تۇرسىن جۇرتباي. «ۇرانىم – الاش!..». «دالا قاشقىنى» (جالعاسى)
سۋرەتتە - احمەت زاكي ۋاليدي توعان
د.ادىلەۆ (جالعاسى): «ماجىلىستەن كەيىن ۆاليدوۆ ەكەۋمىز جاسىرىن پاتەردە ءۇش ايداي بىرگە تۇردىق. بۇقارلىقتار كەلىپ-كەتىپ ءجۇردى. ورىنبور مەن تاشكەنتتەن بايلانىس ءۇزىلدى. مۋحيددينوۆپەن ءبىر رەت اڭگىمەلەستىم. ۆاليدوۆكە تۇركيادان ءبىلىم العان قاسىم شانحانوۆ (قاسىم شاڭقا -?) ءجيى كەلىپ ءجۇردى. وقىمىستى ادام ەدى. مەن ونىمەن بانشەۆتىڭ (- ؟) پاتەرىندە قوناقتا بولدىم. ولار: قازاقتار جاۋىنگەر حالىق، ولارعا سەنۋگە بولادى - دەستى. ول كەيىن اۋليە-اتادا تۇردى، قازىر شىمكەنتتىڭ ءبىر مەكتەبىندە مەڭگەرۋشى. زاكي ۆاليدوۆ ولارعا ۇنەمى: ەنجارسىڭدار. جۇمىستى تەز شەشىپ ۇيرەنىڭدەر - دەپ ۇرسىپ وتىراتىن. فايزۋللا حودجاەۆ ورازا ۇستايدى ەكەن. ماعان: ول بۇقاراداعى ميلليونەر ادامنىڭ ءبىرى، بۇقاراعا بيلىك جۇرگىزۋ ءۇشىن ۇنەمى كۇرەسىپ كەلەدى، - دەدى بىلەتىندەر.
سۋرەتتە - احمەت زاكي ۋاليدي توعان
د.ادىلەۆ (جالعاسى): «ماجىلىستەن كەيىن ۆاليدوۆ ەكەۋمىز جاسىرىن پاتەردە ءۇش ايداي بىرگە تۇردىق. بۇقارلىقتار كەلىپ-كەتىپ ءجۇردى. ورىنبور مەن تاشكەنتتەن بايلانىس ءۇزىلدى. مۋحيددينوۆپەن ءبىر رەت اڭگىمەلەستىم. ۆاليدوۆكە تۇركيادان ءبىلىم العان قاسىم شانحانوۆ (قاسىم شاڭقا -?) ءجيى كەلىپ ءجۇردى. وقىمىستى ادام ەدى. مەن ونىمەن بانشەۆتىڭ (- ؟) پاتەرىندە قوناقتا بولدىم. ولار: قازاقتار جاۋىنگەر حالىق، ولارعا سەنۋگە بولادى - دەستى. ول كەيىن اۋليە-اتادا تۇردى، قازىر شىمكەنتتىڭ ءبىر مەكتەبىندە مەڭگەرۋشى. زاكي ۆاليدوۆ ولارعا ۇنەمى: ەنجارسىڭدار. جۇمىستى تەز شەشىپ ۇيرەنىڭدەر - دەپ ۇرسىپ وتىراتىن. فايزۋللا حودجاەۆ ورازا ۇستايدى ەكەن. ماعان: ول بۇقاراداعى ميلليونەر ادامنىڭ ءبىرى، بۇقاراعا بيلىك جۇرگىزۋ ءۇشىن ۇنەمى كۇرەسىپ كەلەدى، - دەدى بىلەتىندەر.
بۇقارالىق ۇيىمنىڭ جۇمىسى ازيمحودجاەۆتىڭ ۇيىنە اۋىستى. وزبەككە ءتان قوراجاي، الدىنا اعاش ەگىلگەن. ازيمحوجاەۆ ورتا جاستاعى وتە جاقسى ادام. ۇنەمى زاڭ قىزمەتكەرىنىڭ فورماسىن كيىپ جۇرەتىن. اڭگىمە سەنەكتە ءوتتى. مەن سول ۇيگە قونىپ قالدىم. ازيمحوجاەۆتىڭ ايەلى ارميانعا، نە گرۋزينگە وتە ۇقساس ەدى. ادەمى، جاقسى كيىنەدى. جەمىس-جيدەكتى داستارحانعا تولتىرىپ تاستادى. ۆاليدوۆ كەلگەن جوق. بۇل ءماجىلىستىڭ تاريحي ماڭىزى بار ەدى. ەسىمدە ەرەكشە قالعانى تۇرىك ۇكىمەتى اتىنان قايداعى ءبىر عىلىمي زەرتتەۋ جۇمىسىن جۇرگىزەدى دەگەن جەلەۋمەن ەۋروپاشا كيىنگەن انكارا ۇلتتىق ءماجىلىسىنىڭ مۇشەسى كەلدى. نەگىزگى ماقساتى استىرىتىن ۇيىممەن بايلانىسىپ، كەڭەس وكىمەتىنىڭ ورنىنا مۇسىلمان رەسپۋبليكاسىن قۇرۋ ەدى. ازيمحوجاەۆ پەن مۋحيددينوۆ سويلەپ، بەلسەندى ءىس-ارەكەتكە شاقىردى. بۇدان كەيىن ۇيىم جۇمىسى جاندانا ءتۇستى. كەيىن ورتا ازيا ورتالىعىندا تاعى دا ءبىر ۇلكەن كەڭەس ءوتتى. وعان: زاكي ۆاليدوۆ مىندەتتى تۇردە قاتىسۋى ءتيىس، ونسىز كەڭەس وتپەيدى - دەسىپ، قاسىما ءبىر جاساقتى قوسىپ مەنى جىبەردى. ۆاليدوۆ قالانىڭ شەتىندە وقىمىستى ادامنىڭ كەيپىندە جاسىرىن تۇراتىن. ءبىزدى ەلۋ-الپىس جاس اراسىنداعى قاريا قارسى الدى، ول: ۆاليدوۆ قالاعا كەتىپ قالدى، تابۋعا كومەكتەسەمىن دەدى... ماجىلىستە: باسماشىلارمەن بايلانىس جاساۋ جانە ولاردىڭ يدەولوگيالىق جەتەكشىلىگىن قولعا الۋ ورتا ازيالىق ۇيىمنىڭ قولىنا بەرىلسىن، - دەگەن شەشىم قابىلداندى».
ز.ۆاليدوۆ: «ءبىز پارتيا باعدارلاماسى مەن ورتاق ماقساتنامانى رەتتەستىردىك، تەك ورتالىق كوميتەتتىڭ قۇرامىن بىردەن بەكىتە المادىق. بۇقارالىقتار مەن تاشكەنتتىكتەر قازاقتارعا سەنىم ارتا المادى. كوپ تارتىستان كەيىن ءبىز باشقۇرتتار تاشكەنتتىك مۋناۆۆار قاريدى ۇسىندىق. كوميتەت توراعاسى قاجەت بولعان جاعدايدا جاسىرىن ءومىر ءسۇرۋى تالابىنا بايلانىستى مۋناۋار قاري بۇل ۇسىنىستى قابىل المادى. تاجىكتەر كوسەمى سادرەددين ءاينيدى ۇسىنعانىمىزدا، ول دا وسى سەبەپپەن باس تارتتى. ونىڭ ۇستىنە ونى قولدايتىندار دا از ەدى (بۇل ماسەلەدە ەكى جاق تا ورتاق مامىلەگە كەلە المادى).
