(HH ghasyrdyng birinshi jartysyndaghy qytay missionerlik әdebiyeti jәne «kommunizm jeli»)

Andatpa: Búl maqalamyzda HH ghasyrdyng birinshi jartysyndaghy qytay әdebiyetining janaru sebepteri qarastyrylady. Myng jyldyqtarda qalyptasqan dәstýrli qytay klassikalyq әdebiyetining mýlde jana beynege auysuy, missionerlik baghyttaghy 160-tan astam kitaptyng qytay tilinde sóileui, qytaydyng iydeologiyasyn tas-talqan etip, qalamgerlerdin, ziyaly qauymnyng óz últynyng qúndylyqtaryna ýrke qarauy, sonyng negizinde qalyptasqan jana әdebiyet, sonymen birge Reseydegi «qazan tónkerisin» kózimen kórgen Ly Dajaudyng 8 maqalasy «jana jastar» jurnalynda jariyalanyp, Qytayda «kommunizm» jelin soqtyryp kommunisterdi qalyptastyrsa, 1919 jylghy 4 mamyr otanshyldyq qozghalysy qytay әdebiyetin týbirinen janartqany sóz bolady.

Qytay missionerlik әdebiyetining bastaluy Qytaydyng Sing imperiyasynyng Jiya Ching patshasynyng alghashqy jylynan Dau Gang patshanyng 20-jylyna deyingi (Apiyn soghysy tuylghangha deyin) shiyrek ghasyrda Qytaydyng feodaldyq qoghamy gýldeuden qúldyraugha bet aldy. Chiyan Long patshanyng songhy jyldary, el qúldyraudyng eng tómengi shegine jetti. Alayda burjuaziya tabynyng kýsheyip, feodaldyq handyqty qúlatyp tastaytyn dengeyge jetken joq, sondyqtan da әdebiyette alghabasar demokratiyalyq iydeyany beyneleytin shygharmalar bolmady. Álide feodalizmdik iydelogiyalyq formasiya ýstem boldy. 

1807 jyly Qytaydyng Guanjou qalasynda «Injil»-di qytay tiline audardy, sonymen birge qytaysha týsindirme sózdigi baspadan birge shyghyp, el ishine keng kólemde tarady. Búl uaghyz-nasihat júmystardy aghylshyndyq «Ost-Indiya» kompaniyasynyng audarmashylary atqardy, London protestanttyq missionerlik qoghamynyng mýshesi Robert Morrison belsendi júmys jasady. 

1840 jylghy apiyn soghysynan keyin, Qytayda protestanttyq missionerlik úiymdardyng sany kýrt ósti. Búl hristan diny missionerlerining Qytaygha tórtinshi retki ýlken kólemde din taratu isi boldy.

1860-1867 jyldary 48 protestanttyq missionerlik úiym ashyldy. Búlardyng 90 payyzy Angliya men AQSh-tan kelgender boldy. 1860 jyldyn  sonynda 20 aghylshyn missionerlik úiym júmysyn bastady. Morrsonn kórnekti shәkirtining biri, Yelis medisinalyq metebining týlegi Piyter Parker 1838 jyly Guandúnda oftolimologiyalyq klinikasyn ashty.

Sin dinastiyasynyng Guang Shýy patsha kezinde 1875 jyly Qytaydan 120 student shetel asyp batys mәdeniyetin, ghylymyn iygere bastady. Endigi kezekte missionerler men shetelde oqyghan qytay studentteri batys kitaptaryn jan sala audarugha kiristi. Osylay qytaydyng dәstýrli mәdeniyeti soqqygha úshyrap, toqyrau kýiinde boldy, qytaylardyng oilau, dýnie tanymynda ózgeris payda boldy. Yaan Fu (1854-1921) bastaghan shetelde oqyghan audarmashylar angliyalyq oishyldar Thomas Henry Huxley-tyng «Birtindep damu teoriyasy» Adam Smith-tyng «Últtar baylyghy», John Stuart Mill-dyng «Toptyq salmaqty teoriya», John Stuart Mill-dyng «Logika jýiesi»，William Stanley Jevons-tyng «Logikalyq logika», «Sayasat tarihy», «Áleumettanudy zertteu» qatarly birtalay batys kitaptaryn audardy. 

