Surette - Ahmet Zaky Ualidy Toghan

D.Ádilev (jalghasy): «Mәjilisten keyin Validov ekeumiz jasyryn pәterde ýsh aiday birge túrdyq. Búqarlyqtar kelip-ketip jýrdi. Orynbor men Tashkentten baylanys ýzildi. Muhiddinovpen bir ret әngimelestim. Validovke Týrkiyadan bilim alghan Qasym Shanhanov (Qasym Shanqa -?) jii kelip jýrdi. Oqymysty adam edi. Men onymen Banshevting (- ?) pәterinde qonaqta boldym. Olar: Qazaqtar jauynger halyq, olargha senuge bolady - desti. Ol keyin Áuliye-Atada túrdy, qazir Shymkentting bir mektebinde mengerushi. Zaky Validov olargha ýnemi: Enjarsyndar. Júmysty tez sheship ýireninder - dep úrsyp otyratyn. Fayzulla Hodjaev oraza ústaydy eken. Maghan: ol Búqaradaghy millioner adamnyng biri, Búqaragha biylik jýrgizu ýshin ýnemi kýresip keledi, - dedi biletinder.

Surette - Ahmet Zaky Ualidy Toghan

D.Ádilev (jalghasy): «Mәjilisten keyin Validov ekeumiz jasyryn pәterde ýsh aiday birge túrdyq. Búqarlyqtar kelip-ketip jýrdi. Orynbor men Tashkentten baylanys ýzildi. Muhiddinovpen bir ret әngimelestim. Validovke Týrkiyadan bilim alghan Qasym Shanhanov (Qasym Shanqa -?) jii kelip jýrdi. Oqymysty adam edi. Men onymen Banshevting (- ?) pәterinde qonaqta boldym. Olar: Qazaqtar jauynger halyq, olargha senuge bolady - desti. Ol keyin Áuliye-Atada túrdy, qazir Shymkentting bir mektebinde mengerushi. Zaky Validov olargha ýnemi: Enjarsyndar. Júmysty tez sheship ýireninder - dep úrsyp otyratyn. Fayzulla Hodjaev oraza ústaydy eken. Maghan: ol Búqaradaghy millioner adamnyng biri, Búqaragha biylik jýrgizu ýshin ýnemi kýresip keledi, - dedi biletinder.

Búqaralyq úiymnyng júmysy Azimhodjaevting ýiine auysty. Ózbekke tәn qorajay, aldyna aghash egilgen. Azimhojaev orta jastaghy óte jaqsy adam. Ýnemi zang qyzmetkerining formasyn kiyip jýretin. Ángime senekte ótti. Men sol ýige qonyp qaldym. Azimhojaevting әieli armyangha, ne gruzinge óte úqsas edi. Ádemi, jaqsy kiyinedi. Jemis-jiydekti dastarhangha toltyryp tastady. Validov kelgen joq. Búl mәjilistin  tarihy manyzy bar edi. Esimde erekshe qalghany Týrik ýkimeti atynan qaydaghy bir ghylymy zertteu júmysyn jýrgizedi degen jeleumen europasha kiyingen Ankara últtyq mәjilisining mýshesi keldi. Negizgi maqsaty astyrytyn úiymmen baylanysyp, Kenes ókimetining ornyna músylman respublikasyn qúru edi. Azimhojaev pen Muhiddinov sóilep, belsendi is-әreketke shaqyrdy. Búdan keyin úiym júmysy jandana týsti. Keyin Orta Aziya ortalyghynda  taghy da bir ýlken kenes ótti. Oghan: Zaky Validov mindetti týrde qatysuy tiyis, onsyz kenes ótpeydi - desip, qasyma bir jasaqty qosyp meni jiberdi. Validov qalanyng shetinde oqymysty adamnyng keypinde jasyryn túratyn. Bizdi elu-alpys jas arasyndaghy qariya qarsy aldy, ol: Validov qalagha ketip qaldy, tabugha kómektesemin dedi... Mәjiliste: basmashylarmen baylanys jasau jәne olardyng iydeologiyalyq jetekshiligin qolgha alu Orta Aziyalyq úiymnyng qolyna berilsin, - degen sheshim qabyldandy».

Z.Validov: «Biz partiya baghdarlamasy men Ortaq maqsatnamany rettestirdik, tek Ortalyq komiytetting qúramyn birden bekite almadyq. Búqaralyqtar men Tashkenttikter qazaqtargha senim arta almady. Kóp tartystan keyin biz bashqúrttar tashkenttik Munavvar Qaridy úsyndyq. Komiytet tóraghasy qajet bolghan jaghdayda jasyryn ómir sýrui talabyna baylanysty Munauar Qary búl úsynysty qabyl almady. Tәjikter kósemi Sadreddin Ayniydi úsynghanymyzda, ol da osy sebeppen bas tartty. Onyng ýstine ony qoldaytyndar da az edi (Búl mәselede eki jaq ta ortaq mәmilege kele almady).

Shildede Ankaradaghy Úly últtyq mәjilisting mýshesi Ismail Suphy Soysallyúly Búharagha keldi. Ol ózin kommunistik partiyany jaqtaushy týrik deputaty retinde júrtqa tanystyryp jýrdi. Týrkistanda erkin jýruding amalyn osylay tauypty. Ózi Mústafa Kemal pashanyng tapsyrmasymen jýr eken. Mening ótinishim boyynsha: bir-birimen bәsekeles bolyp otyrghan tәjikter men ózbekterdi auyzbirlikke shaqyrdy. 30-shilde kýni Ábdiqadyr myrzanyng ýiine jinaldyq. Suphy myrza Ortaq komiytet tóraghalyghyna meni úsyndy, búl eki jaqtan da qoldau tapty. Sonymen tamyzdyng ekisinen bastap «Týrkistannyng últtyq birligi» úiymynyng Ortalyq komiytetining tóraghasy retinde júmys istey bastadym. Osynday qiyn-qystau kýnderde M.Kemal pasha tarapynan jiberilgen arnauly ókil Týrkistan ýshin últtyq kýres maydanynyng bel ortasynda jýrgen qazaqtardyng «Alashorda» ýkimetining ókilderin, sonyng ishinde Dinshe men aughan elshisi Ábdirasylhandy kórip, qatty әserlendi»

