«الاش ايناسى» گازەتى كاسىبي مەرەكەمىزدىڭ قاراساڭىندا بىزگە «قازىرگى قازاق جۋرناليستيكاسى باسەكەگە قابىلەتتى مە؟» دەگەن سۇراق قويعان بولاتىن. الگى سۇراققا قايتارعان جاۋابىمىز گازەت بەلگىلەگەن كولەمنەن اسىڭقىراپ كەتسە كەرەك. ىقشامدالىپ باسىلىپتى. سول سەبەپتى «الاش ايناسىنىڭ» ءتىلشىسى، ارىپتەسىمىز ءماريام ابساتتارعا اۋىزشا  ايتىپ بەرگەن   ويىمىزدى «حاتقا ءتۇسىرىپ» قايتا جاريالاۋدى ءجون كوردىك. «قازىرگى قازاق جۋرناليستيكاسى باسەكەگە قابىلەتتى» دەپ بىلەتىن  احمەت الياز مىرزانىڭ دا پىكىرىن «الاش ايناسىنان» الىپ بەرىپ وتىرمىز.

«الاش ايناسى» گازەتى كاسىبي مەرەكەمىزدىڭ قاراساڭىندا بىزگە «قازىرگى قازاق جۋرناليستيكاسى باسەكەگە قابىلەتتى مە؟» دەگەن سۇراق قويعان بولاتىن. الگى سۇراققا قايتارعان جاۋابىمىز گازەت بەلگىلەگەن كولەمنەن اسىڭقىراپ كەتسە كەرەك. ىقشامدالىپ باسىلىپتى. سول سەبەپتى «الاش ايناسىنىڭ» ءتىلشىسى، ارىپتەسىمىز ءماريام ابساتتارعا اۋىزشا  ايتىپ بەرگەن   ويىمىزدى «حاتقا ءتۇسىرىپ» قايتا جاريالاۋدى ءجون كوردىك. «قازىرگى قازاق جۋرناليستيكاسى باسەكەگە قابىلەتتى» دەپ بىلەتىن  احمەت الياز مىرزانىڭ دا پىكىرىن «الاش ايناسىنان» الىپ بەرىپ وتىرمىز.

شىنى كەرەك، قازاق جۋرناليستەرى اقپارات مايدانىنداعى باسەكەگە قابىلەتتىلىك دەڭگەيىنە تولىق قول جەتكىزە العان جوق ءالى. مۇنداي جايتتىڭ كوپ سەبەبىنىڭ ءبىرىن مەن قازاق باسپاسوزىندە قىزمەت ەتىپ جۇرگەن ارىپتەستەرىمىنىڭ ىشكى بىرلىگىنىڭ، ءوزارا ۇندەستىگىنىڭ، ءبىر-بىرىنە دەگەن تىلەۋلەستىگىنىڭ، ءبىر-ءبىرىن شىعارماشىلىق تۇرعىدان قولداي المايتىندىعىنىڭ كەسىرىنەن كورەر ەدىم. ماسەلەن، تەلەجۋرناليستتەن گازەتتەگى ارىپتەسىنىڭ نە جازىپ جۇرگەنىن، بولماسا گازەت تىلشىسىنەن راديوداعى جۋرناليستەر قانداي ماسەلە كوتەرىپ جۇرگەنىن سۇراپ، اڭگىمەگە تارتا قالساڭ، مۇرنىن تىرجيتىپ، يىعىن قۋشىيتادى. ونىسى «سولار نە ءبىتىرىپ ءجۇر عوي دەيسىڭ؟» دەپ وزىنشە بىلگىشسىنگەنى بولسا كەرەك. بىزدە ءتىپتى ءبىر-ءبىرىن سىرتتاي بولسا دا تانىمايتىن جۋرناليستەر جەتىپ ارتىلادى. باسەكەگە قابىلەتتىلىك بىرلىك پەن ىنتىماقتان قالىپتاسادى. ءبىز رەسەي نە قىتاي سەكىلدى قالىڭ ەل ەمەسپىز عوي. سوعان ساي بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىمىزدىڭ دا سانى از. ەندەشە، ءبىرىمىزدى ءبىرىمىز سىرتتان كۇندەپ، الا باقا، اش جىلان بولماي الدىمەن ەلىمىزدەگى اقپارات كەڭىستىگىن تۇتاستىرىپ تۇرۋدىڭ قامىن ويلاۋعا ءتيىسپىز.   