شىلدەدە انكاراداعى ۇلى ۇلتتىق ءماجىلىستىڭ مۇشەسى يسمايل سۋپحي سويساللىۇلى بۇحاراعا كەلدى. ول ءوزىن كوممۋنيستىك پارتيانى جاقتاۋشى تۇرىك دەپۋتاتى رەتىندە جۇرتقا تانىستىرىپ ءجۇردى. تۇركىستاندا ەركىن ءجۇرۋدىڭ امالىن وسىلاي تاۋىپتى. ءوزى مۇستافا كەمال پاشانىڭ تاپسىرماسىمەن ءجۇر ەكەن. مەنىڭ ءوتىنىشىم بويىنشا: ءبىر-بىرىمەن باسەكەلەس بولىپ وتىرعان تاجىكتەر مەن وزبەكتەردى اۋىزبىرلىككە شاقىردى. 30-شىلدە كۇنى ابدىقادىر مىرزانىڭ ۇيىنە جينالدىق. سۋپحي مىرزا ورتاق كوميتەت توراعالىعىنا مەنى ۇسىندى، بۇل ەكى جاقتان دا قولداۋ تاپتى. سونىمەن تامىزدىڭ ەكىسىنەن باستاپ «تۇركىستاننىڭ ۇلتتىق بىرلىگى» ۇيىمىنىڭ ورتالىق كوميتەتىنىڭ توراعاسى رەتىندە جۇمىس ىستەي باستادىم. وسىنداي قيىن-قىستاۋ كۇندەردە م.كەمال پاشا تاراپىنان جىبەرىلگەن ارناۋلى وكىل تۇركىستان ءۇشىن ۇلتتىق كۇرەس مايدانىنىڭ بەل ورتاسىندا جۇرگەن قازاقتاردىڭ «الاشوردا» ۇكىمەتىنىڭ وكىلدەرىن، سونىڭ ىشىندە دىنشە مەن اۋعان ەلشىسى ءابدىراسىلحاندى كورىپ، قاتتى اسەرلەندى»
د.ادىلەۆ (جالعاسى): كەڭەستەن كەيىن تۇركيانىڭ وكىلى كراسنوۆودسكى ارقىلى تاشكەنتكە كەتتى. ول مەن بۇقاراعا جۇرەر الدىندا قوجانوۆتىڭ، قوجاەۆتىڭ، تىنىشباەۆتىڭ ايەلدەرى جانە باسقا دا ادامدار ۇلتتىق كيىممەن تۇسكەن سۋرەتتى سۇرادى: تۇركياعا بارعاندا بارلىق گازەت-جۋرنالدارعا باسىپ شىعارامىن - دەدى. مەن ودان بىرىمجانوۆقا حات بەرىپ جىبەردىم. «اقجول» گازەتىنىڭ رەسمي رەداكتورى قوجانوۆ بولعانىمەن، بارلىق جۇمىستى ول كەزدە ءبىرىمجانوۆ جۇرگىزەتىن، بەدەلدى تۇلعا ەدى. دۋلاتوۆ ول كەزدە تاشكەنتتە جوق بولاتىن. بۇقاراعا باشقۇرت وفيتسەرلەرى مەن تۇراتكومنان 2 قازاق كەلۋگە ءتيىستى دەگەندى ماعان ءۆاليدوۆتىڭ دوسى بانىشەۆ (؟) ايتتى. كەزدەسۋ ورنىنا ارنايى شايحانا بەلگىلەندى. سونىڭ بىرەۋى ورتا ازيا ورتالىعىنىڭ ورىنباسارى بولۋعا ءتيىستى ەكەن، اتىن ۇمىتتىم. ەكىنشىسى كونستانتينوپولدە وقىعان اقتوبە ۋەزىنىڭ قازاعى اقشالوۆ (اقجالوۆ - ؟) ەكەن. ول: دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن تۇركيادا 60 مىڭ اسكەر جاساقتالىپتى، ول ورىنبورعا باسىپ كىرۋگە دايىن ەكەن - دەدى. ورىنبور مەن تاشكەنتتەن پارمەن بولماسا دا اقشالوۆتى (اقجالوۆتى - ؟) ءىستىڭ جايىمەن تانىستىرىپ، مەنىڭ ورنىما بۇقارادا قىزمەت ىستەۋگە قالدىردى. اقشالوۆ مەن بۇقارادان كەتكەننەن كەيىن سوندا ءانۋار پاشانى كورگەنىن ايتتى. ءۆاليدوۆتىڭ تاشكەنتتەگى باستى قولداۋشىسى وتە ساۋاتتى، وركەنيەتشىل، ءۆاليدوۆتىڭ جاقىن دوسى انۋاربەك - «قارا وزبەك» بولاتىن. مەن ونى وقۋ-اعارتۋ كوميسسارياتى سالاسىندا ىستەپ جۇرگەن كەزىندە كوردىم. باسىنا سالدە وراپ، وزبەكتىڭ الا شاپانىن كيىپ جۇرەتىن»، - دەپ كورسەتەدى.
سول تۇستاعى ساياسي جاعدايدان تولىق ماعلۇمدار بولۋ ءۇشىن تاعى دا ز.ءۆاليدوۆتىڭ ەستەلىگىنە جۇگىنەمىز. ول:
«5-7 قىركۇيەك كۇندەرى سامارقاندا «تۇركىستان ۇلتتىق بىرلىگىنىڭ» كەلەسى قۇرىلتايى اشىلدى (قادىر ايدار ەسىمدى ءبىر وقىعان ازاماتتىڭ باقشاسىندا). تاعى ءبىر جينالىس ماتريد ەلدى مەكەنىندە بولدى. ماتريد جينالىسىنا قازاقتاردان دىنشە قاتىستى. دىنشە بەزگەككە شالدىعىپ، قاتتى اۋىرىپ قالدى. كەيدە ەسىنەن تانىپ قالسا دا قۇرىلتايدى تاستاپ كەتپەدى. ماعان: «ورتەنىپ بارامىن. شىمبۋرىننان ءبىر قۇمىرا سۋ اكەلىپ بەرشى»، - دەپ ساندىراقتاي ءوتىندى. شىمبۋرىن - بالقاشتىڭ سولتۇستىگىندەگى بەتباقدالانىڭ شولىندەگى تۋعان اۋىلىنداعى تەرەڭدىگى ءجۇز قۇلاش، سۋى مۇز قۇدىق ەكەن. كەيىن: «شىمبۋرىننان ءبىر ۇرتتاماسام ەمدەلمەيمىن»، - دەپ، اۋىلىنا قايتتى. ول ءبىر جاقسى اقىن جانە ءارتىس جىگىت ەدى. ءوزىنىڭ قىدىرما ترۋپپاسىمەن ءتۇرلى جەرلەردە تەاتر ويىنىن قويدى (قازاق تەاترىنىڭ ترۋپپاسىن ايتىپ وتىر - ت.ج.). سويساللىۇلى ىسمايىل سۋپحي بەي تۇركىستانعا ساپارى كەزىندە قىزىلمەشىتتە (قىزىلوردا - ت.ج.) دىنشە قويعان ساحنانى تاماشالاپ، ترۋپپانىڭ ۇلكەن ءبىر سۋرەتىن ىستامبۋلعا الىپ كەلىپ، جاريالادى. باشقۇرتستاننان كەلگەن باشقۇرت ۇلتتىق اسكەرىنىڭ ءبىر باتالونىن باسماشىلار جاعىنا وتكىزىپ جىبەرۋدىڭ مۇمكىندىگى بار ەدى. وعان رىسقۇلوۆ جانە باسقالار قارسى بولىپ، اسكەردى باسماشىلارعا ەمەس، كەڭەستىڭ رەسمي اسكەرى قاتارىنا قوسىلۋىن جاقتادى. زارا ۆشان ولكەسىندە «ۇلتتىق بىرلىككە» ءتان باسماشى اشىلبەك - نايماننىڭ اسكەرى بولدى. ول وزبەكتەردىڭ قوشتامعالى رۋىنان، وتىز سەگىز جاستاعى ايتۋلى باتىر، ادامگەرشىلىگى مول، سالماقتى، اقىلدى ءارى شارۋالى تۇلعا. رەسەي مەن دۇنيە ساياساتىن گازەتتەردەن ۇيرەنەدى. جانىندا جالىندى جيەنى جاس داۋرەن اشىل بار ەدى»، - دەپ جازدى.
د.ادىلەۆ (جالعاسى): «سول جىلى، ياعني، 1921 جىلى قوقاننان ءبىر تۇرىك وفيتسەرى بۇقاراعا شاكىرتتەرىمەن كەلىپ، وقۋشىلارىن قالانىڭ تاريحي ورىندارىمەن تانىستىردى. ول ورىس، فرانتسۋز، نەمىس تىلدەرىن بىلەتىن. سول كەزدە ءۆاليدوۆتىڭ ەسكى تانىسى جانۇزاقوۆ باستاتقان قىرعىز جاساعىمەن (باسماشىلارىمەن) بايلانىس جاساۋ ءۇشىن مەنى قوسمامبەتوۆپەن بىرگە فەرعاناعا ءجۇرىپ كەتۋ كەرەك دەپ شەشتى. سولاردىڭ ارنايى ۆاگونىمەن مەن قوقانعا كەتتىم. سونىمەن قاتار ۆاليدوۆ جانۇزاقوۆتان حالىق داستانىنىڭ («ماناستىڭ» -? - ت.ج.) قولجازباسىن تاۋىپ بەرۋدى ءوتىندى. سونى الا كەلۋدى تاپسىردى. جاڭاعى وقىتۋشى مەنىڭ جەكە باسىمدى راستايتىن كۋالىك تاۋىپ بەرۋگە كەلىستى. مەن الگى تۇرىكتىڭ مەكتەبىنە ورنالاستىم. ول ماعان ءوزىنىڭ ءبىر شاكىرتىنىڭ قۇجاتىن بەردى، كەرەك ادامعا جولىقتىردى. قوقاندا مەن سول كەزدەگى تۇركىستاننىڭ توراعاسى تورەقۇلوۆتى (-? ت.ج.) ءبىر ۇيدەن كورىپ قالدىم. ول مەنى، مەن ونى تانىدىم. ەكەۋمىز دە ءتىل قاتىسقانىمىز جوق. ۇيىمنىڭ جايىن بولعانباەۆ وعان ايتۋعا ءتيىستى بولاتىن جانە جانۇزاقوۆ سياقتى ءىرى قايراتكەرلەرمەن تانىس ەدى. ءۇش-ءتورت كۇننەن كەيىن پوەزبەن اندىجانعا باردىم. وندا مەن مۇعالىم وزبەككە تاپ بولدىم. كەلەسى كۇنى اندىجانداعى ۇيىمعا بارىپ جانۇزاقوۆپەن جولىقتىرۋدى ءوتىندىم. ماعان ات جانە جول كورسەتۋشى بەردى. تۇنىمەن ءجۇرىپ وتىرىپ تاڭەرتەڭ قۇرباشىعا كەلدىك. قۇرباشىعا: تەك جانۇزاقوۆپەن عانا سويلەسەمىن، - دەدىم. قارۋلانعان باسماشىلار مەنى كۇزەتكە الىپ جانۇزاقوۆ ورنالاسقان شتابقا اكەلدى. اۋلاعا كىردىك. ەكى-ءۇش ادامنىڭ ورتاسىندا تۇرعان جانۇزاقوۆتى بىردەن تانىدىم. ول: مەنىڭ كەلۋىمنىڭ ماقساتىن بىلگەن سوڭ ءوزىنىڭ جاعدايىمەن تانىستىردى. مەن ءۆاليدوۆتىڭ قىرعىزداردان جاساق ۇيىمداستىرۋ تۋرالى جازىلعان حاتىن بەردىم. مەن جاياۋ جۇرگەندىكتەن دە قىرعىزدارعا ماعان ات تاۋىپ بەرۋدى تاپسىردى. ول مەنى بىلىباەۆ دەگەن قازاقپەن تانىستىردى. قۇرباشى يسرايل شىعىپ كەتكەن سوڭ ول مۋحيددين دەگەن قۇرباشىنى وشقا جىبەرگەننىن ايتتى. قىزىلدار سول ماڭعا تورۋىل جاساپ ءجۇر دەستى. مۇحيددينوۆ بۇرىن اۋليە-اتا ۋەزىنىڭ ميليتسياسىنىڭ باستىعى بولاتىن. قازىر نە شىمكەنتتە، نە قىرعىزيادا ءجۇر. مەن ونى تاشكەنتتە كورگەمىن. مەن جانۇزاقوۆتىڭ جاساعىنىڭ ىشىندە قالدىم. بىردە ءتۇن ورتاسىندا اتىس باستالدى. ەشكىم ەشنارسەنى ءبىلىپ بولمادى. بەت-بەتىمىزگە كەتتىك. جانۇزاقوۆ اتىنا ءمىنىپ اسىعىس اتتاندى. سودان كەيىن ونى كورگەن ەمەسپىن. سويتسەم قىزىلدار قۇرباشىنىڭ جاساعىنا شابۋىل جاساپتى».