Lin Shu (1852-1924), Alexandre Dumas.fils-tyng «Kameliya hanymy» atty romandy audaryp eldi eleng etkizdi. Jalpy osylay 160-tan astam shygharma qytay tiline audaryldy. Ásirese «birtindep damu teoriyasy» qytay halqynyng sanasynda tónkeris jasady.  Birneshe myng jyldyq tariyhqa ie Kýng Zynyng (Konfusiydin) «Ru Jiya» aghymy ózdiginen әlsiredi. Demek, búl qytay qoghamynyng astan-kestenin shygharyp, әdebiyetti janartyp, qytaylardy óz týbirinen alystatty.

Osylay Qytaydyng ýsh myng jyldyq jazba klassikalyq dәstýrli әdebiyeti túiyqqa tirelip, basqa shyt jana kýige ótip, batystyq qúndylyqtarmen suarylghan jana әdebiyetke eriksiz ózgere bastady.

Jana qytay әdebiyetining bastalu kezeni (1898-1916). Búl kezdegi qytay әdebiyetining tili týsiniksiz boldy. Keyin «Bay Hua» qozghalysy qytay tilin azdap tazartty. 1895 jyldyng qysynda Ling Chichau (1873-1929), Shiya Synn qatarly qalamgerler Beyjinde bas qosyp, ólendi janartu mәselesin talqylady. Búnda olar shetten kirgen kirme sózden ólendi tazartu jaghyn basa aitty. 1890 jyly jazylghan Huang Zunchiyan(1848-1905) auzymnan ne shyqsa sony jazamyn dep eng alghashqy bolyp erkin óleng jazudy dәriptedi, onyng «býgin qoshtaspa » atty óleni eng alghashqy jana óleng ýlgisi sanalady.

1902 jyly Liyang Chýichau Japoniyada «jana proza» jurnalyn ashyp 42 san shyghardy, janasha proza jazudyng jolyn jan-jaqtyly kórsetti. Osydan keyingi jeti jylda әdeby jurnaldardyng sany 20-gha juyqtady. Barlyghyda jana demokratiyalyq baghytty ústandy. Búnyng arty mәdeniyet reformasyna úlasyp, qytay qoghamy janara bastady. Uang Goýy (1877-1927) jana zaman әdebiyet teoriyasyn qalyptastyrdy. Artynsha «kóbelek prozalyq» toby jәne «senbi kýn prozalyq» toptary qúrylyp shygharma jaza bastady. 1911 jyly Ching Hay tónkerisi qytaydyng birneshe myndaghan jyldargha jalghasqan feodaldyq týzimin tas-talqan etti. 

1913 jyly qytay uaqytsha ýkimeti Jung Hua mingo bilim ministirligi barsha qytaylyq fonetika mamandaryn jinap ýlken bas qosu jasady, onda olar iyeroglifterding oqyluyn birlikke keltiru mәselesin jan-jaqty talqylady. Ling Chýichau-dyng «jana demokratiya» degen úranymen әdebiyette zamanauilyq baghyt kórinis berdi. Osy kezderde Qytayda ýlken-ýlken sayasy ózgerister payda boldy, әdebiyet reformasy jýrgizilip Liyang Chýichau «óz últynyng ózgin qayta tabu, batys filosofiyasyna toytarys beru» qozghalysyn bastap, óz últyn qútqaru júmysyn jýrgizdi. 

1914 jyldan keyin kóterilgen Qytay burjuaziyasy men ósip kele jatqan proletariatqa týgeldey jana formadaghy әdebiyet qajet bolady. 

1915 jyly qyrkýiekte «Jana jastar» jurnaly óz oqyrmanyn tapty. Batystyng filosofiyalyq oilaryn audaryp, elge batystyq demokratiya men batystyng qoghamdyq oi-sanasyn, qúndylyqtaryn engizudi dәriptedi. Osylaysha ziyaly qauym kónilinen shyqty. 1917 jyly Hu Shy «Jana jastar» jurnalyna bas maqala jazdy jәne osy arqyly «jana әdebiyettik baghytty» úsyndy. 

