«Alash ainasy» gazeti kәsiby merekemizding qarasanynda bizge «Qazirgi qazaq jurnalistikasy bәsekege qabiletti me?» degen súraq qoyghan bolatyn. Álgi súraqqa qaytarghan jauabymyz gazet belgilegen kólemnen asynqyrap ketse kerek. Yqshamdalyp basylypty. Sol sebepti «Alash ainasynyn» tilshisi, әriptesimiz Mәriyam Ábsattargha auyzsha  aityp bergen   oiymyzdy «hatqa týsirip» qayta jariyalaudy jón kórdik. «Qazirgi qazaq jurnalistikasy bәsekege qabiletti» dep biletin  Ahmet Alyaz myrzanyng da pikirin «Alash ainasynan» alyp berip otyrmyz.

«Alash ainasy» gazeti kәsiby merekemizding qarasanynda bizge «Qazirgi qazaq jurnalistikasy bәsekege qabiletti me?» degen súraq qoyghan bolatyn. Álgi súraqqa qaytarghan jauabymyz gazet belgilegen kólemnen asynqyrap ketse kerek. Yqshamdalyp basylypty. Sol sebepti «Alash ainasynyn» tilshisi, әriptesimiz Mәriyam Ábsattargha auyzsha  aityp bergen   oiymyzdy «hatqa týsirip» qayta jariyalaudy jón kórdik. «Qazirgi qazaq jurnalistikasy bәsekege qabiletti» dep biletin  Ahmet Alyaz myrzanyng da pikirin «Alash ainasynan» alyp berip otyrmyz.

Shyny kerek, qazaq jurnalisteri aqparat maydanyndaghy bәsekege qabilettilik dengeyine tolyq qol jetkize alghan joq әli. Múnday jayttyng kóp sebebining birin men qazaq baspasózinde qyzmet etip jýrgen әriptesterimining ishki birliginin, ózara ýndestiginin, bir-birine degen tileulestiginin, bir-birin shygharmashylyq túrghydan qolday almaytyndyghynyng kesirinen kórer edim. Mәselen, telejurnalistten gazettegi әriptesining ne jazyp jýrgenin, bolmasa gazet tilshisinen radiodaghy jurnalister qanday mәsele kóterip jýrgenin súrap, әngimege tarta qalsan, múrnyn tyrjityp, iyghyn qushyitady. Onysy «solar ne bitirip jýr ghoy deysin?» dep ózinshe bilgishsingeni bolsa kerek. Bizde tipti bir-birin syrttay bolsa da tanymaytyn jurnalister jetip artylady. Bәsekege qabilettilik birlik pen yntymaqtan qalyptasady. Biz Resey ne Qytay sekildi qalyng el emespiz ghoy. Soghan say búqaralyq aqparat qúraldarymyzdyng da sany az. Endeshe, birimizdi birimiz syrttan kýndep, ala baqa, ash jylan bolmay aldymen elimizdegi aqparat kenistigin tútastyryp túrudyng qamyn oilaugha tiyispiz.   Ókinishke qaray, biz әli kýnge birauyzdylyq tanytyp,  qoghamdyq pikir tudyrudyng ornyna alty qaraghaydyng arasynda adasyp jýrmiz. Al múnday jaghdayda  aqparattyq bәsekege qabilettilik turaly aitudyng ózi qiyn emes pe?. Búl bir desek, ekinshi mәsele - qazaq baspasózining materialdyq túrghydan jadau túrmys keship kele jatqandyghy. Memlekettik budjetke qaraytyn gazettegi talantty, daryndy jigitter 20-30 myng tengening ainalasynda enbekaqy alady. Tapqany taban astynda tausylatyn jurnaliste osydan keyin qalaysha tvorchestvolyq izdenis, óz isine degen qúshtarlyq boluy mýmkin? Qazaqstan ekonomikasy naryqtyq qatynasqa ótken kýnnen bastap orystildi basylymdar ynghayly, jayly túrmysqa qol artyp aldy.  Býgin, HHI ghasyrda, qazaq baspasózi endi ghana eptep iygiligin kóre bastaghan jurnalisterding kýndelikti júmysyna auaday qajet qarapayym kompiuter, faks, úyaly telefon degen qúraldargha orystildi basylymdar 90-jyldardyng basynda-aq ie bolyp qoyghan. Olardyng aqparatty tez, shúghyl taratuynyng negizgi sebebi osy bolsa, ekinshi sebebi biylikting olargha býiregi búryp, solardyng tilinde sóilep, solardyng tilinde aldymen aqparat berip jalpang qaghuynan dep týsinemin. Alayda, orystildi jurnalisterding alyp bara jatqan eshtenesi joq. Biraq olargha berilgen mýmkindik qazaq baspasózine de berilsinshi, sonda kórer edik әuselelerin. «Orystyng tilin bil» degen Abay orystyng zakony bolmasa, qazaq onyng aldynda iymenbes edi deydi. Orystyng zakony býgin de kýshti bolyp túr ghoy.  Aqiqatyn aitar bolsaq, qazirgi biylik qazaq baspasózine qabyrgha gazeti dengeyinde ghana qaraydy. Qoghamdy tolerantty bolugha shaqyryp baghatyn biylik qazaq baspasózining synyna tózimdilik tanyta almaydy. Qazaq baspasózining synyna tóze almaytyn biylik qazaq halqynyng әleumettik talaptaryna da tóze almaytyndyghyn kórsetip keledi. «Kelgende Jiyenqúlgha shyqpaydy ýnimnin» kebin kiyip otyrghan qazaq baspasózin sondyqtan qorlaytyndar kóp qazir. «Qazaq baspasózi jaza almaydy, aita alamaydy» deytin pikrler de osydan shyghady. Deytúrghanmen, eger qazaq baspasózinde jariyalanyp jatqan materialdardy orysshagha audaryp berer bolsa, nemese qazaq jurnalisteri jazyp jatqan qadau-qadau syny mәseleler orys tilinde kóteriler bolsa, onda baspasózding últtyq, memlekettik manyzy da arta týser edi. Múny nege aityp otyrmyz? Óitkeni orys tildi basylymdar aqparat kenistigin qarjylyq toptar men syrtqy kýshterding mýddesine  qaray bólisip aldy. Osyghan bir mysal keltireyin, byltyrghy 8 tamyzdan bastalyp bes kýnge jalghasqan Resey qaruly kýshterining Ontýstik Osetiyadaghy әskery is-qimyldary este shyghar, osyghan baylanysty bizding elimizdegi bir resmy oryn halyq arasynda qúpiya súrau jýrgizipti. Sonda nәtiyje qanday bolghan deysiz ghoy? Qazaqstandaghy orystar men orys tildiler Reseyding Gruziyagha jasaghan qysymyn bir auyzdan qoldap shyqqan. Al qazekemning pikiri ala-qúla bolghan. Saulanamagha qatysqan qazaqtardyng birqanshasy Reseyding isin qoldaghan, birqanshasy qoldamaghan, Resey men Gýrjistannyng arasynda ne bolghanyn bilmeytinder de tabylghan. Búl neni bildiredi?   Búl bizdegi aqparattyq sayasattyng Qazaqstannyng memlekettik ishki hәm syrtqy sayasatynan tys ómir sýrip jatqanyn, orys tildi baspasózding qoghamdyq pikirge yqpaldy ekendigin bildiredi Búl jәne orys tildi baspasóz Qazaqstandy aqparttyq kenistikte Reseyge otar etip ústap otyrghandyghyn bildiredi Al endi osydan qorytyp ne aitpaqpyz? Aytarymyz mynau: qazaq jurnalisteri aqparattyq bәsekege qabiletti boluy ýshin qazaq baspasózine memlekettik dengeyde qoldau kerek. Memlekettik qoldau janaghy ózimiz aityp otyrghan Reseyding de, AQSh-tyng da, Batystyng da tәjiriybesinde bar nәrse. Osyny bizding resmy oryndar  týsinbey-aq keledi.