استىرتىن ۇيىمدى باسقارىپ، قاۋىپ پەن قاتەردىڭ قاسىندا جۇرسە دە ز.ۆاليدوۆ ءوزىنىڭ عىلىمي جۇمىسىن ۇمىتپايدى. د.ادىلەۆتىڭ ايعاعىندا كورسەتىلگەن «ماناس» جىرى تۋرالى دەرەك «قاتيرالاردىڭ» بەتىنەن دە ورىن الىپتى. د.ادىلەۆتىڭ «جانۇزاقوۆتى بىردەن تاني كەتۋى» ورىندى، ونى الماتىعا وقۋ-اعارتۋ سالاسىنا بارعان العاشقى ساپارىندا كورگەن. ز.ۆاليدوۆ سۇراتقان «ماناس» داستانىنىڭ قولجازبا تاريحى بىلاي ەكەن:
ز.ۆاليدوۆ: «تاشكەنت قالاسىنداعى سونداي ءبىر كەشتە (بۇل كەزدەسۋ ز.ۆاليدوۆ ءبىرىنشى رەت تاشكەنتكە كەلگەن 1913-1914 جىلعى ساپارى كەزىندە وتكەن. وقىمىستى عالىمنىڭ تاعدىر تالقىسىندا جۇرگەندە دە عىلىمدى ۇمىتپاعانىن كورسەتۋ ءۇشىن جانە د.ادىلەۆتىڭ كورسەتىندىسىنىڭ راستىعىن تياناقتاۋ ءۇشىن ادەيى وسى اراعا كىرىكتىرىپ وتىرمىز - ت.ج.) مەن قىرعىزدىڭ تاعى ءبىر وقىعان زيالىسى يبراگيم جانۇزاقوۆپەن تانىستىم. ونىڭ الدىندا قىرعىزدىڭ تاعى ءبىر زيالىسى ماناسشى سارىقۇلمەن قازاندا تانىسقامىن. بۇل تانىستىعىمىز ابەستەۋ ءبىر وقيعادان باستالدى. ستۋدەنتتەردىڭ اسحاناسىندا ەكى ماساڭداۋ ستۋدەنت - بىرەۋى سەكپىل بەت، ەكىنشىسى سارىشاشتى ورىس، قىرعىز نە قازاق تىلىندە دورەكى سويلەسىپ وتىردى. مەنىڭ جاقتىرماعانىمدى ءبىلىپ، ەكەۋى ماعان تيىسۋگە اينالدى. مەن ءتىس جارمادىم، بۇل ولاردى ودان بەتەر ىزالاندىردى. اسپۇزىلعا: مىنالارعا توقتاۋ ايت، ايتپەسە ماعان باسقا ورىن بەرىڭىز، - دەدىم. ولار ماعان بالاعاتتاي ۇمتىلدى. مەن سەكپىل بەتكە قاراپ: «كەت دەگەندە يت تە كەتەدى، المامبەت قالماق نەگە كەتپەيدى؟»، - دەدىم. «ماناستان» الىنعان وسى ءسوزدى ەستي سالا سەكپىل بەت ورنىندا قاتتى دا قالدى: «كەشىر، سەن كىمسىڭ، قايدان كەلدىڭ، «ماناستى» قايدان بىلەسىڭ؟»، - دەدى. ستۋدەنت قىرعىز تابان استىندا ەسىن جيىپ الدى. ءبىز ءسويتىپ تانىستىق. سويتسەم ول مەن تۋرالى دا ەستىپتى، مەنىڭ كىتابىمدى دە وقىپتى. ەرتەڭىندە الگى قىرعىز جىگىتى اسحاناعا كەلىپ، مەنەن كەشىرىم سۇرادى. سودان كەيىن «ماناس» تۋرالى اڭگىمەلەستىك. تاشكەنت قالاسىندا جوعارىدا اتى اتالعان اۋباكىر ديۆاەۆ ماعان ءحىح عاسىردا اراب ارپىمەن حاتقا تۇسكەن، رادلوۆ جاريالاعان بەلگىلى نۇسقادان مۇلدەم باسقا داستاننىڭ ءبىر نۇسقاسىن بەردى. جازۋدىڭ كوپتەگەن جەرى ءوشىپ كەتكەن، قالپىنا كەلتىرۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. سارىقۇلوۆتىڭ ايتۋى بويىنشا بۇل ناعىز ماناسشىنىڭ اۋىزىنان جازىلىپ الىنعان نۇسقا ەكەن. بۇل قولجازبا مەنىڭ قولىمدا سەگىز جىل ساقتالدى. 1920 جىلى باكۋدەگى شىعىس حالىقتارىنىڭ قۇرىلتايى كەزىندە جانۇزاقوۆ (تورەقۇل - ت.ج.) مەنەن ۋاقىتشا سۇراپ الدى، الايدا ول ءبىر جىلدان سوڭ فەرعانادا كەڭەس وكىمەتىنىڭ اسەرىمەن بولعان شايقاستا قازا تاپتى. ءسويتىپ، جانۇزاقوۆتاعى قولجازبا دا جوعالىپ كەتتى... 1924 جىلدان باستاپ كەڭەس وكىمەتى داستاندى ءوزىنىڭ ساياساتىنا بەيىمدەپ باسۋدى قولعا الدى. تۇركىستانداعى مەن العان نۇسقا ورىستاردىڭ جاۋلاپ الۋىنان بۇرىن، قوقان حاندىعى تۇسىندا جازىلعان، 60 مىڭ جول بولاتىن. سارىقۇلوۆ ەكەۋمىز حالىق مۇراسىن اراب ارپىندە جاريالاۋدۆ ويلاستىرىپ جۇرگەمىز. جانۇزاقوۆتىڭ دا تىلەگى سول ەدى. الايدا قىرعىز حالقىنىڭ بۇل ەكى ازاماتى دا ورىستارعا قارسى كۇرەستىڭ قۇرباندىعى بولدى. «ماناستى» بىرىگىپ جاريالايمىز دەگەن جوسپارىمىز جۇزەگە اسپادى»، - دەپ ەسكە الادى.