Naqtyraq aitqanda, osy maqalada әdebiyetke 8 týrli baghyt úsyndy:

Jana zaman әdebiyetin jazuda prototip degendi negizge alu kerek;

Kóne zaman adamdaryn dәripteudi qoi kerek, tarihy túlghagha elikteuding esh qajeti joq;

Ádebiyetting óz tilin tabu kerek, әdeby etikagha jat emes tildi tandau;

Bir-birimizge syn aitqanda jau kózqaraspen emes, dostyq túrghydan qarauymyz kerek;

Jattandy, myljyng sózderdi qoldanbau kerek, maghynaly әri sanagha qonymdy sóz tabuy kerek;

Eski, kóne, óli iyeroglifterdi qoldanystan shygharu kerek; 

Idioma jәne sol siyaqty qiyndatylghan tirkesten aulaq bolyp, olardyng ornyn jenil tirkester basuy kerek;

Qorytyndylay kele, 2 týrli toqtamgha keldi:

Ádebiyet mazmún men formadan túruy tiyis. Múnda әdeby til basty orynda túruy kerek dedi. «Eski jazudy kýshinen qaldyryp, jalpyhalyqtyq jazugha kóshudi úsyndy. Búl aqyn Hu Shynyng әdebiyetke engizilui tiyis bolghan segizinshi baghyty. 1917 jyly aqpan aiynda «Ádebiyet reformasynyng teoriyasy» atty maqalasyn jazdy. Múnda ol әdebiyetke 3 týrli iydeya, reforma úsyndy.  

«Jaltaqtap, qorqaqtap, tapsyryspen sheneunikterge arnap shygharma jazudy birjolata joyayyq» dedi./4/

1917 jylghy qazan qoghamdyq revolusiyasy qytay intelliygensiyasyn dýr silkindirdi, qytaygha qazan revolusiyasynan bastalyp «kommunizm jeli» esti. Búl әdeby revolusiya kezeni, sonymen qatar marksizm-leninizmning qytaygha kelu kezeni boldy. Marksizm-leninizm enbekteri Qytayda ýlken súranysqa ie bola bastady. 

Marksizm – leninizm ... qytaylar aqiqat jolyn tapty, marksizmdi olar orystardyng qoldanuy praktikasynan song iyelendi».

Kommunisttik iydeyany qytaygha alghash taratushy - Pekin uniyversiytetining professory, qytayda Kommunisttik partiyanyng negizin salushylardyng biri, «4 mamyr» qozghalysy men әdebiyet revolusiyasynyng belsendi qatysushysy Ly Dajau boldy. Sol kezdegi qytaydaghy basty basylym jana jasatr jurnalyna ( búl jurnal qytaydaghy  ziyalylardy, últshyldardy, baylardy janyna jinay bilgen Chyn Dushudyng 1915 jyl ashqan basylymy) 1916 jyly qyrkýiekte Ly Dajaudyng «Qytaydaghy últtyq revolusiyagha marksisttik kózqarasym», «Qazirgi tarihy ghylymyndaghy tarihy materializmning orny» «Marks jәne Ι Internasional », «Qazan revolusiyasy jәne qytay halqy», «Halyq jenisi», «Bolishevizm jenisi», «Jer jәne sharuashylyq» atty maqalalary birinen keyin biri jariyalady. Qytayda marksizm – leninizmning taraluyna tikeley sebepker boldy.

Ol jastardy ótken men baylanysyn ýzip, eski shirigen ghylymdy joyyp, oghan batyl toytarys berip, qaranghydan alshaqtap, jaryqqa úmtylugha shaqyrdy. ''Qarapayym halyqtyng jenisi'' atty maqalasynda ol Qazan revolusiyasy búl – әlem revolusiyasynyng birinshi qadamy dep jazdy. ''Bolishevizm jenisi'' atty maqalasynda Qazan revolusiyasyn bolisheviktik iydeyanyng jenisi - әlemdegi barlyq júmysshylarynyng jenisi dep qarastyrdy. Onyng kóptegen jazbalary qytay qoghamyn ''4 mamyr qozghalysyna'' dayyndady. 