وكىنىشكە قاراي، ءبىز ءالى كۇنگە بىراۋىزدىلىق تانىتىپ،  قوعامدىق پىكىر تۋدىرۋدىڭ ورنىنا التى قاراعايدىڭ اراسىندا اداسىپ ءجۇرمىز. ال مۇنداي جاعدايدا  اقپاراتتىق باسەكەگە قابىلەتتىلىك تۋرالى ايتۋدىڭ ءوزى قيىن ەمەس پە؟. بۇل ءبىر دەسەك، ەكىنشى ماسەلە - قازاق ءباسپاسوزىنىڭ ماتەريالدىق تۇرعىدان جاداۋ تۇرمىس كەشىپ كەلە جاتقاندىعى. مەملەكەتتىك بيۋدجەتكە قارايتىن گازەتتەگى تالانتتى، دارىندى جىگىتتەر 20-30 مىڭ تەڭگەنىڭ اينالاسىندا ەڭبەكاقى الادى. تاپقانى تابان استىندا تاۋسىلاتىن جۋرناليستە وسىدان كەيىن قالايشا تۆورچەستۆولىق ىزدەنىس، ءوز ىسىنە دەگەن قۇشتارلىق بولۋى مۇمكىن؟ قازاقستان ەكونوميكاسى نارىقتىق قاتىناسقا وتكەن كۇننەن باستاپ ءورىستىلدى باسىلىمدار ىڭعايلى، جايلى تۇرمىسقا قول ارتىپ الدى.  بۇگىن، ءححى عاسىردا، قازاق ءباسپاسوزى ەندى عانا ەپتەپ يگىلىگىن كورە باستاعان جۋرناليستەردىڭ كۇندەلىكتى جۇمىسىنا اۋاداي قاجەت قاراپايىم كومپيۋتەر، فاكس، ۇيالى تەلەفون دەگەن قۇرالدارعا ءورىستىلدى باسىلىمدار 90-جىلداردىڭ باسىندا-اق يە بولىپ قويعان. ولاردىڭ اقپاراتتى تەز، شۇعىل تاراتۋىنىڭ نەگىزگى سەبەبى وسى بولسا، ەكىنشى سەبەبى بيلىكتىڭ ولارعا بۇيرەگى بۇرىپ، سولاردىڭ تىلىندە سويلەپ، سولاردىڭ تىلىندە الدىمەن اقپارات بەرىپ جالپاڭ قاعۋىنان دەپ تۇسىنەمىن. الايدا، ءورىستىلدى جۋرناليستەردىڭ الىپ بارا جاتقان ەشتەڭەسى جوق. بىراق ولارعا بەرىلگەن مۇمكىندىك قازاق باسپاسوزىنە دە بەرىلسىنشى، سوندا كورەر ەدىك اۋسەلەلەرىن. «ورىستىڭ ءتىلىن ءبىل» دەگەن اباي ورىستىڭ زاكونى بولماسا، قازاق ونىڭ الدىندا يمەنبەس ەدى دەيدى. ورىستىڭ زاكونى بۇگىن دە كۇشتى بولىپ تۇر عوي.  