د.ادىلەۆ ارقىلى تورەقۇل جانۇزاقوۆقا سالەم ايتىپ، «ماناستىڭ» قولجازباسىن سۇراتۋى جايى وسىلاي. ءسويتىپ، قاراپايىم عانا بۇرىنعى اۋىل مۇعالىمى ۇلتى ءۇشىن جانىن قيدى. مۇنى سول كەزدەگى تۇركىستاننىڭ باسشىلارىنىڭ ءبىرى سۇلتانبەك قوجانوۆ تا وكىنىشپەن ەسكە الادى. ستالينگە جازعان حاتىندا ت.رىسقۇلوۆ تا:
«مەنىڭ ول كەڭەسكە (ۇلتشىلداردىڭ - ت.ج.) قاتىسپاعانىما قازىر ناقتى كوز جەتىپ وتىر. ءبىر كەزدەرى مەنىڭ اتىمدى جانۇزاقوۆ پەن (قىرعىز، العاشقى كەزدە كەڭەس وكىمەتىنە قىزمەت ەتكەن) بايلانىستىرىپ، جانىقتىرىپ ءجۇردى. وسى جانۇزاقوۆ تا باكۋدەگى شىعىس حالىقتارىنىڭ قۇرىلتايىنا قاتىستى. ماعان ول: تۇركىستانعا قايتا ورالىسىمەن وكپە رەنىشىن باس الماي، قىزۋ-قاندىلىققا سالىنىپ، جولدان تايىپ كەتەتىندەي كورىندى. سوندىقتان دا وعان: مەنىمەن ەرىپ باكۋدەن بىردەن موسكۆاعا ءجۇرىپ كەتۋدى ۇسىندىم، موسكۆاعا بارعان سوڭ اپتىعى باسىلار، ودان جاقسى قىزمەتتەر شىعار - دەپ ويلادىم. مۇنى ەستىپ وتىرعانداردىڭ ىشىندەگى كۋالار دا قازىر ءتىرى. بىراقتا ول باس تارتىپ، تاشكەنتكە قايتىپ كەتتى. وندا مۇنىڭ ولىسپەي-بەرىسپەيتىن دۇشپانى ماناپ الىمبەكوۆ «قارسى الدى»، باسشى قىزمەتكەرلەردىڭ ونى تۇتقىنداۋ تۋرالى قۇپيا شەشىمى شىقتى (ونى بىرەۋ جەتكىزدى), مۇنى ەستي سالىپ جانۇزاقوۆ (مەنىڭ ءوزىم مۇنى وقيعاعا قاتىسقان بىرەۋدىڭ اۋزىنان ەستىدىم) تاۋداعى قىرعىزدارعا قاشىپ كەتتى، كەيىن باسماشىلارعا قوسىلدى. ءبىزدىڭ ونىمەن باكۋدە ايرىلىسقانىمىزعا قاراماستان، ەلەسپەن بىرگە كەزىپ: ونى باسماشىلارعا مەن جىبەردى - دەپ قاۋەسەت تاراتىپتى»، - دەپ باعا بەردى.
ىبىراي (يبراگيم) جانە تورەقۇل جانۇزاقوۆتار قىرعىز ەلىنىڭ ازاتتىعى جولىندا قارۋ الىپ قازا تاپقان قايراتكەرلەر. ورىسشىل «قاراجۇزدىلەردىڭ» قىرعىز جۇرتىنا كورسەتكەن قىسىمىنان كەيىن ىزاعا بۋلىعىپ تورەقۇل باسماشىلار جاعىنا شىعىپ، سوندا شاھيت كەتتى. قىرعىزدىڭ اسا وجەت قايراتكەرى، جەتىسۋ گۋبكومىنىڭ جەر ماسەلەسى جانە ۇلت ىستەرى جونىندەگى كوميسسيانىڭ توراعاسى ت.جانۇزاقوۆ جەر رەفورماسى تۇسىندا «وتارشىل كوممۋنيستەردىڭ» جاعاسىن جىرتىپ ءجۇرىپ 1916 جىلعى جازالاۋ كەزىندە تارتىپ الىنعان جەردى قىرعىز بەن قازاققا قايرىپ بەرىپ ەدى. ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسى كەزىندە قازاق-قىرعىزدى جۇزدەپ قىرىپ، «بالا-شاعاسىن» قىلىشتاپ ولتىرگەن كازاكتار مەن قونىس اۋدارۋشىلاردى دا جازاعا تارتقان بولاتىن.
وسىناۋ كۇردەلى تۇلعانىڭ تاريحتاعى ورىنىنا قىرعىزدار دا، قازاقتار دا، وزبەكتەر دە ءالى دە تولىق باعا بەرە الماي كەلەدى.
د.ادىلەۆتىڭ كورسەتىندىسى بويىنشا بۇل وقيعا بىلاي اياقتالعان: «مەنىڭ ەشقانداي تانىسىم دا جوق، دەنساۋلىعىم دا ناشار ەدى. ءبىر وزبەكتى تاۋىپ الىپ وزبەك شاپانىن كيىپ، سونىڭ ۇيىندە بىرنەشە كۇن جاتتىم. ول مەنى ءبىر ادامدارمەن بايلانىستىرىپ، مەنى نامانگانعا اكەلىپ، پوەزدىڭ تەرەزەسىنەن ۆاگوننىڭ ىشىنە يتەرىپ جىبەردى. پوەزد تاشكەنتكە كەلگەندە مەن ەسىمنەن تانىپ قالدىم. ەسىمدى جيعان سوڭ ءۋاليحان وماروۆقا جولىقتىم. ول حالەل دوسمۇحامەدوۆكە سۇيەمەلدەپ اكەلىپ ەمدەتتى. ەسىمدى جيعان سوڭ سول كەزدەگى تۋرتسيك-ءتىڭ ورىنباسارى قوجانوۆتىڭ قابىلداۋىنا كىردىم. ول: «ءبىز سەنى ءولىپ قالدى دەپ جۇرسەك، ءتىرى ەكەنسىڭ عوي»، - دەپ قارسى الدى. ايىرىلىساردا جانۇزاقوۆ تورەقۇلوۆ پەن قودجانوۆقا حات جازىپ بەرگەن. سونى تاپسىردىم. وسىدان كەيىن فەرعاناعا قايتا كەتەمىن دەپ ەدىم، ول: «جانۇزاقوۆ سەنى ساتقىن دەپ جاريالاپ، ءولىم جازاسىنا بۇيىرىپتى. ەشكىمگە كورىنبەگەنىڭ دۇرىس بولعان. سەنىڭ تاشكەنتتە قالۋىڭا بولمايدى، ودان دا تۇركىستانعا بار»، - دەپ اقىل بەردى. لازەرەتكە جاتىپ ەمدەلۋىمدى ءوتىندى. وندا مەنى دوسمۇحامەدوۆ جانە تاعى ءبىر ورىس دارىگەرى ەمدەدى...»
د.ادىلەۆتىڭ «باسماشىلىققا اۋىسقان جولى» تۋرالى ونىڭ ساباقتاس ءارى پارتيزان كەزىندەگى «جاۋىنگەر دوسى» ءا.ءبايدىلدين:
«ءالى ەسىمدە، 1922 جىلى مەن تاشكەنتكە كومسومول سەزىنە باردىم. بايتۇرسىنوۆ ماعان بىرىمجانوۆقا تاپسىر، - دەپ جابىق حات بەردى، ونى وقىماستان مەن بىرىمجانوۆقا اپارىپ بەردىم. مەن ءبىرىمجانوۆتىڭ پاتەرىندە تۇرعانىمدا ول قازاقستانداعى جاعدايدىڭ قانداي ەكەنىن سۇراستىرا وتىرىپ، ولاردىڭ زاكي ۆاليدوۆپەن جانە ءانۋار پاشامەن استىرتىن بايلانىسىنىڭ بار ەكەنىن، ولارمەن بايلانىس ورناتۋ ءۇشىن ءبىرىمجانوۆ پەن سول كەزدە تاشكەنتتە تۇراتىن بولعانباەۆتىڭ بارىپ قايتقانىن ايتتى. ولارمەن قوسا ادىلەۆ تە بارىپتى. بۇل تۋرالى قوجانوۆ جاقسى حاباردار بولىپتى. ايتپاقشى قوجانوۆ مەنى قوجانوۆقا قارسى بوپ جۇرگەن كومسومول حاتشىسى مۇراتباەۆپەن تاتۋلاستىرۋدى ءوتىندى. مۇراتباەۆ ەكەۋمىزدىڭ قارىم-قاتىناسىمىز جاقسى ەدى. اقىر سوڭىندا مەن ەكەۋىن تابىستىردىم، ءىستىڭ مۇددەسى ءۇشىن ولار بىرگە جۇمىس ىستەۋگە ءتيىس ەدى.
مەن قوجانوۆپەن اڭگىمەلەسكەن كەزدە، ول ماعان قىزىق ءبىر جايدى ايتتى، مەن ودان ءوزىمنىڭ جاقسى تانىسىم ادىلەۆ تۋرالى سۇرادىم. قوجانوۆ: ادىلەۆ تاشكەنتكە 1920-1921 جىلدارى كەلدى، قوجانوۆپەن، بولعانباەۆپەن بىرگە قىزمەت ىستەدى. ادىلەۆ وتە قىزۋ مىنەزدى جىگىت، ول بىرنەشە رەت ونىڭ اپتىگىن باسىپ، ورىنسىز ءبىر نارسەگە ۇرىنىپ قالماۋىن قاداعالاپتى. ءسويتىپ جۇرگەندە ول باسماشىلار جاعىنا شىعىپ كەتىپتى، سوڭعى كەزدە قىزىلداردىڭ قولىنا ءتۇسىپ، قاشىپ شىعىپتى، تاۋدا جاسىرىنىپ ءجۇرىپ، جوعالىپ كەتە جازداپتى، دەرتكە شالدىعىپ، دەنساۋلىعىن جوعالتىپ الىپ، ازاپقا ءتۇسىپتى، ابدەن تيتىعى شىعىپ بارىپ وسىندا ورالىپتى. قوجانوۆ ونى ءوزىنىڭ پاتەرىندە جاسىرىپ ۇستاپتى، دەنساۋلىعى تۇزەلىپ، جازىلعان سوڭ 1922 جىلدىڭ تامىز نە قىركۇيەك ايىندا شىعارىپ سالىپتى. مۇنىڭ بارلىعى مەنى «الاشوردا» جاعىنان الدەبىر كونتررەۆوليۋتسيالىق ارەكەت ءجۇرىپ جاتقاندىعىنا سەندىردى، وسى ءبىر لاڭدى ىسكە ساناسىز تۇردە بولسا دا مەن دە، ياعني مىنا ءبايدىلدين دە قاتىستى»، - دەپ وزىنە دە، ادىلەۆكە دە مىنەزدەمە بەرىپتى.