D.Ádilev (jalghasy): Kenesten keyin Týrkiyanyng ókili Krasnovodski arqyly Tashkentke ketti. Ol men Búqaragha jýrer aldynda Qojanovtyn, Qojaevtin, Tynyshbaevting әielderi jәne basqa da adamdar últtyq kiyimmen týsken suretti súrady: Týrkiyagha barghanda barlyq gazet-jurnaldargha basyp shygharamyn - dedi. Men odan Birimjanovqa hat berip jiberdim. «Aqjol» gazetining resmy redaktory Qojanov bolghanymen, barlyq júmysty ol kezde Birimjanov jýrgizetin, bedeldi túlgha edi. Dulatov ol kezde Tashkentte joq bolatyn. Búqaragha bashqúrt ofiyserleri men Týratkomnan 2 qazaq keluge tiyisti degendi maghan Validovting dosy Banyshev (?) aitty. Kezdesu ornyna arnayy shayhana belgilendi. Sonyng bireui Orta Aziya ortalyghynyng orynbasary bolugha tiyisti eken, atyn úmyttym. Ekinshisi Konstantinopolide oqyghan Aqtóbe uezining qazaghy Aqshalov (Aqjalov - ?) eken. Ol: Dýniyejýzilik soghystan keyin Týrkiyada 60 myng әsker jasaqtalypty, ol Orynborgha basyp kiruge dayyn eken - dedi. Orynbor men Tashkentten pәrmen bolmasa da Aqshalovty (Aqjalovty - ?) isting jayymen tanystyryp, mening ornyma Búqarada qyzmet isteuge qaldyrdy. Aqshalov men Búqaradan ketkennen keyin sonda Ánuar pashany kórgenin aitty. Validovting Tashkenttegi basty qoldaushysy óte sauatty, órkeniyetshil, Validovting jaqyn dosy Ánuәrbek - «Qara ózbek» bolatyn. Men ony Oqu-aghartu komissariaty salasynda istep jýrgen kezinde kórdim. Basyna sәlde orap, ózbekting ala shapanyn kiyip jýretin», - dep kórsetedi.

Sol tústaghy sayasy jaghdaydan tolyq maghlúmdar bolu ýshin taghy da Z.Validovting esteligine jýginemiz. Ol:

«5-7 qyrkýiek kýnderi Samarqanda «Týrkistan últtyq birliginin» kelesi qúryltayy ashyldy (Qadyr Aydar esimdi bir oqyghan azamattyng baqshasynda). Taghy bir jinalys Matrid eldi mekeninde boldy. Matrid jinalysyna qazaqtardan Dinshe qatysty.  Dinshe bezgekke shaldyghyp, qatty auyryp qaldy. Keyde esinen tanyp qalsa da qúryltaydy tastap ketpedi. Maghan: «Órtenip baramyn. Shymburynnan bir qúmyra su әkelip bershi», - dep sandyraqtay ótindi. Shymburyn - Balqashtyng soltýstigindegi Betbaqdalanyng shólindegi tughan auylyndaghy terendigi jýz qúlash, suy múz qúdyq eken. Keyin: «Shymburynnan bir úrttamasam emdelmeymin», - dep, auylyna qaytty. Ol bir jaqsy aqyn jәne әrtis jigit edi. Ózining qydyrma truppasymen týrli jerlerde teatr oiynyn qoydy (Qazaq teatrynyng truppasyn aityp otyr - T.J.). Soysallyúly Ysmayyl Suphy Bey Týrkistangha sapary kezinde Qyzylmeshitte (Qyzylorda - T.J.) Dinshe qoyghan sahnany tamashalap, truppanyng ýlken bir suretin Ystambulgha alyp kelip, jariyalady. Bashqúrtstannan kelgen Bashqúrt últtyq әskerining bir batalionyn basmashylar jaghyna ótkizip jiberuding mýmkindigi bar edi. Oghan Rysqúlov jәne basqalar qarsy bolyp, әskerdi basmashylargha emes, kenesting resmy әskeri qataryna qosyluyn jaqtady. Zara vshan ólkesinde «Últtyq birlikke» tәn basmashy Ashylbek - naymannyng әskeri boldy. Ol ózbekterding Qoshtamghaly ruynan, otyz segiz jastaghy aituly batyr, adamgershiligi mol, salmaqty, aqyldy әri sharualy túlgha. Resey men dýnie sayasatyn gazetterden ýirenedi. Janynda jalyndy jiyeni jas Dәuren Ashyl bar edi», - dep jazdy.

D.Ádilev (jalghasy): «Sol jyly, yaghni, 1921 jyly Qoqannan bir týrik ofiyseri Búqaragha shәkirtterimen kelip, oqushylaryn qalanyng tarihy oryndarymen tanystyrdy. Ol orys, fransuz, nemis tilderin biletin. Sol kezde Validovting eski tanysy Janúzaqov bastatqan qyrghyz jasaghymen (basmashylarymen) baylanys jasau ýshin meni Qosmambetovpen birge Ferghanagha jýrip ketu kerek dep sheshti. Solardyng arnayy vagonymen men Qoqangha kettim. Sonymen qatar Validov Janúzaqovtan halyq dastanynyng («Manastyn» -? - T.J.) qoljazbasyn tauyp berudi ótindi. Sony ala keludi tapsyrdy. Janaghy oqytushy mening jeke basymdy rastaytyn kuәlik tauyp beruge kelisti. Men әlgi týrikting mektebine ornalastym. Ol maghan ózining bir shәkirtining qújatyn berdi, kerek adamgha jolyqtyrdy. Qoqanda men sol kezdegi Týrkistannyng tóraghasy Tóreqúlovty (-? T.J.) bir ýiden kórip qaldym. Ol meni, men ony tanydym. Ekeumiz de til qatysqanymyz joq. Úiymnyng jayyn Bolghanbaev oghan aitugha tiyisti bolatyn jәne Janúzaqov siyaqty iri qayratkerlermen tanys edi. Ýsh-tórt kýnnen keyin poezben Ándijangha bardym. Onda men múghalim ózbekke tap boldym. Kelesi kýni Ándijandaghy úiymgha baryp Janúzaqovpen jolyqtyrudy ótindim. Maghan at jәne jol kórsetushi berdi. Týnimen jýrip otyryp tanerteng Qúrbashygha keldik. Qúrbashygha: tek Janúzaqovpen ghana sóilesemin, - dedim. Qarulanghan basmashylar meni kýzetke alyp Janúzaqov ornalasqan shtabqa әkeldi. Aulagha kirdik. Eki-ýsh adamnyng ortasynda túrghan Janúzaqovty birden tanydym. Ol: mening keluimning maqsatyn bilgen song ózining jaghdayymen tanystyrdy. Men Validovting qyrghyzdardan jasaq úiymdastyru turaly jazylghan hatyn berdim. Men jayau jýrgendikten de qyrghyzdargha maghan at tauyp berudi tapsyrdy. Ol meni Bilibaev degen qazaqpen tanystyrdy. Qúrbashy Israil shyghyp ketken song ol Muhiddin degen Qúrbashyny Oshqa jibergennin aitty. Qyzyldar sol mangha toruyl jasap jýr desti. Múhiddinov búryn Áuliye-Ata uezining milisiyasynyng bastyghy bolatyn. Qazir ne Shymkentte, ne Qyrghyziyada jýr. Men ony Tashkentte kórgemin. Men Janúzaqovtyng jasaghynyng ishinde qaldym. Birde týn ortasynda atys bastaldy. Eshkim eshnәrseni bilip bolmady. Bet-betimizge kettik. Janúzaqov atyna minip asyghys attandy. Sodan keyin ony kórgen emespin. Sóitsem qyzyldar Qúrbashynyng jasaghyna shabuyl jasapty».