Taghy bir shyndyq: qazaq baspasózining halyqtyng tarapynan da qoldau kórip otyrghany shamaly. Bizde bәsekelestikke qabiletti jurnalistik orta qalyptasuy ýshin halqymyz da sonday sergek boluy kerek. Gazetterde, teledidar men radiolarda tarap jatqan aqparattar men últtyq mazmúny tereng mәselelerge ilese ýn qosa alatyn azamattyq qogham boluy shart. Ókinishtisi sol, bizding oqyrmannyng dengeyi qazir «sary basylymdardyn» dengeyine týsip ketti.   Bir kezderi  qazaq oqymysty-aq halyq bolghan. 80-jyldary qazaq gazetterining taralymy 200-300 myngha jetui sonyng aighaghy. Halyqtyng múnday qúlshynysy, әriyne, óz kezeginde baspasózding kýsh-quatyna, bedeline de әser etedi. Qoryta kelgende aitarym, bәsekege qabiletti bola almay túrghandyghymyzdyng birinshi sebebi - bir-birimizdi shygharmashylyq túrghydan qoldau joq, ekinshi - biylik oryndary qazaq baspasózining qajettiligin jete baghalamay keledi, turasyna kóshsek qazaq baspasózine qysym jasap baghuda, sonday qysymdy kóre túra qazaq jurnalisterining arasynda pikir erkindigi ýshin kýresu, ózining bedelin kóteru ýshin sharalar úiymdastyryp, zamana talabyna say jana mýmkindikterding jolyn qarastyru degen әreketter atymen joq. Osynday beyqamdyghymyzdyng saldarynan biz  aqparattyq agressiyagha jol berip qoyyp otyrmyz, aqparattyq kenistigimizge yqpal etu missiyasyn da óz mindetimizge jýkteuden taysaqtaymyz. Múnyng syrtynda basqa taghy da kóp әngime bar. Onyng bәrin tizip jylynda bir keletin kәsiby merekemizde kónilimizdi jýdete bermeyik.