د.ادىلەۆ (جالعاسى): «ناۋقاسىما بايلانىستى ورتا ازيالىق تاشكەنت ۇيىمىنىڭ بۇدان كەيىنگى وتىرىستارىنا قاتىسا المادىم. قازاق اعارتۋ ينستيتۋتىندا وقىتۋشى بوپ ىستەيتىن كارىم جالەنوۆ پەن عازىمبەك ءبىرىمجانوۆ اۋرۋحاناعا ءجيى كەلىپ تۇردى. ءبىز ۇزاق پىكىر الىساتىنبىز. قوجانوۆتىڭ ايەلى دە ءجيى كەلىپ ءجۇردى. ىسىك قايتقان سوڭ حالەل دوسمۇحامەدوۆ ۋكول سالىپ بەردى دە مەن لازارەتتەن شىقتىم. حالەل دوسمۇحامەدوۆ، كارىم جالەنوۆ، يسا قاشقىنباەۆ، وماروۆ ءۋاليحان وتىرىس وتكىزىپ، ۇيىمدى كەڭەيتۋدىڭ جولدارىن قاراستىردى، ونىڭ ءادىس-تاسىلدەرىن ويلاستىردى. باعدارلامانى حالەل دوسمۇحامەدوۆ جاسادى. ماقساتى: بولشەۆيكتەر قۇلاعان سوڭ قازاقستان بۋرجۋازيالىق دەموكراتيالىق ۇلتتىق تاۋەلسىز رەسپۋبليكا بولماق. قۇرىلتايدا اتا زاڭ قابىلدانادى. اسكەري قۇرىلىم ءبىر ورتالىقتان - تۇركيادان باسقارىلادى. باعدارلامانىڭ اتى - «الاش ەرىكتىلەرى» پارتياسىنىڭ پلاتفورماسى دەپ اتالادى - دەستى عوي دەيمىن. باعدارلامانىڭ تۇسنۇسقاسى ۇيىم حاتشىسىسى، قازىر ورال قالاسىندا جۇرگەن كارىم جالەنوۆتە ساقتالدى. جاس وقىتۋشىلار مەن ستۋدەنتتەردى ۇيىمعا تارتتى. ورىنبورمەن بايلانىس ۇزىلگەن جوق. بىراق وندا تەك قانا بايتۇرسىنوۆ قالدى. ويتكەنى دۋلاتوۆ پەن ءاليحان بوكەيحانوۆ سەمەيدە تۇتقىندالىپ، كەيىننەن ورىنبورعا ايداۋىلمەن اكەلىنگەن بولاتىن. سارسەنوۆ پەن ەلدەس وماروۆ تا جوق بولاتىن. ولاردىڭ سەمەيگە بارعان-بارماعانىن بىلمەيمىن. وزبەكتەردەن ۇيىمعا ميرجاليلوۆ وكىل رەتىندە قاتىسىپ، جالەنوۆپەن بىرگە ءجۇردى. بۇل وقيعانىڭ بارلىعى 1921-جىلدىڭ اياعىندا، 1922-جىلدىڭ باسىندا ءوتتى.
قىستا اتباسار اۋاندىق ميليتسياسىنىڭ باستىعى ۇلكەن اعام بايسەيىت ءادىلوۆ كەلدى. ول جولاي اۋىلعا سوعىپتى. اۋىلداعىلار: ءبىزدى تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قارماعىنا قايتادان قابىلداسىن. سونى رەسپۋبليكا باسشىلارىمەن كەلىسىپ قايت - دەپ تىلەك ءبىلدىرىپتى. مەن اعاممەن بىرگە تۇركىستان قالاسىندا ەكى-ءۇش كۇن بولىپ شۋعا كەتتىم».
ەلىنە بارعان سوڭ شىمبۋرىننىڭ شىڭىراۋىنىڭ سۋىق سۋىن قانىپ ءىشتى مە، جوق پا، كىم ءبىلسىن، بىراق بايىز تابا الماي تاعى دا جولعا شىعىپتى.
د.ادىلەۆ (جالعاسى): «اقمولاعا 1922 جىلى ساكەن سەيفۋللين حالىق كوميسارياتىنىڭ توراعاسى بولعان كەزدە باردىم. وماروۆپەن سوندا كەزدەستىم. كوڭىل-كۇيى تۇسىڭكى ەكەن. تاشكەنتكە بارعان كەزىندە الدە ءبىر ۇيىمنىڭ اشىلعانى تۋرالى ەستىگەنىن، ال سارىسۋ اۋدانىنىڭ ميليتسيا باستىعىنا... (گەيشاكوۆ؟) تاعايىندالعانىن ايتتى. سارىسۋدان كەتىپ اقمولاعا قاراستى اتباسار ۋەزىنىڭ باستىعى بولىپ تاعايىندالعانىنا رەنجىپ جۇرگەن مەنىڭ اعام بايسەيىت ءادىلوۆ: ءوزىنىڭ جاعدايى كەلمەي، ءارى-ءسارى بولىپ جۇرگەنىن جەتكىزدى. مەن ونى ودان ءارى ءتۇڭىلدىرىپ، اتباسارعا قايتىپ بارماۋعا ۇگىتتەدىم. ايتقانىما كونىپ اۋىلدا قالدى. ءبىزدىڭ ۇيىم تۋرالى ول ەشتەڭە بىلمەيدى».
ونىڭ بۇل ساپارىن «الاشورداشىلاردىڭ» قايدا، قاشان، قاي كۇنى، كىممەن جولىعىپ، نە دەگەنىن تىڭشىلارى ارقىلى ءبىلىپ وتىراتىن وگپۋ-ءدىڭ قازاق ولكەسىندەگى توتەنشە وكىلى كاشيرين مەن ياكۋبوۆسكيدىڭ نازارىنان تىس قالماعان. ولار 1922 جىلدىڭ 1 قازانىنان باستاپ 1923 جىلدىڭ 1 قاڭتارىنا دەيىنگى وقيعالارعا باعا بەرگەن مالىمەتىندە:
«ەسەپتى ۋاقىتتىڭ اراسىنداعى ۇلتشىلداردىڭ بەلسەندىلىگىن تانىتقان اسا ەلەۋلى وقيعا ءىىى جالپىقازاقتىق سەزد بولىپ تابىلادى... كەڭەستەردىڭ ۋەزدىك سەزدىڭ قارساڭىندا اقمولا قالاسىنا تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنداعى الاشورداشىلار ءاشىم وماروۆ، دىنمۇحامەد ادىلەۆ جانە اشتارعا كومەك كوميتەتىنىڭ مۇشەسى توكجانوۆ كەلدى»، - دەپ حاتقا تۇسىرگەن.
د.ادىلەۆ (جالعاسى): «جازداي تۋعان جەرىمدە بولىپ 1922 جىلى كۇزدە تاشكەنتكە قايتىپ كەلىپ قوجانوۆقا جولىقتىم. تۋرا سول كەزدە موسكۆادان تۇركىستان حالىق كوميسسارياتىنىڭ توراعاسى رىسقۇلوۆ كەلدى. مەن رىسقۇلوۆپەن سالەمدەستىم. قوجانوۆ ەكەۋى ءوزارا اڭگىمەلەستى. مەنىڭ سوندا بىلگەنىم: ۆاليدوۆ تاشكەنتكە جاسىرىن كەلىپتى، باسماشىلار قوزعالىسى كۇيرەپتى، ءانۋار پاشا ءىز-ءتۇزسىز جوعالىپ كەتىپتى. مەن فەرعانادا جۇرگەندە تاشكەنت ۇيىمى تىنىشباەۆتىڭ ەسكى دوسى ۇمبەتباەۆتى سوندا جىبەرىپتى. سونىڭ كومەگىمەن ۆاليدوۆ تاشكەنتكە كەلىپتى. ول تاشكەنتكە قايتىپ كەلگەن سوڭ كاۋفمان ستانتسياسىنداعى قوجامقۇلوۆتىڭ ۇيىندە جاسىرىنىپ جۇرەدى».