Astyrtyn úiymdy basqaryp, qauip pen qaterding qasynda jýrse de Z.Validov ózining ghylymy júmysyn úmytpaydy. D.Ádilevting aighaghynda kórsetilgen «Manas» jyry turaly derek «Qatiralardyn» betinen de oryn alypty. D.Ádilevting «Janúzaqovty birden tany ketui» oryndy, ony Almatygha oqu-aghartu salasyna barghan alghashqy saparynda kórgen. Z.Validov súratqan «Manas» dastanynyng qoljazba tarihy bylay eken:

Z.Validov: «Tashkent qalasyndaghy sonday bir keshte (búl kezdesu Z.Validov birinshi ret Tashkentke kelgen 1913-1914 jylghy sapary kezinde ótken. Oqymysty ghalymnyng taghdyr talqysynda jýrgende de ghylymdy úmytpaghanyn kórsetu ýshin jәne D.Ádilevting kórsetindisining rastyghyn tiyanaqtau ýshin әdeyi osy aragha kiriktirip otyrmyz - T.J.) men qyrghyzdyng taghy bir oqyghan ziyalysy Ibragim Janúzaqovpen tanystym. Onyng aldynda qyrghyzdyng taghy bir ziyalysy manasshy Saryqúlmen Qazanda tanysqamyn. Búl tanystyghymyz әbesteu bir oqighadan bastaldy. Studentterding ashanasynda eki masandau student - bireui sekpil bet, ekinshisi saryshashty orys, qyrghyz ne qazaq tilinde dóreki sóilesip otyrdy. Mening jaqtyrmaghanymdy bilip, ekeui maghan tiyisuge ainaldy. Men tis jarmadym, búl olardy odan beter yzalandyrdy. Aspúzylgha: mynalargha toqtau ait, әitpese maghan basqa oryn beriniz, - dedim. Olar maghan balaghattay úmtyldy. Men sekpil betke qarap: «Ket degende it te ketedi, Almambet qalmaq nege ketpeydi?», - dedim. «Manastan» alynghan osy sózdi esty sala sekpil bet ornynda qatty da qaldy: «Keshir, sen kimsin, qaydan keldin, «Manasty» qaydan bilesin?», - dedi. Student qyrghyz taban astynda esin jiyp aldy. Biz sóitip tanystyq. Sóitsem ol men turaly da estipti, mening kitabimdi de oqypty. Erteninde әlgi qyrghyz jigiti ashanagha kelip, menen keshirim súrady. Sodan keyin «Manas» turaly әngimelestik. Tashkent qalasynda jogharyda aty atalghan Áubәkir Divaev maghan HIH ghasyrda arab әrpimen hatqa týsken, Radlov jariyalaghan belgili núsqadan mýldem basqa  dastannyng bir núsqasyn berdi. Jazudyng kóptegen jeri óship ketken, qalpyna keltiru mýmkin emes edi. Saryqúlovtyng aituy boyynsha búl naghyz manasshynyng auyzynan jazylyp alynghan núsqa eken. Búl qoljazba mening qolymda segiz jyl saqtaldy. 1920 jyly Bakudegi shyghys halyqtarynyng qúryltayy kezinde Janúzaqov (Tóreqúl - T.J.) menen uaqytsha súrap aldy, alayda ol bir jyldan song Ferghanada kenes ókimetining әserimen bolghan shayqasta qaza tapty. Sóitip, Janúzaqovtaghy qoljazba da joghalyp ketti... 1924 jyldan bastap kenes ókimeti dastandy ózining sayasatyna beyimdep basudy qolgha aldy. Týrkistandaghy men alghan núsqa orystardyng jaulap aluynan búryn, Qoqan handyghy túsynda jazylghan, 60 myng jol bolatyn. Saryqúlov ekeumiz halyq múrasyn arab әrpinde jariyalaudv oilastyryp jýrgemiz. Janúzaqovtyng da tilegi sol edi. Alayda qyrghyz halqynyng búl eki azamaty da orystargha qarsy kýresting qúrbandyghy boldy. «Manasty» birigip jariyalaymyz degen josparymyz jýzege aspady», - dep eske alady.

