymnyng júmys stiyli men әdisinen kónilim qaldy. Mysaly, maghan sarapshylar kenesi otyrystarynyng qalay ótetini únamady...

Birinshiden, oghan Ortalyq basshysy qatyspauy kerek edi. Ol sarapshylardyng júmysyna mýlde aralaspaugha tiyis. «Qajet» jobalardy kótermeleuine nemese, kerisinshe, sarapshylardan ózin tym mazasyz ýmitkerlerden «qútqarudy» ótinuine tipti bolmaydy. (Mәselen, «Smaghul Elubaydan meni qútqaryndarshy» dep birneshe ret jalbarynghan). Áytpese kenes mýshelerine ózi maza bermey, psihologiyalyq qysym jasaghan bolyp shyghady. Al Ortalyqtyng sarapshylar kenesinde negizinen mәdeniyetti, izetti adamdar otyr. Olar Gýlnara Bolatqyzyna «shyghyp ketiniz» dep tura aita almaydy. Onyng ýstine, ózderine aqsha tólep otyrghan adamgha...

Óz basym talay halyqaralyq festivaliding qazylar alqasynyng qúramynda boldym, olardyng qalay júmys isteytinin bilemin. Festivali basshylarynyn, qatardaghy úiymdastyrushylardy aitpaghannyng ózinde, qazylardyng qasyna jolaugha da haqysy joq. Qazylar qalay sheshedi, búl – olardyng kәsiby qyzmeti, mindeti. Songhy sәtke deyin olardyng talqysynyng nәtiyjesin eshkim bilmeuge tiyis. Qarapayym tәrtip solay.

Kenesten ketuimning taghy qanday sebebi bar?

Mening múnday bylyqqa aralasqym kelmedi. «Lastanudy» qalamadym. Sarapshylar kenesi mýshelerining bәri birdey Ortalyqtyng Mәdeniyet ministrligimen birlese bylyqtyryp otyrghan kýmәndi tirlikterinen habardar bolmauy mýmkin. Biraq men atalghan eki vedomstvoda da negizinen kezdeysoq adamdar júmys isteydi dep sol kezde-aq oilaytynmyn, qazir de sol pikirdemin.

Ortalyq turaly jazbamnyng birinshi bóliminde aittym. Býgingi sóz Mәdeniyet ministrligi jóninde. Meninshe, Qazaqstandy maqsatty týrde jarymester eline ainaldyru әreketi jýrip jatyr. Qalaysha? Aldymen mәselening týpki mәnine ýnileyik.

Keyingi 28 jyl boyyna elimizde qanshama mәdeniyet ministri auysty. Búl orynda aluan týrli adamdar otyrdy. Kópshiligimen ara-túra baylanys jasauyma tura keldi. Sol ministrlerding bәrining atqarghan qyzmetining jiyntyq әseri – jaghymdysynan jaghymsyzy basym. Ózbekәli Jәnibekov nemese Kamal-agha Smayylov sekildi túlghalar qazir joq...

QR Preziydenti janyndaghy Últtyq senim kenesining alghashqy basqosuynda mening el basshylyghyn mәdeniyetke erekshe kónil bóluge shaqyrghanym kópshilikting esinde shyghar (әleumettik jelilerde sol jiynnyng ýzikteri әli jýr). Atap aitqanda, men mәdeniyet salasyna qalghan-qútqandy ghana bere salmay, oghan eleuli qarajat bólu kerektigin úsynghan edim. Sóitsem, men qatelesippin. Osy jyldar boyyna mәdeniyetke aqsha jetkilikti bólinip kelipti. Tek búl qarajat artisterge, rejisserlerge, ssenaristerge, griymerlerge, jaryq berushilerge, montajdaushylargha, kitaphanashylargha, jazushylargha, teatr qayratkerlerine jetpegen... Yaghni, sol mәdeniyetti «jasaushylardyn» qolyna tiymegen. Sondyqtan da bizding artister enbekaqysyn aitugha úyalady, televiziyadaghy týrli arzanqol júmystargha barady. Toydan toygha jýgirip, tiyn-tebenge bola qysyla-qymtyryla asaba bolady. Sol saltanattardyng jaryghyn qoyyp «jaryqshylar» jýredi, operatorlarymyz toy týsiredi, suretshilerimiz solardyng dekorasiyasyn jasaydy. Qysqasy, bizding elde mәdeniyetpen, aghartushylyqpen ainalysatyn jannyng bәri jan baghu ýshin halturagha jýginuge mәjbýr. Búl týsinikti de: óitkeni, olar memleketten bólingen aqshany kórmeydi. Dәlel kerek pe?