ال بۇل كەزدە ت.رىسقۇلوۆ ءستاليننىڭ تىكەلەي قاراۋىندا ءبىر جىل جۇمىس ىستەپ، 1922 جىلى تۇركىستان حالىق كوميسسارلار كەڭەسىنىڭ توراعاسى بوپ تاعايىندالىپ ەدى. مىنە، سول كەزدە بۇقارادا استىرتىن ۇيىمدا جۇرگەن ز.ۆاليدوۆ تاشكەنت وتەتىن قۇرىلتايعا قاتىسۋ ءۇشىن «قىزىلقۇم ارقىلى سالت اتپەن جاسىرىن كەلەدى». ز.ۆاليدوۆ ءوزىنىڭ «قاتيراسىنداعى» ەستەلىگىندە:
«مەنىڭ دوسىم ۋبايدوللا حوجاەۆ زاڭگەر رەتىندە: «قۇرىلتاي جينالىسىنا مۇشە بولۋ ءۇشىن ۇمىتكەردىڭ قانداي دا ءبىر جىلجىمايتىن دۇنيە-مۇلكى بار ەكەنىن كورسەتەتىن باپ بار. ءبىر نارسە ساتىپ الىپ قويىڭىز»، - دەپ كەڭەس بەردى. ونىڭ اقىلىن تىڭداپ، تاشكەنتتىڭ جانىنداعى احانگارەن وزەنىنىڭ جاعاسىنداعى ابلىق دەگەن جەردەن باقشاسى بار ءۇي ساتىپ الدىم. ءۇيدىڭ تۇرعان جەرى كەرەمەت ەدى، ودان شاتقالدىڭ قارلى شىڭدارى كورىنىپ تۇراتىن. 1917-جىلى ساتىپ العان مۇكاممالىما كوز قىرىن سالۋدىڭ رەتى تۇسپەدى، ونىڭ ەسەسىنە 1922 جىلى باسماشىلار قوزعالىسىنا قوسىلعاننان كەيىن باشقورتستاننان كەلگەن ءبىزدىڭ جىگىتتەر وسى ۇيدە ايلاپ تۇردى. سول كەزدە مەن دە كورسەڭ كوز سۇيسىندىرەتىن باقشاسى بار، سۋى مول، جەمىسى توگىلىپ تۇرعان وسى ۇيدە بىرەر كۇن تۇردىم»، - دەپ جازعانىنا قاراعاندا، ونىڭ بۇل قالادا ۇزاق تۇراقتاپ قالۋ ويى بولسا كەرەك.
ال زاكي ءۆاليدوۆتىڭ 1922-جىلى تاشكەنتكە جاسىرىن كەلگەندە ونىڭ قايدا تۇراقتاعانى تۋرالى سۇراققا ەشكىم دە جاۋاپ بەرە الماعان. بۇل كادىمگىدەي باس قاتىرعان ماسەلە بولعان. ال ونىڭ جاۋابى وپ-وڭاي وسىدان بەس جىل بۇرىن شەشىلىپ قويىپتى.
شىندىعىندا دا ول بۇل ءۇيدىڭ قىزىعىن كورە المادى. «تۇركىستان ۇلتتىق بىرلىگى» استىرتىن قوزعالىسى توراعاسىنىڭ تاشكەنتكە جاسىرىن كەلۋى، قۇرىلتاي وتكىزۋى، ع.بىرىمجانوۆپەن، م.تىنىشباەۆپەن، ت.رىسقۇلوۆپەن كەزدەسۋى تەرگەۋ ىسىندە دالەلدەنبەي قالدى. تەرگەۋشىلەر قانشا شۇقشيا تەكسەرىپ، شىندىعىن اشا الماعان بۇل ساپاردى ز.ءۆاليدوۆتىڭ ءوزى بىلاي ەسكە الادى:
«تاڭەرتەڭ «يۆانوۆ» باعىنا كەلدىك. مەنى مۇندا كۇتىپ وتىر ەدى. شىلدە، تامىز ايلارىندا دوسىم ابدىقادىردىڭ كومەگىمەن تۇركىستان قالاسىنا كەلگەن ءنافيسا دا (ز.ءۆاليدوۆتىڭ ايەلى، باشقۇرتستاننان جاسىرىن كەلگەن) سوندا كەلدى. بىزگە تاشكەنت پەن ونىڭ توڭىرەگىندە ءتورت جەردە جاسىرىن ورىن دايىندالدى: ءبىرى - وسى باق; ەكىنشىسى - تاشكەنتتىڭ بەساعاش دەگەن قىشلاعىنداعى جالدامالى پاتەر; ءۇشىنشىسى - كەلەس اۋىلى قازاقتارىنىڭ مىڭباسى ءابدىراحماننىڭ ءۇيى; ءتورتىنشىسى - ابلىقتاعى ءوزىمىزدىڭ قورا -جايىمىز. كۇندىز كەلەستە كەزدەسىپ، جيىنداردى بەساعاش پەن يۆانوۆ باعىندا وتكىزۋگە كەلىستىك. ماعان كەشە كەشكە تاياۋ ماڭىزدى حابار ايتپاق ويلارى بولعان ەكەن، بىراق ەسىتسە جالعىز ءوزى ۇيىقتاي الماس دەپ ويلاپتى. ول حاباردىڭ ءبىرى - ءانۋار پاشانىڭ وسىدان ەكى كۇن بۇرىن كۋليابتا قىزىل اسكەرلەردىڭ قولىنان قازا تابۋى، ەكىنشىسى - سامارقان اۋدانىنىڭ توراعاسى قاري كەمەلدىڭ ءولتىرىلىپ، باسىنىڭ ورىستارعا تاپسىرىلۋى ەدى. ءانۋار پاشانىڭ ولىمىنە سەنەر-سەنبەسىمدى سۇراعاندارعا:
«باسماشىلاردىڭ بەكىنىستەرى جوق. ءبىر كۇندە بىرنەشە رەت اجالمەن بەتتەسەسىڭ. ال قاري كەمەلدى وسىدان 5-6 كۇن بۇرىن ءبىز ۇستىرتتەن وتكەندە بىزگە بەرىلۋى ءتيىستى اتتاردى بەرمەگەن ساتقىن مۇستاق ولتىرگەن. سەبەبى سول كۇنى قاري كەمەل ەشبىر ساقتىق شارالارىنسىز وتباسىنا كەتىپ ەدى. ساتقىن مۇستاق بۇل مۇمكىندىكتى پايدالانىپ، ناماز وقىپ وتىرعاندا ونى الىستان تاپانشامەن اتقان دا، باسىن كەسىپ جيزاققا اكەتكەن. سودان كەيىن ول باستى تاشكەنتتە بولاتىن كوممۋنيستەردىڭ قۇرىلتايىنا جىبەرگەن»، - دەپ جاۋاپ بەردىم.
مۇنى ەستىگەن جاستار قاتتى ابىگەرگە ءتۇستى. قالاي بولعاندا دا ەندى ساتقىن مۇستاقتىڭ ءتىرى ءجۇرۋى ەكىتالاي ەدى... ءانۋار پاشا ءتورتىنشى تامىز، جۇما كۇنى بالشىباننان 7-8 شاقىرىمداي جەردەگى شەكەن اۋىلىندا ورىستارمەن قاقتىعىستا ءشاھيت بولدى. ونىڭ مىنا ءسوزى: «جەڭىسكە جەتە الماساق تا، ەڭ بولماسا ولىگىمنىڭ وسىندا قالۋىمەن تۇركىستان تاۋەلسىزدىگىنە قىزمەت ەتكەن بولار ەدىم»، - دەۋى ونىڭ شىن جۇرەگىنەن شىعىپ ەدى»، - دەيدى.
ءيا، تەك قانا تۇركىستان مەن تۇرىكمەنستان، بۇقارا مەن حيۋا، تاجىكستان، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى جۇرتشىلىق ەمەس، رەسەيدىڭ ىشكى بولىگىندەگى تۇركى تەكتەس ۇلتتار ۇلكەن ءۇمىت ارتىپ وتىرعان «جالپىتۇرىكتىك ازاتتىق ارمياسى» تۋرالى شىندىق تا، اڭىز دا وسىلاي اياقتالدى. 1917-1922 جىلداردىڭ ارالىعىندا تۇرىكشىلدىك يدەياسى تۇركى حالىقتارىنىڭ اراسىندا كادىمگىدەي ماقساتتى قوزعالىسقا اينالىپ ەدى. تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ جاريالانۋىنا بايلانىستى بۇل ناقتى ساياسي كۇشكە باستاعان بولاتىن. زاكي ءۆاليدوۆتى دە استىرتىن قوزعالىستى باسقارۋعا ىنتالاندىرعان سول «جالپىتۇرىكتىك ازاتتىق يدەياسى» مەن ءانۋار پاشا باسقارعان «جالپىتۇرىكتىك ازاتتىق ارمياسى» ەدى.
ءۇمىت ءبىر ساتتە كەسىلدى. تاشكەنتتە د.ادىلەۆپەن تاعى دا كەزدەسكەنىن زاكي ۆاليدوۆ:
«بۇل كەزدەرى بالقاش كولىنىڭ ماڭىنداعى بەتباقدالادا كەزىندە بۇقارادا بىرگە بولعان دىنشەنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن 30-40 ادام اسكەري جاتتىعۋلاردى ۇيرەنىپ جاتىر ەدى. ولار سامارقانداعى بىزگە جانە ءانۋار پاشاعا كومەكتەسۋ ءۇشىن، ال سىرت كوزگە ات ساتۋعا كەلگەن كىسى بوپ تاشكەنتكە جەتتى. ءبارى دە ۇلى دالانىڭ جالىندى جاستارى ەكەن. اقىن ءارى تەاتر ءارتىسى دىنشەنىڭ ءوزى دە كەلىپ، بۇعان قوسا تاعى دا ەرجۇرەك جاستار جىبەرەتىنىن ايتتى»، - دەپ ەسكە الادى.