D.Ádilev arqyly Tóreqúl Janúzaqovqa sәlem aityp, «Manastyn» qoljazbasyn súratuy jayy osylay. Sóitip, qarapayym ghana búrynghy auyl múghalimi últy ýshin janyn qidy. Múny sol kezdegi Týrkistannyng basshylarynyng biri Súltanbek Qojanov ta ókinishpen eske alady. Stalinge jazghan hatynda T.Rysqúlov ta:

«Mening ol keneske (últshyldardyng - T.J.) qatyspaghanyma qazir naqty kóz jetip otyr. Bir kezderi mening atymdy Janúzaqov pen (qyrghyz, alghashqy kezde kenes ókimetine qyzmet etken) baylanystyryp, janyqtyryp jýrdi. Osy Janúzaqov ta Bakudegi Shyghys halyqtarynyng qúryltayyna qatysty. Maghan ol: Týrkistangha qayta oralysymen ókpe renishin bas almay, qyzu-qandylyqqa salynyp, joldan tayyp ketetindey kórindi. Sondyqtan da oghan: menimen erip Bakuden birden Moskvagha jýrip ketudi úsyndym, Moskvagha barghan song aptyghy basylar, odan jaqsy qyzmetter shyghar - dep oiladym. Múny estip otyrghandardyng ishindegi kuәlar da qazir tiri. Biraqta ol bas tartyp, Tashkentke qaytyp ketti. Onda múnyng ólispey-berispeytin dúshpany Manap Álimbekov «qarsy aldy», basshy qyzmetkerlerding ony tútqyndau turaly qúpiya sheshimi shyqty (ony bireu jetkizdi), múny esty salyp Janúzaqov (mening ózim múny oqighagha qatysqan bireuding auzynan estidim) taudaghy qyrghyzdargha qashyp ketti, keyin basmashylargha qosyldy. Bizding onymen Bakude airylysqanymyzgha qaramastan, elespen birge kezip: ony basmashylargha men jiberdi - dep qaueset taratypty», - dep bagha berdi.

Ybyray (Ibragiym) jәne Tóreqúl Janúzaqovtar qyrghyz elining azattyghy jolynda qaru alyp qaza tapqan qayratkerler. Orysshyl «qarajýzdilerdin» qyrghyz júrtyna kórsetken qysymynan keyin yzagha bulyghyp Tóreqúl basmashylar jaghyna shyghyp, sonda shahit ketti. Qyrghyzdyng asa ójet qayratkeri, Jetisu gubkomynyng jer mәselesi jәne últ isteri jónindegi komissiyanyng tóraghasy T.Janúzaqov jer reformasy túsynda «otarshyl kommunisterdin» jaghasyn jyrtyp jýrip 1916 jylghy jazalau kezinde tartyp alynghan jerdi qyrghyz ben qazaqqa qayryp berip edi. Últ-azattyq kóterilisi kezinde qazaq-qyrghyzdy jýzdep qyryp, «bala-shaghasyn» qylyshtap óltirgen kazaktar men qonys audarushylardy da jazagha tartqan bolatyn.

Osynau kýrdeli túlghanyng tarihtaghy orynyna qyrghyzdar da, qazaqtar da, ózbekter de әli de tolyq bagha bere almay keledi.

D.Ádilevting kórsetindisi boyynsha búl oqigha bylay ayaqtalghan: «Mening eshqanday tanysym da joq, densaulyghym da nashar edi. Bir ózbekti tauyp alyp ózbek shapanyn kiyip, sonyng ýiinde birneshe kýn jattym. Ol meni bir adamdarmen baylanystyryp, meni Namangangha әkelip, poezding terezesinen vagonnyng ishine iyterip jiberdi. Poezd Tashkentke kelgende men esimnen tanyp qaldym. Esimdi jighan song Uәlihan Omarovqa jolyqtym. Ol Halel Dosmúhamedovke sýiemeldep әkelip emdetti. Esimdi jighan song sol kezdegi TurSIYK-ting orynbasary Qojanovtyng qabyldauyna kirdim. Ol: «Biz seni ólip qaldy dep jýrsek, tiri ekensing ghoy», - dep qarsy aldy. Ayyrylysarda Janúzaqov Tóreqúlov pen Qodjanovqa hat jazyp bergen. Sony tapsyrdym. Osydan keyin Ferghanagha qayta ketemin dep edim, ol: «Janúzaqov seni satqyn dep jariyalap, ólim jazasyna búiyrypty. Eshkimge kórinbegening dúrys bolghan. Sening Tashkentte qaluyna bolmaydy, odan da Týrkistangha bar», - dep aqyl berdi. Lazeretke jatyp emdeluimdi ótindi. Onda meni Dosmúhamedov jәne taghy bir orys dәrigeri emdedi...»

D.Ádilevting «basmashylyqqa auysqan joly» turaly onyng sabaqtas әri partizan kezindegi «jauynger dosy» Á.Baydildiyn:

«Áli esimde, 1922 jyly men Tashkentke komsomol sezine bardym. Baytúrsynov maghan Birimjanovqa tapsyr, - dep jabyq hat berdi, ony oqymastan men Birimjanovqa aparyp berdim. Men Birimjanovtyng pәterinde túrghanymda ol Qazaqstandaghy jaghdaydyng qanday ekenin súrastyra otyryp, olardyng Zaky Validovpen jәne Ánuar pashamen astyrtyn baylanysynyng bar ekenin, olarmen baylanys ornatu ýshin Birimjanov pen sol kezde Tashkentte túratyn Bolghanbaevting baryp qaytqanyn aitty. Olarmen qosa Ádilev te barypty. Búl turaly Qojanov jaqsy habardar bolypty. Aytpaqshy Qojanov meni Qojanovqa qarsy bop jýrgen komsomol hatshysy Múratbaevpen tatulastyrudy ótindi. Múratbaev ekeumizding qarym-qatynasymyz jaqsy edi. Aqyr sonynda men ekeuin tabystyrdym, isting mýddesi ýshin olar birge júmys isteuge tiyis edi.

Men Qojanovpen әngimelesken kezde, ol maghan qyzyq bir jaydy aitty, men odan ózimning jaqsy tanysym Ádilev turaly súradym. Qojanov: Ádilev Tashkentke 1920-1921 jyldary keldi, Qojanovpen, Bolghanbaevpen birge qyzmet istedi. Ádilev óte qyzu minezdi jigit, ol birneshe ret onyng әptigin basyp, orynsyz bir nәrsege úrynyp qalmauyn qadaghalapty. Sóitip jýrgende ol basmashylar jaghyna shyghyp ketipti, songhy kezde qyzyldardyng qolyna týsip, qashyp shyghypty, tauda jasyrynyp jýrip, joghalyp kete jazdapty, dertke shaldyghyp, densaulyghyn joghaltyp alyp, azapqa týsipti, әbden tityghy shyghyp baryp osynda oralypty. Qojanov ony ózining pәterinde jasyryp ústapty, densaulyghy týzelip, jazylghan song 1922 jyldyng tamyz ne qyrkýiek aiynda shygharyp salypty. Múnyng barlyghy meni «Alashorda» jaghynan әldebir kontrrevolusiyalyq әreket jýrip jatqandyghyna sendirdi, osy bir landy iske sanasyz týrde bolsa da men de, yaghny myna Baydildin de qatysty», - dep ózine de, Ádilevke de minezdeme beripti.