Minekeyiniz. Múnyng bәri de ashyq derekkózderden alynyp otyr.

1994-2019 jyldar aralyghynda Qazaqstanda birneshe әkimshilik reforma jýzege asyp, nәtiyjesinde qazaqstandyqtardyng mәdeny dengeyin kóteru, aqparattyq, jastar jәne til sayasatyn týzip, ony oryndau, qoghamdyq kelisimdi qamtamasyz etuge, sport pen turizmdi damytugha baghyttalghan sharalardy atqaru jauapkershiligi týrli memlekettik organdargha jýkteldi. Osyghan oray, obektivti analiz jasau ýshin, respublikalyq budjetten osy maqsattargha bólingen qarajatty biriktire eseptegen jón.

Sonymen, 1994 jyldan 2019 jylgha deyin mәdeniyetke, ónerge, sportqa jәne aqparatqa respublikalyq budjetten 1,5 trln. tenge bólinipti – (últtyq valutanyng auytqymaly baghamyn eskere otyryp) dollarmen eseptegende búl soma 8,6 mlrd. AQSh dollary bolady. Salystyrsaq, búl soma eldegi ipotekalyq kredit kólemine nemese, aitalyq, Qazaqstan budjetining defisiytine sәikes keledi (mәselen, 2020 jyly QR budjetining defisiyti 1 598 123 151 tenge bolyp, JIÓ-ning 2,1%-in qúraghan).

Búghan qosa, búl qarajat – atalghan shiyrek ghasyr ishinde elding qorghanys qabiletin (5,045 trln. tenge) nemese bilim beru salasyn (5,27 trln. tenge) qamtamasyz etuge baghyttalghan býkil shyghynnyng ýshten birine sәikes bolyp shyqty. 26 jyl ishinde mәdeniyetke bólingen qarajat býkil memlekettik shyghyndardyng 1,8%-i bolady eken.

Jalpy, 1994 jyldan 2019 jylgha deyin mәdeniyetti, sportty, turizmdi qarjylandyru tengemen eseptegende 307 ese, dollarmen baghalaghanda 28 ese ósken.

1994-2019 jyldar aralyghynda otandyq filimder óndiru shyghyndarynyng ózi 910 ese ósken (1994 j. 8,9 mln. tengeden 2019 j. 8,1 mlrd. tengege deyin), al dollarmen eseptesek, búl shyghyndar 84 ese úlghayghan bolyp shyghady.

Jalpy osy 25 jyl ishinde kino óndirisi ýshin respublikalyq budjetten 68,3 mlrd. tenge bólingen, dollargha shaqqanda búl soma 338,5 mln. AQSh dollaryna ten.

Sporttaghy joghary jetistikter ýshin 1999 jyldan 2019 jylgha deyin júmsalghan shyghyn tengemen 46 ese, dollarmen 14 ese ósken (1999 j. 565 mln. tenge, 2019 j. 25,9 mlrd. tenge).

Teatrlyq-konserttik úiymdardy qarjylandyru 1999-2019 jyldar aralyghynda 40 ese ósken (1999 jyly – 291 mln. tenge, 2019 jyly – 11,8 mlrd. tenge). Jalpy alghanda, búl salanyng shyghyndary 104,4 mlrd. tengege jetken.

Atalghan uaqyt ishinde jastar sayasatyn jýzege asyrugha júmsalghan shyghyndar 65 ese ósken (1999 j. 55 mln. tenge, 2019 j. 3,6 mlrd. tenge). Osy salagha jalpy alghanda 15,4 mlrd. tenge bólingen.

1999-2019 jyldar aralyghynda әleumettik manyzy zor әdebiyetti basyp shygharugha baghyttalghan shyghyndar 23 ese ósip (1999 j. 50 mln. tenge, 2019 j. 1,1 mlrd. tenge), jalpy kólemi 18,4 mlrd. tengege jetken.

Áleumettik manyzy zor is-sharalardy qarjylandyru 1999-2019 jyldar aralyghynda rekordtyq kórsetkishpen 873 ese ósip (1999 j. 9 mln. tenge, 2019 j. 7,8 mlrd. tenge), úzyn-yrghasy 58,2 mlrd. tengeni qúraghan.

Sonymen birge, memlekettik tildi jәne Qazaqstandaghy basqa da tilderdi damytugha baghyttalghan shyghyndar 20 jyl ishinde 7 ese úlghayyp, ghylymdy damytugha arnalghan shyghyndar 13 ese ósken.