بۇقارا مەن قوقان «ءىسساپارىنان» قاتتى ناۋقاستانىپ كەلگەن د.ادىلەۆ اۋىلىنا قىمىزبەن ەمدەلۋگە، ز.ءۆاليدوۆتىڭ ايتۋىنشا، «شىمبۋرىننىڭ شىڭىراۋىنىڭ سۋىن ءىشىپ»، اۋرۋىنان ايىعۋ ءۇشىن اۋىلىنا كەتكەنى جوعارىدا ايتىلدى. تەرگەۋشىگە: سول جازدا ت.رىسقۇلوۆتىڭ «پارمەن قاعازىمەن» جاستاردى وقۋعا تارتۋ ءۇشىن ۇگىت-ناسيحات جۇرگىزگەنىن بايان ەتەدى. ونىڭ:
«جاستارمەن تىعىز ءارى قىزۋقاندىلىقپەن جۇمىس جۇرگىزگەنىن»، "ايتەۋىر ينستيتۋتتاعى ستۋدەنتتەردى جيىپ الىپ، ءسوز سويلەپ جۇرەتىن. ول ۋاقىتتا جاستاردىڭ ءبىرازى وقىعان مەكتەپتەرىنە كوڭىلى تولمايتىنىن", - م.دۋلاتوۆ جانە تاعى دا باسقا كۋالار باسا كورسەتەدى.
سوندا، ول شىنىمەن دە استىرتىن اسكەر جاساقتادى ما؟ ءوزىنىڭ كورسەتىندىسىندە:
«22 جىلى كۇزدە ماعان جاس شاكىرتتەردى مەكتەپكە ورنالاستىرۋ تاپسىرىلدى. رىسقۇلوۆتىڭ جانە سىرداريا وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ مانداتىن پايدالانا وتىرىپ باسپاناسىز بالالاردى ءارتۇرلى وقۋ ورىندارىنا ورنالاستىردىم!»، - دەپ تۇسىنىكتەمە بەرگەن.
تاشكەنتكە استىرتىن كەلگەن ز.ۆاليدوۆكە سول شاكىرتتەردى كورسەتتى مە ەكەن. سەنۋگە قيسىنى كەلمەيدى، سەنبەسكە تاعى لاجىڭ جوق. دەگەنمەن دە مۇنداي كوڭىل-كۇيدىڭ جاستار اراسىندا بولعانى انىق. وعان تەرگەۋگە تارتىلعان س.وتەگەنوۆتىڭ:
«قۇمعا ءسىڭىپ كەتىپ، قونىس اۋدارۋشىلارمەن سوعىس اشامىز. جاساق قۇرامىز»، - دەپ جۇرتتى ۇگىتتەپ جۇرگەنى دالەل.
ايىپتاۋ قورىتىندىسىندا: «اداي، سارىسۋ جانە قىزىلقۇم اۋداندارىندا اسكەري كۇش جاساقتاۋ ءۇشىن جەتەكشى مامانداردايارلاۋدى ويلاستىرعان»، - دەگەن باپتىڭ بار ەكەنىن ەسكەرسەك، بۇل دا شىندىققا جاقىن ەكەنى انىقتالادى.
د.ادىلەۆ (جالعاسى): «1922 جىلى قازان ايىندا قاشقىنباەۆتىڭ ۇيىندە ۇيىم وتىرىسى ءوتتى. وعان دوسمۇحامەدوۆ، قاشقىنباەۆ، رىسقۇلوۆ جانە ۆاليدوۆ ءوز ادامدارىمەن قاتىستى. ءۆاليدوۆتىڭ كوڭىل-كۇيى ناشار ەدى. سوندىقتان دا ءۆاليدوۆتىڭ بۇدان كەيىنگى تاعدىرى نە بولاتىنى تۋرالى اڭگىمەلەندى. سوندا ۆاليدوۆ ءوزىنىڭ باسىنان كەشكەن حيكايالارىن ايتا كەلىپ: ءانۋار پاشانىڭ سامارقان مايدانىندا جەڭىلىسكە ۇشىراعانىن، فايزۋللا قوجاەۆتىڭ ىشەگى جىڭىشكە جىگىت ەكەنىن، سوندىقتان دا ونىمەن بىرگە قىزمەت ىستەسۋدەن باس تارتقانىن، وتكەن ىسكە وكىنەتىنىن، كەڭەس ۇكىمەتى جاعىنا شىققىسى كەلەتىنىن، بۇعان سەنىم كورسەتىپ، قىزمەتكە الۋىن وتىنەتىنىن ايتتى. سوندا مەنىڭ ەسىمە بىردە ءوزىنىڭ پاتەرىندە جاھانشا دوسمۇحامەدوۆتىڭ: «ەگەردە ءجۇز مىڭ اسكەرىمىز بولسا، وندا ورىستاردى جايىق وزەنىنەن ارى قۋىپ تاستار ەدىك قوي»، - دەگەنى ءتۇستى».
سونداي قىسىلتاياڭدا ءجۇرىپ «تۇركىستان ۇلتتار بىرلىگىنىڭ» قۇرىلتايىن تاشكەنتتە وتكىزۋگە ۇمتىلعانىن زاكي ءۆاليدوۆتىڭ ەستەلىگى راستايدى.
ز.ۆاليدوۆ: «بىراق تۇركىستان ساياساتىنىڭ بەلدى تۇلعالارى - ءاليحان بوكەيحان، تۇرار رىسقۇلوۆ، احمەت بايتۇرسىن، مۇحامەدجان تىنىشباەۆ، وزبەكتەردەن مۋناۋار قاري، بۇحارالىق حاكىمزادا، مىرزا ابدىقادىر مۇحيددين، تۇرىكمەندەردەن زاڭگەر قاقاجان بەردىباەۆ جانە باسقالار كەڭەستەردىڭ قاتاڭ باقىلاۋىندا بولعاندىقتان دا قۇرىلتايعا كەلە المادى... قۇرىلتايىمىز 18-قىركۇيەكتە باستالدى. ون التى ادامنىڭ جينالعانى ەسىمدە. اسىرەسە، قازاق اعايىندار جاقسى دايىندالعان ەدى. ءۇش كۇن ءۇش جەردە جينالدىق. تالقىلانعان قاۋلىلاردىڭ ءبارى شىن جۇرەكتەن قابىلداندى. اۋەلى بۇقارادا قۇرىلعان «ورتا ازيانىڭ قاراپايىم مۇسىلماندارىنىڭ ۇلتتىق وداعىنىڭ» ورنىنا تەك «تۇركىستان ۇلتتىق بىرلىگى» دەگەن ات قانا الىندى. قازاقستانداعى «الاشوردا» اتاۋى - «سولتۇستىك تۇركىستان» بولىپ وزگەرتىلدى. مەملەكەتتىك باسقارۋ وداقتىق دارگەيدە جۇرگىزىلەدى، ۇلتتىق مادەنيەت ۇستەمدىگى ساقتالادى، تاۋەلسىز سوت قۇرىلىمى بولادى، تەڭ جانە تۋىستىق قارىم-قاتىناستاردى قامتاماسىز ەتەتىن وداقتىق قاعيداتتار جاسالادى، تۇركىستان سوتىن رەسەيدىڭ ىشكى ىستەرى دارگەيىنەن شىعارىپ، ۇلتارالىق سوتتى ەنگىزۋ، تۇركىستاننىڭ ۇلتتىق سوتىن رەسەيگە تاۋەلسىز جاساقتاۋ تۋرالى قاۋلىلار قابىلداندى».
ءانۋار پاشانىڭ قازاسى جانە باسماشىلاردىڭ تالقاندالۋى «تۇكىستان ۇلتتار بىرلىگى» ورتالىعىنىڭ ازاتتىق كۇرەسىنىڭ تۇيىققا تىرەلگەنىن انىق بايقاتادى. سونداي قۇسالى ساتتە ز.ۆاليدوۆ ت.رىسقۇلوۆپەن جولىعۋعا نيەت ەتەدى. ت.رىسقۇلوۆ قابىلداۋدان باس تارتادى. ونىڭ بۇل تىلەگى تۋرالى تەرگەۋشىگە بەرگەن جاۋاپتارىندا:
د.ادىلەۆ (جالعاسى): «رىسقۇلوۆ ۆاليدوۆكە: تۇركىستاننىڭ توراعاسىن بوپ تۇرعاندا بىرىككەن تۇركىستان رەسپۋبليكاسىن قۇرۋ تۋرالى ەشقانداي دا پىكىر بىلدىرمەگەنىن، بۇدان ءارى ءۆاليدوۆتى قورعاي المايتىنىن، ۆاليدوۆكە باقىت سيلايمىن دەپ باسىنا پالە تىلەپ الاتىن جايى جوقتىعىن ايتتى. جالپى رىسقۇلوۆ وتە ساق ادام بولاتىن. ۇيىم مۇشەلەرى: كەڭەس ۇكىمەتى ءۆاليدوۆتىڭ وتكەندەگى قايراتكەرلىگىنە ءبارىبىر كەشىرىم جاسامايتىندىعىن، ءسوزسىز جازاعا تارتىلاتىندىعىن، وتىرىس بىتىسىمەن جاسىرىن ءىز تاستاپ ەشكىم بىلمەيتىن باسقا جاققا كەتۋ كەرەكتىگى تۋرالى كەڭەس بەردى. وعان دەيىن دە قاجىبەكوۆ، تالعاتوۆ سياقتى ادامدار شەتەلگە رۇقسات الىپ كەتىپتى. ۆاليدوۆ: قاراجاتىنىڭ جەتكىلىكتى ەكەنىن، رىسقۇلوۆتىڭ مۇنى ارانداتىپ كەتكەنىن، سونىڭ سوزىنە سەنىپ تاشكەنتكە كەلگەنىن ايتتى».