Ataqty mәdeniyet qayratkeri, Qytay Kommunistik partiyasy basshylarynyng biri Chýy Chubay, IY.V. Stalinning «Leninizm negizderi jayly» enbegin alghash ret qytay tiline audarady. Aqyn Qu Shy qytaygha marksizmdi taratugha qarsy bolady. 1919 jyly  Qu Shy ''Prinsip jayly az sóilep, mәseleni kóp zertteu kerek'' atty maqalasyn shyghardy. Ol osy maqalasynda sayasy teoriyanyng mәni tómendetetin, Qytay intelliygensiyasynyng nazaryn marksizm-leninizm iydeyasyna bas tartugha shaqyrdy. Keyin, ol kommunisttik iydeyalar men sosialisttik iydeyagha qarsy shyqty. Alayda sol kezderi jana mәdeniyet revolusiyasy men marksizm iydeyasyn qabyldau qozghalysyna jaqtaushylar, ''4 mamyr qozghalysynan'' keyin, marksizmdi zertteytin qogham qúryldy. 1920 jyly mamyrda Shanhay, Tiyanjiyn, Nanjiyn, Uhan jәne taghy basqa qalalarda marksistik ýiirmelerdi kóptep qúrdy.

Bayhua-ny qoldanysqa engizu úsynysy 1919jyly  ''4 mamyr qozghalysynda'' kóterildi. Onda ''ghylym men demokratiyany'' nasihattaudan marksizmdi nasihattaugha paydaly degen kezde, qarsylyq kórsetushiler birden ózderining narazylyghyn bildirdi. Alayda jastardyng basym bólegi sol kezdegi feodalizmge qarsy baghytty ústanyp, oghan qatty mәn bermedi. Jas intelliygentter feodaldyq jәne imperialisttik kýshter jaghynan kýshteuge tap boldy. ''4 mamyr qozghalysyna'' deyin,  jastar antiyfeodaldyq, burjuaziyalyq reformator jastar men revolusiyanyng demokratiyalyq baghytyndaghy jastar bolyp ekige bólindi.

Desede jastardyng arasyn bir nәrse ústap túrdy, ol qytay klassikalyq romandary boldy, sonymen birge әlemdik әdebiyet ókilderi Bayron, Ibsen, Tagor, Dikkens, Uayld qatarly jazushylardyng shygharmalary osy eki baghyttaghy jastardy baylanystyrdy. Desede reseydegi qazan tónkerisining әseri qytaydy janashyldyqqa sýiredi, tek mәdeny revolusiya emes, sonymen qatar sol kezen, qoghamnyn, әdebiyettin  janaruyn qajet etti. Janashyldyq batystyng lebimen qytaygha keldi, kitaphana sóreleri batys klassikterining tuyndylaryna tola bastady. 

 Burjuaziyalyq intelliygensiya arqyly, qytay jazushysy Lu shunmen ainalasynda toptasqan revolusiyalyq jastar, әdeby revolusiyalyq  úrandy tastap, olar әdebiyet pen eski feodaldyq komprador jәne chinovniktik burokratiyagha qarsy shyqty. Olardyng әdeby maydandaghy kýresi Qytay jastarynyng qúrmetine ie boldy. Ádeby revolusiyagha kóptegen әdeby mektepter, aghymdar men toptardy qalyptastyrdy. Olar iydeologiyalyq boyauy boyynsha әr týrli aghymdar týrli qoghamdyq toptardyng kózqarasyn jyrlady.

Jana qytay prozasynyng basyn 1916 jyly mausym aiynda Chyn Hynjy (1890-1976) atty Hunәn ólkesining jazushysy «Sha Fi» degen qalam atpen jazghan qytay jana zaman әdebiyetindegi eng alghashqy Bay Hua tilimen  jazylghyn «Bir kýn» atty әngimesinde Amerikadaghy studentterding bir kýndik ómirin óte tamasha surettegen. Búl jazushy el esinde tanys emes, ol kisining «sebezgilegen janbyr» atty әngimeler jinaghy da bar. 

1918 jyly «Jana jastar» jurnaly redaksiyasy Ly Dajau, LuBannon, Hu Shy, Jou Zoryn, LuShýn,  Shýy Jymo jәne t.b qatarly jazushylarmen tolyqty. Osylaysha «Jana jastar» jurnaly  sol jyldyng 18 mamyrynda halyqtyq tilge kóshti.  Eng alghash Lu Shýnnyng 4-shi, 5-shi sandarynda halyqtyq tilde «Esalannyng esteligi», «Kýng Ijiy», «Dәri» atty әngimeleri jariyalandy.  