D.Ádilev (jalghasy): «Nauqasyma baylanysty Orta Aziyalyq Tashkent úiymynyng búdan keyingi otyrystaryna qatysa almadym. Qazaq aghartu institutynda oqytushy bop isteytin Kәrim Jәlenov pen Ghazymbek Birimjanov auruhanagha jii kelip túrdy. Biz úzaq pikir alysatynbyz. Qojanovtyng әieli de jii kelip jýrdi. Isik qaytqan song Halel Dosmúhamedov ukol salyp berdi de men lazaretten shyqtym. Halel Dosmúhamedov, Kәrim Jәlenov, Isa Qashqynbaev, Omarov Uәlihan otyrys ótkizip, úiymdy keneytuding joldaryn qarastyrdy, onyng әdis-tәsilderin oilastyrdy. Baghdarlamany Halel Dosmúhamedov jasady. Maqsaty: bolishevikter qúlaghan song Qazaqstan burjuaziyalyq demokratiyalyq últtyq tәuelsiz respublika bolmaq. Qúryltayda Ata zang qabyldanady. Áskery qúrylym bir ortalyqtan - Týrkiyadan basqarylady. Baghdarlamanyng aty - «Alash eriktileri» partiyasynyng platformasy dep atalady - desti ghoy deymin. Baghdarlamanyng týsnúsqasy úiym hatshysysy, qazir Oral qalasynda jýrgen Kәrim Jәlenovte saqtaldy. Jas oqytushylar men studentterdi úiymgha tartty. Orynbormen baylanys ýzilgen joq. Biraq onda tek qana Baytúrsynov qaldy. Óitkeni Dulatov pen Álihan Bókeyhanov Semeyde tútqyndalyp, keyinnen Orynborgha aidauylmen әkelingen bolatyn. Sәrsenov pen Eldes Omarov ta joq bolatyn. Olardyng Semeyge barghan-barmaghanyn bilmeymin. Ózbekterden úiymgha Mirjalilov ókil retinde qatysyp, Jәlenovpen birge jýrdi. Búl oqighanyng barlyghy 1921-jyldyng ayaghynda, 1922-jyldyng basynda ótti.

Qysta Atbasar auandyq milisiyasynyng bastyghy ýlken agham Bayseyit Ádilov keldi. Ol jolay auylgha soghypty. Auyldaghylar: bizdi Týrkistan respublikasynyng qarmaghyna qaytadan qabyldasyn. Sony respublika basshylarymen kelisip qayt - dep tilek bildiripti. Men aghammen birge Týrkistan qalasynda eki-ýsh kýn bolyp Shugha kettim».

Eline barghan song Shymburynnyng shynyrauynyng suyq suyn qanyp ishti me, joq pa, kim bilsin, biraq bayyz taba almay taghy da jolgha shyghypty.

D.Ádilev (jalghasy): «Aqmolagha 1922 jyly Sәken Seyfullin halyq komisariatynyng tóraghasy bolghan kezde bardym. Omarovpen sonda kezdestim. Kónil-kýii týsinki eken. Tashkentke barghan kezinde әlde bir úiymnyng ashylghany turaly estigenin, al Sarysu audanynyng milisiya bastyghyna... (Geishakov?) taghayyndalghanyn aitty. Sarysudan ketip Aqmolagha qarasty Atbasar uezining bastyghy bolyp taghayyndalghanyna renjip jýrgen mening agham Bayseyit Ádilov: ózining jaghdayy kelmey, әri-sәri bolyp jýrgenin jetkizdi. Men ony odan әri týnildirip, Atbasargha qaytyp barmaugha ýgittedim. Aytqanyma kónip auylda qaldy. Bizding úiym turaly ol eshtene bilmeydi».

Onyng búl saparyn «Alashordashylardyn» qayda, qashan, qay kýni, kimmen jolyghyp, ne degenin tynshylary arqyly bilip otyratyn OGPU-ding Qazaq Ólkesindegi tótenshe ókili Kashirin men Yakubovskiyding nazarynan tys qalmaghan. Olar 1922 jyldyng 1 qazanynan bastap 1923 jyldyng 1 qantaryna deyingi oqighalargha bagha bergen mәlimetinde:

«Esepti uaqyttyng arasyndaghy últshyldardyng belsendiligin tanytqan asa eleuli oqigha III jalpyqazaqtyq sezd bolyp tabylady... Kenesterding Uezdik sezding qarsanynda Aqmola qalasyna Týrkistan respublikasyndaghy alashordashylar Áshim Omarov, Dinmúhamed Ádilev jәne Ashtargha kómek komiytetining mýshesi Tokjanov keldi», - dep hatqa týsirgen.

D.Ádilev (jalghasy): «Jazday tughan jerimde bolyp 1922 jyly kýzde Tashkentke qaytyp kelip  Qojanovqa jolyqtym. Tura sol kezde Moskvadan Týrkistan halyq komissariatynyng tóraghasy Rysqúlov keldi. Men Rysqúlovpen sәlemdestim. Qojanov ekeui ózara әngimelesti. Mening sonda bilgenim: Validov Tashkentke jasyryn kelipti, basmashylar qozghalysy kýirepti, Ánuar Pasha iz-týzsiz joghalyp ketipti. Men Ferghanada jýrgende Tashkent úiymy Tynyshbaevting eski dosy Ýmbetbaevty sonda jiberipti. Sonyng kómegimen Validov Tashkentke kelipti. Ol Tashkentke qaytyp kelgen song Kaufman stansiyasyndaghy Qojamqúlovtyng ýiinde jasyrynyp jýredi».