وسى اراداعى دالەلدەنبەگەن ءبىر ايعاق - ۆاليدوۆ پەن رىسقۇلوۆتىڭ تاشكەنتتەگى كەزدەسۋى. د.ادىلەۆ: ز.ءۆاليدوۆتىڭ موسكۆاداعى جانە باكۋگە بارار جولداعى «ۋاعداسىندا تۇرماي»، كەزدەسۋدەن بوي تارتقانى ءۇشىن ت.رىسقۇلوۆقا رەنجىگەنىن ايتادى. ال بۇل جايدى «قاتيرالاردا»:
«ايدىڭ جيىرماسىندا حات تاسۋشى كەلىپ، تۇرار رىسقۇلوۆتان حابار اكەلدى. وندا: «ۆاليدوۆكە ورتالىق كوميتەتتىڭ قاۋلىسى بويىنشا كەشىرىم جاسالدى، قالاسا رۋدزۋتاكپەن كەزدەسسىن، تەك «قايدا جۇرگەنىن» ايتپاسىن، بەلگىسىز بوپ قالۋدى كوڭىلىندە قاتتى ۇستاسىن»، - دەپتى. حاتتىڭ سوڭىندا: ەگەردە كەڭەس وكىمەتىنە قايتىپ ورالمايتىنداي بولسا، وندا قالاعان مەملەكەتكە كەتۋىمە كومەكتەسەتىنىن ءبىلدىرىپتى. ارينە، بۇل كەزدە تۇركىستاننىڭ «ۇلى گەنەرالى» رۋدزۋتاكتىڭ شاقىرۋىنىڭ ۇلكەن ماڭىزدى بار ەدى»، - دەپ باياندايدى.
بۇل ەستەلىكتىڭ استارىنا قاراعاندا ولار ءبىر-بىرىمەن كەزدەسپەگەن. ساقتانعان. 1920 جىلعا دەيىن وپپوزيتسيالىق كوزقاراستا جۇرگەنىن ت.رىسقۇلوۆتىڭ ءوزى دە 1923 جىلى 9-12 ماۋسىم ارالىعىندا رك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنڭ ۇلتتىق رەسپۋبليكالار مەن وبلىستاردىڭ جاۋاپتى قىزمەتكەرلەرىمەن وتكىزگەن ءتورتىنشى كەڭەسىندە سويلەگەن سوزىندە مويىندادى. سۇلتانعاليەۆتى ۇلتشىل رەتىندە اشكەرەلەۋگە ارنالعان بۇل كەڭەستە ت.رىسقۇلوۆقا دا ايىپ تاعىلعان بولاتىن. وعان جاۋاپ رەتىندە:
1920 جىلعا دەيىن مەن دە وسى ۇستانىمدا بولعامىن جانە ەڭ جانكەشتى وپپونەنت بولدىم، مۇنى ورتالىق كوميتەت جاقسى بىلەدى. مەن ورتالىق كوميتەتتە: اسكەري ماسەلە جونىندە دە، پارتيالىق ماسەلە جونىندە دە، باسقا ماسەلەلەردە دە، ءتىپتى سول كەزدە جۇرگىزىلگەن بارلىق ساياسات جونىندە ۇرسىسۋعا دەيىن باردىم. ناتيجەسى - مەنىڭ تۇركىستانداعى قىزمەتىمنەن كەتۋىممەن اياقتالدى. شىعىس حالىقتارىنىڭ قۇرىلتايىندا مەن بۇل وپپوزيتسيانى اشكەرەلەدىم. مەن بۇنىڭ ءبارىن جوققا شىعارمايمىن، بىراقتا قۇرمەتتى جەر اۋدارۋ رەتىندە موسكۆادا، ۇلتتار جونىندەگى كوميسسارياتتا ەكى جىل ىستەدىم جانە كەيبىر تۇركىستاندىق جولداستاردىڭ تۇرعىسىنان ادام توزبەستەي قورلىقتى كوردىم. بۇل قورلىق تەك ساياسي جاقتان عانا ەمەس، كوممۋنيستكە كورسەتىلگەن (مەن پارتيا مۇشەسى ەمەسپىن بە) بۇل قورلىق مەنىڭ جانۇياما دا (ۇيدەن قۋىپ شىعۋ، قۋدالاۋ ت.ت. تۇرعىسىندا) كورسەتىلدى. وسىنداي اۋىر كۇيزەلىسكە قاراماستان مەن موسكۆادا قالدىم، جاۋ جاعىنا شىعىپ كەتكەمىن جوق»، - دەپ سويلەدى.
ز.ءۆاليدوۆتىڭ بۇدان كەيىنگى تاعدىرىن جوعارىداعى استىرتىن وتكەن قۇرىلتاي شەشتى. قۇرىلتايدا:
«تۇركىستان ۇلتتىق بىرلىگى» ورتالىعىن سىرتتان باسقارۋ ءۇشىن مەنىڭ تۇركىستاندا قالماي، يران، اۋعانستان جانە ءۇندىستان ارقىلى ەۋروپاعا كەتۋىمدى، مۇستافا شوقايۇلىنىڭ دا شەتكە كەتۋىن ماقۇلدادى. ماعان وسىعان بايلانىستى قۇرىلتاي توراعاسى قول قويعان قۇجات تا بەرىلدى. ارامىزدا شەت ءتىلىن جەتىك بىلەتىن ادام بولماعانى ءۇشىن بۇل قۇجات ورىسشا جانە تۇرىكشە ءبىر كەزدەمەنىڭ بەتىنەجازىلدى. جۇبايىمدى دا بىرگە اكەتۋىمە پۇرسات بەرىلدى»، - دەپ جازادى ز.ۆاليدوۆ.
سۋرەتتە - زاكس
د.ادىلەۆ (جالعاسى): «1923-24 جىلدارى ۆاليدوۆ تاشكەنتتە بولعان جوق. كەيىن شەتەلگە بارىپ كەلگەن مۇڭايتپاسوۆتان بىلگەنىم: ۆاليدوۆ ءوزىنىڭ سەرىگىمەن قازاقتىڭ ساپتاماسى مەن تىماعىن كيىپ اۋەلى ادايلارعا بارعان، ودان تۇرىكمەندەرگە وتكەن، سودان كەيىن اۋعانستان ارقىلى پەرسياعا، پەرسيادان تۇركياعا جەتكەن. انكارادان كونستانتينوپولگە (ستانبولعا) كەلىپ پاراحودقا وتىرىپ مارسەلگە، ودان تەمىر جولمەن پاريجگە كەلگەن. وندا مۇستافا شوقايمەن جولىققان. ول بەرلينگە بارۋعا كەڭەس بەرگەن. بەرليندە بىزدەن وقۋعا بارعان شاكىرتتەرگە كەزىگىپ، سولاردىڭ پاتەرىندە تۇرعان. بەرلين كىتاپحاناسىنداعى تاريحي قۇجاتتاردى زەرتتەيدى. سونداعى عىلىمي جەتىستىكتەرى ۇلكەن نازار اۋدارىپ تۇرىك ۇكىمەتى كونستانتينوپول ۋنيۆەرسيتەتىنە پروفەسسورلىققا شاقىرادى، وندا تۇرىك-تاتار تاريحىنان ءدارىس بەرەدى. مۇڭايتپاسوۆ ۆاليدوۆ تۋرالى جاقسى پىكىر ءبىلدىردى. سول ارقىلى ماعان دا سالەم ايتىپتى. سونداي-اق مۇڭايتپاسوۆقا: ايەلىن باشكيرياعا جەتكىزىپ، ودان موسكۆا ارقىلى شەتەلگە وتكىزىپ جىبەرۋدى ءوتىنىپتى. 1927 جىلى جازدا مۇڭايتپاسوۆ ەكەۋمىز ەسكى تاشكەنت شاھارىنا بارىپ، ءۆاليدوۆتىڭ ايەلىنە جولىقتىق. ايەلى وزبەككە ۇقسايدى ەكەن، ءوزىن تاعدىردىڭ تالكەگىنە تاستاپ كەتكەنى ءۇشىن كۇيەۋىنە رەنىش ءبىلدىردى. ەشقانداي شەت ەلگە بارمايتىنىن، باشكيرياعا كەتەتىنىن ايتتى. سونىمەن ءبىز تارقاستىق. كەيىنگى تاعدىرىن بىلمەيمىن».
دىنشە (دىنمۇحامەد) ءادىلوۆتىڭ ەكىنشى جاۋابى وسىمەن اياقتالادى. 1923 جىلعى پارتيالىق تازالاۋ كەڭەسىندە ت.رىسقۇلوۆ بۇل كورسەتىندىدەگى وقيعالاردى جوققا شىعارادى.
مىنە، «الاشوردا قايراتكەرلەرىنىڭ» ۇستiنەن قوزعالعان „قىلمىستىڭ", ياعني، لاقاپ - اڭىزدىڭ ۇزىن-ىرعاسى مەن ءمان-مازمۇنى وسىنداي.
جالعاسى بار
«اباي-اقپارات»