1994 jyldan 2019 jylgha deyingi mәdeniyet pen onymen sabaqtas salalardyng jyldyq ortasha shyghyny 38% ósti, búl – qúqyqtyq tәrtipti (43%), bilim berudi (41%) qamtamasyz etu shyghyndarynyng ósuimen shamalas, al elding qorghanysyna júmsalghan shyghynnyng jyldyq ortasha ósiminen (29%) birshama joghary.

Qazir Mәdeniyet ministrligi jetekshilik etetin atalghan salalar shyghyndarynyng múnday qomaqty ósimi osy salalardaghy eleuli nәtiyjege úlasa qoyghan joq.

Mәselen, 1996 jyldan 2018 jylgha deyin Qazaqstan sportshylary qysqy jәne jazghy Olimpiadalardyng jýldeli túghyrlarynan kóp kórindi dey almaymyz. Otyz jylgha juyq uaqyt ishinde Qazaqstan sportta jetekshi elderding ondyghyna ene almady, 20-28 oryndar dengeyinde qaldy.
Halyqtyng jalpy mәdeniyetine kelsek, qazaqstandyqtardyng mәdeny dengeyin kóteruge baghyttalghan memlekettik shyghyndardyng tiyimdiligin baghalaudyng birden-bir obektivti ólshemi retinde qylmys jasau dengeyin ataugha bolady, al búl dengey 2001 jyldan 2018 jylgha deyin 1,6 ese ósken.

Múnyng bәri – esep-qisap. Endi naqty adamdargha keleyik.

Aqtoty Rayymqúlova mәdeniyet ministri bolyp taghayyndalghan kezde, men, shyny kerek, an-tang boldym. Týsinemin, kadr jetispeushiligi barlyq jerde bar, biraq búl memlekettik auqymdaghy jauapty pozisiya ghoy. Aqiqatyn aitsam, múny jazu ózim ýshin de ynghaysyz, biraq jazugha mәjbýrmin: Aqtoty Rahmetollaqyzy – bilimi jaghynan da, dýniyetanymy túrghysynan da, jalpy mәdeny dengeyi jóninen de múnday joghary lauazymgha layyq túlgha emes. Taghy da qaytalaymyn: әriyne, әiel adam turaly búlay sóileu orynsyz shyghar, biraq, amal joq, shynym osy. Men búl jerde birinshi kezekte әiel adam jóninde emes, joghary dәrejeli memlekettik sheneunik, el biyligining ókili turaly aityp otyrmyn. Onyng ýstine, jeke jýzdesulerde men búl oiymdy Aqtoty Rahmetollaqyzynyng ózine de jasyrmay aitqanmyn, yaghny ol pikirimnen jalpy habardar.

Men nege olay aittym? Óitkeni, búl taghayyndaudyng osynday saldary bolatynyn aldyn ala sezdim. Qyzmetine kiriskeli Aqtoty Rahmetollaqyzy ne istedi? Eng aldymen avtogenmen qarulandy da, búrynghy basshynyng júmys alanyn «tazalaugha» kiristi. Talay qyzmetkerdi júmystan shyghardy. Barlyq jerge mýlde biliksiz adamdardy otyrghyzdy. Negizinen, muzykalyq ortanyng ókilderin – dombyrashylardy, qobyzshylardy, kompozitorlardy, әnshilerdi jәne t.b. iske tartty. Qydyrәli Bolmanovty ministrding kenesshisi (!) etip aldy. Viyse-ministr etip búryn Qúrmanghazy orkestrine jetekshilik etken Núrghisa Dәueshovti qoydy, endi ol kino mәselelerimen ainalysyp jýr. Aqyrynda, Memlekettik ortalyqtan A.Hasbulatovty júmystan shygharyp, ornyna «Fransuzskiy dom» sauda dýkenderi jelisining búrynghy iyesi, key ortalarda atyshuly G.B.Sәrsenova hanymdy otyrghyzdy...

Arada jyl ótken joq, Sybaylas jemqorlyqqa qarsy kýres komiyteti Sәrsenovanyng ýstinen qylmystyq is qozghady. Ol alayaqtyq jasap, orasan zor somada qarajat qymqyrdy dep aiyptaluda. Tergeu jýrip jatyr. Is barysynda Mәdeniyet jәne sport ministrligi mәdeniyet jәne óner departamentining basshysy, belgili rejisserler men produserler de jauapqa tartyluda. Qúddy úiymdasqan qylmys top sekildi...

Ári qaray kettik...

Jalghasy bar...

Ermek Túrsynov, Qazaqstan Kiynematografister Odaghynyng tóraghasy. 

Abai.kz