اقيقاتىن ايتار بولساق، قازىرگى بيلىك قازاق باسپاسوزىنە قابىرعا گازەتى دەڭگەيىندە عانا قارايدى. قوعامدى تولەرانتتى بولۋعا شاقىرىپ باعاتىن بيلىك قازاق ءباسپاسوزىنىڭ سىنىنا توزىمدىلىك تانىتا المايدى. قازاق ءباسپاسوزىنىڭ سىنىنا توزە المايتىن بيلىك قازاق حالقىنىڭ الەۋمەتتىك تالاپتارىنا دا توزە المايتىندىعىن كورسەتىپ كەلەدى. «كەلگەندە جيەنقۇلعا شىقپايدى ءۇنىمنىڭ» كەبىن كيىپ وتىرعان قازاق ءباسپاسوزىن سوندىقتان قورلايتىندار كوپ قازىر. «قازاق ءباسپاسوزى جازا المايدى، ايتا الامايدى» دەيتىن پىكرلەر دە وسىدان شىعادى. دەيتۇرعانمەن، ەگەر قازاق باسپاسوزىندە جاريالانىپ جاتقان ماتەريالداردى ورىسشاعا اۋدارىپ بەرەر بولسا، نەمەسە قازاق جۋرناليستەرى جازىپ جاتقان قاداۋ-قاداۋ سىني ماسەلەلەر ورىس تىلىندە كوتەرىلەر بولسا، وندا ءباسپاسوزدىڭ ۇلتتىق، مەملەكەتتىك ماڭىزى دا ارتا تۇسەر ەدى. مۇنى نەگە ايتىپ وتىرمىز؟ ويتكەنى ورىس ءتىلدى باسىلىمدار اقپارات كەڭىستىگىن قارجىلىق توپتار مەن سىرتقى كۇشتەردىڭ مۇددەسىنە  قاراي ءبولىسىپ الدى. وسىعان ءبىر مىسال كەلتىرەيىن، بىلتىرعى 8 تامىزدان باستالىپ بەس كۇنگە جالعاسقان رەسەي قارۋلى كۇشتەرىنىڭ وڭتۇستىك وسەتياداعى اسكەري ءىس-قيمىلدارى ەستە شىعار، وسىعان بايلانىستى ءبىزدىڭ ەلىمىزدەگى ءبىر رەسمي ورىن حالىق اراسىندا قۇپيا سۇراۋ جۇرگىزىپتى. سوندا ناتيجە قانداي بولعان دەيسىز عوي؟ قازاقستانداعى ورىستار مەن ورىس تىلدىلەر رەسەيدىڭ گرۋزياعا جاساعان قىسىمىن ءبىر اۋىزدان قولداپ شىققان. ال قازەكەمنىڭ پىكىرى الا-قۇلا بولعان. ساۋلاناماعا قاتىسقان قازاقتاردىڭ بىرقانشاسى رەسەيدىڭ ءىسىن قولداعان، بىرقانشاسى قولداماعان، رەسەي مەن گۇرجىستاننىڭ اراسىندا نە بولعانىن بىلمەيتىندەر دە تابىلعان. بۇل نەنى بىلدىرەدى؟   بۇل بىزدەگى اقپاراتتىق ساياساتتىڭ قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك ىشكى ءھام سىرتقى ساياساتىنان تىس ءومىر ءسۇرىپ جاتقانىن، ورىس ءتىلدى ءباسپاسوزدىڭ قوعامدىق پىكىرگە ىقپالدى ەكەندىگىن بىلدىرەدى بۇل جانە ورىس ءتىلدى ءباسپاسوز قازاقستاندى اقپارتتىق كەڭىستىكتە رەسەيگە وتار ەتىپ ۇستاپ وتىرعاندىعىن بىلدىرەدى ال ەندى وسىدان قورىتىپ نە ايتپاقپىز؟ ايتارىمىز مىناۋ: قازاق جۋرناليستەرى اقپاراتتىق باسەكەگە قابىلەتتى بولۋى ءۇشىن قازاق باسپاسوزىنە مەملەكەتتىك دەڭگەيدە قولداۋ كەرەك. مەملەكەتتىك قولداۋ جاڭاعى ءوزىمىز ايتىپ وتىرعان رەسەيدىڭ دە، اقش-تىڭ دا، باتىستىڭ دا تاجىريبەسىندە بار نارسە. وسىنى ءبىزدىڭ رەسمي ورىندار  تۇسىنبەي-اق كەلەدى.