Al búl kezde T.Rysqúlov Stalinning tikeley qarauynda bir jyl júmys istep, 1922 jyly Týrkistan halyq komissarlar kenesining tóraghasy bop taghayyndalyp edi. Mine, sol kezde Búqarada astyrtyn úiymda jýrgen Z.Validov Tashkent ótetin qúryltaygha qatysu ýshin «Qyzylqúm arqyly salt atpen jasyryn keledi». Z.Validov ózining «Qatirasyndaghy» esteliginde:

«Mening dosym Ubaydolla Hojaev zanger retinde: «Qúryltay jinalysyna mýshe bolu ýshin ýmitkerding qanday da bir jyljymaytyn dýniye-mýlki bar ekenin kórsetetin bap bar. Bir nәrse satyp alyp qoyynyz», - dep kenes berdi. Onyng aqylyn tyndap, Tashkentting janyndaghy Ahangaren ózenining jaghasyndaghy Ablyq degen jerden baqshasy bar ýy satyp aldym. Ýiding túrghan jeri keremet edi, odan Shatqaldyng qarly shyndary kórinip túratyn. 1917-jyly satyp alghan mýkammalyma kóz qyryn saludyng reti týspedi, onyng esesine 1922 jyly basmashylar qozghalysyna qosylghannan keyin Bashqortstannan kelgen bizding jigitter osy ýide ailap túrdy. Sol kezde men de kórseng kóz sýisindiretin baqshasy bar, suy mol, jemisi tógilip túrghan osy ýide birer kýn túrdym», - dep jazghanyna qaraghanda, onyng búl qalada úzaq túraqtap qalu oiy bolsa kerek.

Al  Zaky Validovting 1922-jyly Tashkentke jasyryn kelgende onyng qayda túraqtaghany turaly súraqqa eshkim de jauap bere almaghan. Búl kәdimgidey bas qatyrghan mәsele bolghan. Al onyng jauaby op-onay osydan bes jyl búryn sheshilip qoyypty.

Shyndyghynda da ol búl ýiding qyzyghyn kóre almady. «Týrkistan últtyq birligi» astyrtyn qozghalysy tóraghasynyng Tashkentke jasyryn kelui, qúryltay ótkizui, Gh.Birimjanovpen, M.Tynyshbaevpen, T.Rysqúlovpen kezdesui tergeu isinde dәleldenbey qaldy. Tergeushiler qansha shúqshiya tekserip, shyndyghyn asha almaghan búl sapardy Z.Validovting ózi bylay eske alady:

«Tanerteng «Ivanov» baghyna keldik. Meni múnda kýtip otyr edi. Shilde, tamyz ailarynda dosym Ábdiqadyrdyng kómegimen Týrkistan qalasyna kelgen Nәfisa da (Z.Validovting әieli, Bashqúrtstannan jasyryn kelgen) sonda keldi. Bizge Tashkent pen onyng tónireginde tórt jerde jasyryn oryn dayyndaldy: biri - osy baq; ekinshisi - Tashkentting Besaghash degen qyshlaghyndaghy jaldamaly pәter; ýshinshisi - Keles auyly qazaqtarynyng mynbasy Ábdirahmannyng ýii; tórtinshisi - Ablyqtaghy ózimizding qora -jayymyz. Kýndiz Keleste kezdesip, jiyndardy Besaghash pen Ivanov baghynda ótkizuge kelistik. Maghan keshe keshke tayau manyzdy habar aitpaq oilary bolghan eken, biraq esitse jalghyz ózi úiyqtay almas dep oilapty. Ol habardyng biri - Ánuar pashanyng osydan eki kýn búryn Kulyabta qyzyl әskerlerding qolynan qaza tabuy, ekinshisi - Samarqan audanynyng tóraghasy qary Kemelding óltirilip, basynyng orystargha tapsyryluy edi. Ánuar pashanyng ólimine sener-senbesimdi súraghandargha:

«Basmashylardyng bekinisteri joq. Bir kýnde birneshe ret ajalmen bettesesin. Al qary Kemeldi osydan 5-6 kýn búryn biz Ýstirtten ótkende bizge berilui tiyisti attardy bermegen satqyn Mústaq óltirgen. Sebebi sol kýni qary Kemel eshbir saqtyq sharalarynsyz otbasyna ketip edi. Satqyn Mústaq búl mýmkindikti paydalanyp, namaz oqyp otyrghanda ony alystan tapanshamen atqan da, basyn kesip Jizaqqa әketken. Sodan keyin ol basty Tashkentte bolatyn Kommunisterding qúryltayyna jibergen», - dep jauap berdim.

Múny estigen jastar qatty әbigerge týsti. Qalay bolghanda da endi satqyn Mústaqtyng tiri jýrui ekitalay edi... Ánuar pasha tórtinshi tamyz, júma kýni Balshybannan 7-8 shaqyrymday jerdegi Sheken auylynda orystarmen qaqtyghysta shәhiyt  boldy. Onyng myna sózi: «Jeniske jete almasaq ta, eng bolmasa óligimning osynda qaluymen Týrkistan tәuelsizdigine qyzmet etken bolar edim», - deui onyng shyn jýreginen shyghyp edi», - deydi.

IYә, tek qana Týrkistan men Týrikmenstan, Búqara men Hiua, Tәjikstan, Qazaqstan respublikasyndaghy júrtshylyq emes, Reseyding ishki bóligindegi týrki tektes últtar ýlken ýmit artyp otyrghan «jalpytýriktik azattyq armiyasy» turaly shyndyq ta, anyz da osylay ayaqtaldy. 1917-1922 jyldardyng aralyghynda týrikshildik iydeyasy týrki halyqtarynyng arasynda kәdimgidey maqsatty qozghalysqa ainalyp edi. Týrkistan respublikasynyng jariyalanuyna baylanysty búl naqty sayasy kýshke bastaghan bolatyn. Zaky Validovti de astyrtyn qozghalysty basqarugha yntalandyrghan sol «jalpytýriktik azattyq iydeyasy» men Ánuar pasha basqarghan «jalpytýriktik azattyq armiyasy» edi.

Ýmit bir sәtte kesildi. Tashkentte D.Ádilevpen taghy da kezdeskenin Zaky Validov:

«Búl kezderi Balqash kólining manyndaghy Betbaqdalada kezinde Búqarada birge bolghan Dinshening úiymdastyruymen 30-40 adam әskery jattyghulardy ýirenip jatyr edi. Olar Samarqandaghy bizge jәne Ánuar pashagha kómektesu ýshin, al syrt kózge at satugha kelgen kisi bop Tashkentke jetti. Bәri de úly dalanyng jalyndy jastary eken. Aqyn әri teatr әrtisi Dinshening ózi de kelip, búghan qosa taghy da erjýrek jastar jiberetinin aitty», - dep eske alady.