Qazirgi qazaq jurnalistikasy aqparattyq bәsekege qabiletti me?

Ahmet Alyaz, «Qazaqstan-Zaman» JShS bas diyrektory:

- Men 1992 jyly Týrkiyadan kelip, osynda әl-Faraby atyndaghy Qazaq últtyq uniyversiytetining jurnalistika fakulitetine oqugha týsken kezben salystyrghanda, Qúdaygha shýkir, qazirgi qazaq baspasózi әldeqayda kýshti, tipti bәsekege qabiletti der edim. Sebebi men sol kezden bastap qazaq baspasózining tarihyna ýnilip, onyng qoghamda alar ornyna, tegeurinine zor qyzyghushylyqpen qarap kelemin. Qazaq baspasózining qily kezenderine qarap salystyryp otyrsam, HIH ghasyrdyng sony men HH ghasyr basynda, әsirese, Alash arystarynyng túsynda kәdimgidey ýlken biyikke kóterilip, zor bedelge ie bolypty. Biraq, ókinishke qaray, kenes ýkimetining keluimen últ ziyalylaryn qyryp-joi bastaldy da, sonymen birge halyq bassyz, baspasóz ýnsiz qaldy. 70 jyl boyy tek biylikting aituyna qúldyq úrumen, partiyany, kósemderin maqtap-madaqtaudan arygha asa almaghan.

Solaysha qazaq jurnalistikasy belgili bir kezenge deyin, yaghny Tәuelsizdigimizdi alghansha toqyraudy bastan ótkerdi. Áriyne, búl kezende de sonday bir qysymgha, qúrsauly qoghamnyng ishinde ýnsiz otyra bermey, últtyng ishtegi zaryn yshqyna aitushy Sherhan Múrtaza, Kamal Smayylov, Seydahmet Qúttyqadam syndy qalamy qarymdy publisister boldy. Egemendik ala salghan kezde de qazaq baspasózi birden kýsh-quat alyp ketti desem, ótirik bolar, esin jiya almay biraz damyldady. Sol sәtti útymdy paydalanyp «Karavan» men «Argumenty y fakty» sekildi orystildi basylymdar shyqty. Ózderimen bәsekelesetin birde-bir basylym bolmaghandyqtan, olar kenistikti erkin jaylady. Búl qayta qazaq baspasózining ensesin basyp tastamay, namystanyp, qayrattanuyna qamshy basty. Qazaq jurnalisteri últtyq namysty qauzaytyn dýniyelerdi jarysa jazyp, oqtyn-oqtyn orystildi әriptesterine biyliktin, qoghamnyng jyly qabaqpen qaraytynyn ótkir syngha aldy. Alghashqy jyldary «Ana tili» gazetining qarqyny óte joghary boldy, óitkeni til mәselesi óte ózekti boldy. Memlekettik til mәrtebesin qazaq tiline me, әlde orys tiline beremiz be degen dau tuyp otyrghan tústa búl kәdimgidey qoghamgha ruh berip, biylikke әser etti. Osylaysha birte-birte kýsh alghan qazaq baspasózi 2000 jyldary kәdimgidey orystildi aqparat qúraldarymen bәsekelesetin, tipti olardyng aldyn oraghyta alatynday dәrejege jetti. «Dat», «Aq jol Qazaqstan» syndy qazaqsha oppozisiyalyq basylymdar payda bolyp, qoghamgha, biylikke kәdimgidey qozghau saldy. Olar, әriyne, qysym kórip, qansha sotqa tartylsa da múnyng bәri kәdimgidey kýres, kýsh alu jolyndaghy tartys edi. Qazir osynday joldardan ótkendigimizding arqasynda qazaq baspasózimen basshylyq kәdimgidey sanasady, synnan qorytyndy shygharady. Al bir kezderi biylik pen qoghamnyng arasynda qatty alshaqtyq boldy. Onyng bir sebebi, elimizdegi BAQ turaly zannyng solqyldaqtyghy da edi. Ol baspasózding kýshimen birshama jóndeldi. Eger jurnalister óz qúqyqtaryn talap eter bolsa, meninshe jaghdayymyz búdan da jaqsara týsedi. Taghy bir mәsele, kez kelgen aqparat qúralynyng bәsekege tótep bere alu-almauy qarjylyq jaghdayyna da baylanysty. Ár oblysta, әr aimaqta, qúzyrly organdarda tilshisi bar baspasóz quatty әskerge ten, ol eshteneden qoryqpaydy. Qazir kez kelgen lauazymdy túlgha ózi turaly baspasózde jaryq kórgen tipti bir-aq joldyq synnyng ózine jauap beredi, múnyng ózi - jurnalist qauymynyng jetistigi. Bir ghana mysal: biz byltyr gazetimizding betinde bir jylda 100-den astam syny mәsele kótersek, sonyng 63-ine bizge jauap keldi.