تاعى ءبىر شىندىق: قازاق ءباسپاسوزىنىڭ حالىقتىڭ تاراپىنان دا قولداۋ كورىپ وتىرعانى شامالى. بىزدە باسەكەلەستىككە قابىلەتتى جۋرناليستىك ورتا قالىپتاسۋى ءۇشىن حالقىمىز دا سونداي سەرگەك بولۋى كەرەك. گازەتتەردە، تەلەديدار مەن راديولاردا تاراپ جاتقان اقپاراتتار مەن ۇلتتىق مازمۇنى تەرەڭ ماسەلەلەرگە ىلەسە ءۇن قوسا الاتىن ازاماتتىق قوعام بولۋى شارت. وكىنىشتىسى سول، ءبىزدىڭ وقىرماننىڭ دەڭگەيى قازىر «سارى باسىلىمداردىڭ» دەڭگەيىنە ءتۇسىپ كەتتى.   بىر كەزدەرى  قازاق وقىمىستى-اق حالىق بولعان. 80-جىلدارى قازاق گازەتتەرىنىڭ تارالىمى 200-300 مىڭعا جەتۋى سونىڭ ايعاعى. حالىقتىڭ مۇنداي قۇلشىنىسى، ارينە، ءوز كەزەگىندە ءباسپاسوزدىڭ كۇش-قۋاتىنا، بەدەلىنە دە اسەر ەتەدى. قورىتا كەلگەندە ايتارىم، باسەكەگە قابىلەتتى بولا الماي تۇرعاندىعىمىزدىڭ ءبىرىنشى سەبەبى - ءبىر-ءبىرىمىزدى شىعارماشىلىق تۇرعىدان قولداۋ جوق، ەكىنشى - بيلىك ورىندارى قازاق ءباسپاسوزىنىڭ قاجەتتىلىگىن جەتە باعالاماي كەلەدى، تۋراسىنا كوشسەك قازاق باسپاسوزىنە قىسىم جاساپ باعۋدا، سونداي قىسىمدى كورە تۇرا قازاق جۋرناليستەرىنىڭ اراسىندا پىكىر ەركىندىگى ءۇشىن كۇرەسۋ، ءوزىنىڭ بەدەلىن كوتەرۋ ءۇشىن شارالار ۇيىمداستىرىپ، زامانا تالابىنا ساي جاڭا مۇمكىندىكتەردىڭ جولىن قاراستىرۋ دەگەن ارەكەتتەر اتىمەن جوق. وسىنداي بەيقامدىعىمىزدىڭ سالدارىنان ءبىز  اقپاراتتىق اگرەسسياعا جول بەرىپ قويىپ وتىرمىز، اقپاراتتىق كەڭىستىگىمىزگە ىقپال ەتۋ ميسسياسىن دا ءوز مىندەتىمىزگە جۇكتەۋدەن تايساقتايمىز. مۇنىڭ سىرتىندا باسقا تاعى دا كوپ اڭگىمە بار. ونىڭ ءبارىن ءتىزىپ جىلىندا ءبىر كەلەتىن كاسىبي مەرەكەمىزدە كوڭىلىمىزدى جۇدەتە بەرمەيىك.

قازىرگى قازاق جۋرناليستيكاسى اقپاراتتىق باسەكەگە قابىلەتتى مە؟

احمەت الياز، «قازاقستان-Zaman» جشس باس ديرەكتورى:

- مەن 1992 جىلى تۇركيادان كەلىپ، وسىندا ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىنە وقۋعا تۇسكەن كەزبەن سالىستىرعاندا، قۇدايعا شۇكىر، قازىرگى قازاق ءباسپاسوزى الدەقايدا كۇشتى، ءتىپتى باسەكەگە قابىلەتتى دەر ەدىم. سەبەبى مەن سول كەزدەن باستاپ قازاق ءباسپاسوزىنىڭ تاريحىنا ءۇڭىلىپ، ونىڭ قوعامدا الار ورنىنا، تەگەۋرىنىنە زور قىزىعۋشىلىقپەن قاراپ كەلەمىن. قازاق ءباسپاسوزىنىڭ قيلى كەزەڭدەرىنە قاراپ سالىستىرىپ وتىرسام، ءحىح عاسىردىڭ سوڭى مەن حح عاسىر باسىندا، اسىرەسە، الاش ارىستارىنىڭ تۇسىندا كادىمگىدەي ۇلكەن بيىككە كوتەرىلىپ، زور بەدەلگە يە بولىپتى. بىراق، وكىنىشكە قاراي، كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ كەلۋىمەن ۇلت زيالىلارىن قىرىپ-جويۋ باستالدى دا، سونىمەن بىرگە حالىق باسسىز، ءباسپاسوز ءۇنسىز قالدى. 70 جىل بويى تەك بيلىكتىڭ ايتۋىنا قۇلدىق ۇرۋمەن، پارتيانى، كوسەمدەرىن ماقتاپ-ماداقتاۋدان ارىعا اسا الماعان.