Búqara men Qoqan «issaparynan» qatty nauqastanyp kelgen D.Ádilev auylyna qymyzben emdeluge, Z.Validovting aituynsha, «Shymburynnyng shynyrauynyng suyn iship», auruynan aiyghu ýshin auylyna ketkeni jogharyda aityldy. Tergeushige: sol jazda T.Rysqúlovtyng «pәrmen qaghazymen» jastardy oqugha tartu ýshin ýgit-nasihat jýrgizgenin bayan etedi. Onyn:

«Jastarmen tyghyz әri qyzuqandylyqpen júmys jýrgizgenin», "әiteuir instituttaghy studentterdi jiyp alyp, sóz sóilep jýretin. Ol uaqytta jastardyng birazy oqyghan mektepterine kónili tolmaytynyn", - M.Dulatov jәne taghy da basqa kuәlar basa kórsetedi.

Sonda, ol shynymen de astyrtyn әsker jasaqtady ma? Ózining kórsetindisinde:

«22 jyly kýzde maghan jas shәkirtterdi mektepke ornalastyru tapsyryldy. Rysqúlovtyng jәne Syrdariya oblystyq atqaru komiytetining mandatyn paydalana otyryp baspanasyz balalardy әrtýrli oqu oryndaryna ornalastyrdym!», - dep týsinikteme bergen.

Tashkentke astyrtyn kelgen Z.Validovke sol shәkirtterdi kórsetti me eken. Senuge qisyny kelmeydi, senbeske taghy lajyng joq. Degenmen de múnday kónil-kýiding jastar arasynda bolghany anyq. Oghan tergeuge tartylghan S.Ótegenovtin:

«Qúmgha sinip ketip, qonys audarushylarmen soghys ashamyz. Jasaq qúramyz», - dep júrtty ýgittep jýrgeni dәlel.

Ayyptau qorytyndysynda: «Aday, Sarysu jәne Qyzylqúm audandarynda әskery kýsh jasaqtau ýshin jetekshi mamandardayarlaudy oilastyrghan», - degen baptyng bar ekenin eskersek, búl da shyndyqqa jaqyn ekeni anyqtalady.

D.Ádilev (jalghasy): «1922 jyly qazan aiynda Qashqynbaevtyng ýiinde úiym otyrysy ótti. Oghan Dosmúhamedov, Qashqynbaev, Rysqúlov jәne Validov óz adamdarymen qatysty. Validovting kónil-kýii nashar edi. Sondyqtan da Validovting búdan keyingi taghdyry ne bolatyny turaly әngimelendi. Sonda Validov ózining basynan keshken hikayalaryn aita kelip: Ánuar pashanyng Samarqan maydanynda jeniliske úshyraghanyn, Fayzulla Qojaevting ishegi jinishke jigit ekenin, sondyqtan da onymen birge qyzmet istesuden bas tartqanyn, ótken iske ókinetinin, Kenes ýkimeti jaghyna shyqqysy keletinin, búghan senim kórsetip, qyzmetke aluyn ótinetinin aitty. Sonda mening esime birde ózining pәterinde Jahansha Dosmúhamedovtin: «Egerde jýz myng әskerimiz bolsa, onda orystardy Jayyq ózeninen ary quyp tastar edik qoy», - degeni týsti».

Sonday qysyltayanda jýrip «Týrkistan últtar birliginin» qúryltayyn Tashkentte ótkizuge úmtylghanyn Zaky Validovting esteligi rastaydy.

Z.Validov: «Biraq Týrkistan sayasatynyng beldi túlghalary - Álihan Bókeyhan, Túrar Rysqúlov, Ahmet Baytúrsyn, Múhamedjan Tynyshbaev, ózbekterden Munauar Qari, búharalyq Hakimzada, myrza Ábdiqadyr Múhiddiyn, týrikmenderden zanger Qaqajan Berdibaev jәne basqalar kenesterding qatang baqylauynda bolghandyqtan da qúryltaygha kele almady... Qúryltayymyz 18-qyrkýiekte bastaldy. On alty adamnyng jinalghany esimde. Ásirese, qazaq aghayyndar jaqsy dayyndalghan edi. Ýsh kýn ýsh jerde jinaldyq. Talqylanghan qaulylardyng bәri shyn jýrekten qabyldandy. Áueli Búqarada qúrylghan «Orta Aziyanyng qarapayym músylmandarynyng últtyq odaghynyn» ornyna tek «Týrkistan últtyq birligi» degen at qana alyndy. Qazaqstandaghy «Alashorda» atauy - «Soltýstik Týrkistan» bolyp ózgertildi. Memlekettik basqaru odaqtyq dәrgeyde jýrgiziledi, últtyq mәdeniyet ýstemdigi saqtalady, tәuelsiz sot qúrylymy bolady, teng jәne tuystyq qarym-qatynastardy qamtamasyz etetin odaqtyq qaghidattar jasalady, Týrkistan sotyn Reseyding ishki isteri dәrgeyinen shygharyp, últaralyq sotty engizu, Týrkistannyng últtyq sotyn Reseyge tәuelsiz jasaqtau turaly qaulylar qabyldandy».

Ánuar pashanyng qazasy jәne basmashylardyng talqandaluy «Týkistan últtar birligi» ortalyghynyng azattyq kýresining túiyqqa tirelgenin anyq bayqatady. Sonday qúsaly sәtte Z.Validov T.Rysqúlovpen jolyghugha niyet etedi. T.Rysqúlov qabyldaudan bas tartady. Onyng búl tilegi turaly tergeushige bergen jauaptarynda:

D.Ádilev (jalghasy): «Rysqúlov Validovke: Týrkistannyng tóraghasyn bop túrghanda Birikken Týrkistan respublikasyn qúru turaly eshqanday da pikir bildirmegenin, búdan әri Validovti qorghay almaytynyn, Validovke baqyt silaymyn dep basyna pәle tilep alatyn jayy joqtyghyn aitty. Jalpy Rysqúlov óte saq adam bolatyn. Úiym mýsheleri: Kenes ýkimeti Validovting ótkendegi qayratkerligine bәribir keshirim jasamaytyndyghyn, sózsiz jazagha tartylatyndyghyn, otyrys bitisimen jasyryn iz tastap eshkim bilmeytin basqa jaqqa ketu kerektigi turaly kenes berdi. Oghan deyin de Qajybekov, Talghatov siyaqty adamdar shetelge rúqsat alyp ketipti. Validov: qarajatynyng jetkilikti ekenin, Rysqúlovtyng múny arandatyp ketkenin, sonyng sózine senip Tashkentke kelgenin aitty».

Osy aradaghy dәleldenbegen bir aighaq - Validov pen Rysqúlovtyng Tashkenttegi kezdesui. D.Ádilev: Z.Validovting Moskvadaghy jәne Bakuge barar joldaghy «uaghdasynda túrmay», kezdesuden boy tartqany ýshin T.Rysqúlovqa renjigenin aitady. Al búl jaydy «Qatiralarda»:

«Aydyng jiyrmasynda hat tasushy kelip, Túrar Rysqúlovtan habar әkeldi. Onda: «Validovke ortalyq komiytetting qaulysy boyynsha keshirim jasaldy, qalasa Rudzutakpen kezdessin, tek «qayda jýrgenin» aitpasyn, belgisiz bop qaludy kónilinde qatty ústasyn», - depti. Hattyng sonynda: egerde  kenes ókimetine qaytyp oralmaytynday bolsa, onda qalaghan memleketke ketuime kómektesetinin bildiripti. Áriyne, búl kezde Týrkistannyng «úly generaly» Rudzutaktyng shaqyruynyng ýlken manyzdy bar edi», - dep bayandaydy.

Búl estelikting astaryna qaraghanda olar bir-birimen kezdespegen. Saqtanghan. 1920 jylgha deyin oppozisiyalyq kózqarasta jýrgenin T.Rysqúlovtyng ózi de 1923 jyly 9-12 mausym aralyghynda RK(b)P ortalyq komiytetinng Últtyq respublikalar men oblystardyng jauapty qyzmetkerlerimen ótkizgen tórtinshi kenesinde sóilegen sózinde moyyndady. Súltanghaliyevti últshyl retinde әshkereleuge arnalghan búl keneste T.Rysqúlovqa da aiyp taghylghan bolatyn. Oghan jauap retinde:

1920 jylgha deyin men de osy ústanymda bolghamyn jәne eng jankeshti opponent boldym, múny ortalyq komiytet jaqsy biledi. Men Ortalyq komiytette: әskery mәsele jóninde de, partiyalyq mәsele jóninde de, basqa mәselelerde de, tipti sol kezde jýrgizilgen barlyq sayasat jóninde  úrsysugha deyin bardym. Nәtiyjesi - mening Týrkistandaghy qyzmetimnen ketuimmen ayaqtaldy. Shyghys halyqtarynyng qúryltayynda men búl oppozisiyany әshkereledim. Men búnyng bәrin joqqa shygharmaymyn, biraqta qúrmetti jer audaru retinde Moskvada, Últtar jónindegi komissariatta eki jyl istedim jәne keybir týrkistandyq joldastardyng túrghysynan adam tózbestey qorlyqty kórdim. Búl qorlyq tek sayasy jaqtan ghana emes, kommunistke kórsetilgen (men partiya mýshesi emespin be) búl qorlyq mening janúyama da (ýiden quyp shyghu, qudalau t.t. túrghysynda) kórsetildi. Osynday auyr kýizeliske qaramastan men Moskvada qaldym, jau jaghyna shyghyp ketkemin joq», - dep sóiledi.

Z.Validovting búdan keyingi taghdyryn jogharydaghy astyrtyn ótken qúryltay sheshti. Qúryltayda:

«Týrkistan últtyq birligi» ortalyghyn syrttan basqaru ýshin mening Týrkistanda qalmay, Iran, Aughanstan jәne Ýndistan arqyly Europagha ketuimdi, Mústafa Shoqayúlynyng da shetke ketuin maqúldady. Maghan osyghan baylanysty Qúryltay tóraghasy qol qoyghan qújat ta berildi. Aramyzda shet tilin jetik biletin adam bolmaghany ýshin búl qújat oryssha jәne týrikshe bir kezdemening betinejazyldy. Júbayymdy da birge әketuime púrsat berildi», - dep jazady Z.Validov.

Surette - Zaks

D.Ádilev (jalghasy): «1923-24 jyldary Validov Tashkentte bolghan joq. Keyin shetelge baryp kelgen Múnaytpasovtan bilgenim: Validov ózining serigimen qazaqtyng saptamasy men tymaghyn kiyip әueli adaylargha barghan, odan týrikmenderge ótken, sodan keyin Aughanstan arqyly Persiyagha, Persiyadan Týrkiyagha jetken. Ankaradan Konstantinopolige (Stanbolgha) kelip parahodqa otyryp Marselige, odan temir jolmen Parijge kelgen. Onda Mústafa Shoqaymen jolyqqan. Ol Berlinge barugha kenes bergen. Berlinde bizden oqugha barghan shәkirtterge kezigip, solardyng pәterinde túrghan. Berlin kitaphanasyndaghy tarihy qújattardy zertteydi. Sondaghy ghylymy jetistikteri ýlken nazar audaryp Týrik ýkimeti  Konstantinopoli uniyversiytetine professorlyqqa shaqyrady, onda týrik-tatar tarihynan dәris beredi. Múnaytpasov Validov turaly jaqsy pikir bildirdi. Sol arqyly maghan da sәlem aitypty. Sonday-aq Múnaytpasovqa: әielin Bashkiriyagha jetkizip, odan Moskva arqyly shetelge ótkizip jiberudi ótinipti. 1927  jyly jazda Múnaytpasov ekeumiz eski Tashkent shaharyna baryp, Validovting әieline jolyqtyq.  Áyeli ózbekke úqsaydy eken, ózin taghdyrdyng tәlkegine tastap ketkeni ýshin kýieuine renish bildirdi. Eshqanday shet elge barmaytynyn, Bashkiriyagha ketetinin aitty. Sonymen biz tarqastyq. Keyingi taghdyryn bilmeymin».

Dinshe (Dinmúhamed) Ádilovting ekinshi jauaby osymen ayaqtalady. 1923 jylghy partiyalyq tazalau kenesinde T.Rysqúlov búl kórsetindidegi oqighalardy joqqa shygharady.

Mine, «Alashorda qayratkerlerinin» ýstinen qozghalghan „qylmystyn", yaghni, laqap - anyzdyng úzyn-yrghasy men mәn-mazmúny osynday.

Jalghasy bar

«Abay-aqparat»