سولايشا قازاق جۋرناليستيكاسى بەلگىلى ءبىر كەزەڭگە دەيىن، ياعني تاۋەلسىزدىگىمىزدى العانشا توقىراۋدى باستان وتكەردى. ارينە، بۇل كەزەڭدە دە سونداي ءبىر قىسىمعا، قۇرساۋلى قوعامنىڭ ىشىندە ءۇنسىز وتىرا بەرمەي، ۇلتتىڭ ىشتەگى زارىن ىشقىنا ايتۋشى شەرحان مۇرتازا، كامال سمايىلوۆ، سەيداحمەت قۇتتىقادام سىندى قالامى قارىمدى پۋبليتسيستەر بولدى. ەگەمەندىك الا سالعان كەزدە دە قازاق ءباسپاسوزى بىردەن كۇش-قۋات الىپ كەتتى دەسەم، وتىرىك بولار، ەسىن جيا الماي ءبىراز دامىلدادى. سول ءساتتى ۇتىمدى پايدالانىپ «كاراۆان» مەن «ارگۋمەنتى ي فاكتى» سەكىلدى ءورىستىلدى باسىلىمدار شىقتى. وزدەرىمەن باسەكەلەسەتىن بىردە-ءبىر باسىلىم بولماعاندىقتان، ولار كەڭىستىكتى ەركىن جايلادى. بۇل قايتا قازاق ءباسپاسوزىنىڭ ەڭسەسىن باسىپ تاستاماي، نامىستانىپ، قايراتتانۋىنا قامشى باستى. قازاق جۋرناليستەرى ۇلتتىق نامىستى قاۋزايتىن دۇنيەلەردى جارىسا جازىپ، وقتىن-وقتىن ءورىستىلدى ارىپتەستەرىنە بيلىكتىڭ، قوعامنىڭ جىلى قاباقپەن قارايتىنىن وتكىر سىنعا الدى. العاشقى جىلدارى «انا ءتىلى» گازەتىنىڭ قارقىنى وتە جوعارى بولدى، ويتكەنى ءتىل ماسەلەسى وتە وزەكتى بولدى. مەملەكەتتىك ءتىل مارتەبەسىن قازاق تىلىنە مە، الدە ورىس تىلىنە بەرەمىز بە دەگەن داۋ تۋىپ وتىرعان تۇستا بۇل كادىمگىدەي قوعامعا رۋح بەرىپ، بيلىككە اسەر ەتتى. وسىلايشا بىرتە-بىرتە كۇش العان قازاق ءباسپاسوزى 2000 جىلدارى كادىمگىدەي ءورىستىلدى اقپارات قۇرالدارىمەن باسەكەلەسەتىن، ءتىپتى ولاردىڭ الدىن وراعىتا الاتىنداي دارەجەگە جەتتى. «دات»، «اق جول قازاقستان» سىندى قازاقشا وپپوزيتسيالىق باسىلىمدار پايدا بولىپ، قوعامعا، بيلىككە كادىمگىدەي قوزعاۋ سالدى. ولار، ارينە، قىسىم كورىپ، قانشا سوتقا تارتىلسا دا مۇنىڭ ءبارى كادىمگىدەي كۇرەس، كۇش الۋ جولىنداعى تارتىس ەدى. قازىر وسىنداي جولداردان وتكەندىگىمىزدىڭ ارقاسىندا قازاق باسپاسوزىمەن باسشىلىق كادىمگىدەي ساناسادى، سىننان قورىتىندى شىعارادى. ال ءبىر كەزدەرى بيلىك پەن قوعامنىڭ اراسىندا قاتتى الشاقتىق بولدى. ونىڭ ءبىر سەبەبى، ەلىمىزدەگى باق تۋرالى زاڭنىڭ سولقىلداقتىعى دا ەدى. ول ءباسپاسوزدىڭ كۇشىمەن ءبىرشاما جوندەلدى. ەگەر جۋرناليستەر ءوز قۇقىقتارىن تالاپ ەتەر بولسا، مەنىڭشە جاعدايىمىز بۇدان دا جاقسارا تۇسەدى. تاعى ءبىر ماسەلە، كەز كەلگەن اقپارات قۇرالىنىڭ باسەكەگە توتەپ بەرە الۋ-الماۋى قارجىلىق جاعدايىنا دا بايلانىستى. ءار وبلىستا، ءار ايماقتا، قۇزىرلى ورگانداردا ءتىلشىسى بار ءباسپاسوز قۋاتتى اسكەرگە تەڭ، ول ەشتەڭەدەن قورىقپايدى. قازىر كەز كەلگەن لاۋازىمدى تۇلعا ءوزى تۋرالى باسپاسوزدە جارىق كورگەن ءتىپتى ءبىر-اق جولدىق سىننىڭ وزىنە جاۋاپ بەرەدى، مۇنىڭ ءوزى - جۋرناليست قاۋىمىنىڭ جەتىستىگى. ءبىر عانا مىسال: ءبىز بىلتىر گازەتىمىزدىڭ بەتىندە ءبىر جىلدا 100-دەن استام سىني ماسەلە كوتەرسەك، سونىڭ 63-ىنە بىزگە جاۋاپ كەلدى.