Býkil Qytay qoghamyndaghy ziyaly qauym búl shygharmany óte jaqsy baghalady. Osy jurnal tónireginde 3 týrli ziyalylar: kommunist ziyalylar, baylar – aristokrattyq ziyalylar, sonymen qatar burjuaziyalyq ziyalylar keldi.

«Jana jastar» jurnaly «kisilik qúqyq, tendik, erkindik» dep úrandatumen boldy. Dәl osy ziyalylar 1919 jyly 4 mamyr kýni jastardy alangha alyp shyqty. Olar imperialistik qimyldy joyyp, jana mәdeniyetpen әdeby tónkeristi jandandyrudy algha tartty. Osydan bastap, Qytay әdebiyeti men mәdeniyeti proletarizmning qajeti ýshin júmys jasau kerek degen demokratiya men kisilik qúndylyqtar mәselelerin kóterdi. Artynsha jana әdeby úiymdar, gazet – jurnaldar art-artynan jaryq kórdi.

1920 jyly  nauryz aiynda Hu Shy qytay jana zaman әdebiyet tarihyndaghy alghashqy «synau, bayqau» atty jyr jinaghyn jaryqqa shyghardy. Búl jana stilde jazylghan ólen, basqa aqyndardy tamsandyrdy, osydan keyin Jou Zoryn, Kang Baychiyn(1896-1958), Lu Dabay (1880-1932) qatarly aqyndar janasha óleng jaza bastady.1919 jyly Go Moronyng «Samúryq jyry», «Qaraqshynyng әni» qatarly jana ólenderi oqyrmangha jol tartty. 1920 jyly «Jana óleng jinaqtary» degen kitap baspadan shyqty, búghan Hu Shy, Lu Bannon, Jou Zoryn, Kang Baychiyn, Go Moro qatarly 15 aqynnyng 102 óleni endi. 1922 jyly Ýy Piynbonyng «Qysqy kesh» Kang Baychiynnyng «Shópter» atty jyr jinaqtary jana óleng ýlgisimen jazyldy, osylay «synau, bayqau» atty әdeby aghymy qalyptasty.

1917-1927 jyldarda batys әdebiyetin audaru aghymy qalyptasty, otandyq poemalar, esseler, әngimeler men bir aktili piesalar ''jana mәnerde'' jazyldy. Jana әdebiyettegi eki basty baghyty payda boldy. Búl realistik jәne romantikalyq baghyt, Qytaydaghy qazirgi әdebiyetting damu tarihynda negizgi ról atqardy. Onyng eng basty ókili Lu Shýn, Go Morolar boldy. Lu Shýn  qarapayym halyq ómirinen jazudy algha tartty. Jana baghyt – realistik, yaghny shynshyldyq baghyttaghy әdebiyetti qalyptastyruymyz tiyis dedi. Romantikalyq baghyttaghy әdeby toptyng aty «Tapqyrlau» dep ataldy. Búl top 1921 jyly Shanhayda qúrylyp, basshysy Go Moro taghayyndaldy. «Tapqyrlau» tobynyng mýsheleri qalghan feodaldyq iydeologiya men didaktizmge qarsy kýresip, jana әdebiyetti qúrdy. «Tapqyrlau» tobynyng mýshelerine  әskery romantizm tәn boldy. ''Ádebiyetti zertteu qoghamy'' sekildi «Tapqyrlau» toby basqarushy taptyng ezgisine qarsy kýresti. Osy eki әdeby toptardyng mýsheleri arasyndaghy arpalysty – pikir-sayystardy, әdeby kórkem-ónerdegi realistik jәne romantikalyq aghymdardy kóruge bolady. 

HH ghasyrdyng 20-jyldarynan bastap qytay әdebiytinde Bay  Huany  negiz etken jana qytay әdebiyeti qalyptasa bastady, Un Yandy negiz etken kóne qytay әdebiyeti de boldy.

1931jyly  qúrylghan solqanat jazushylar odaghy, 1947jyly jazushylar odaghy bolyp ózgerdi. 1949 jyldan keyin qytayda óte ýlken sayasy ózgeris bolyp, sol jyly birnshi retki jazushylar qúrlytay ótti, 1953 jyly ekinshi retki jazushylar qúrlytayy ótti, osylay әdebiyet júmysshy, diqan, әskeriyler әdebiyeti bolugha qúlshyndy, qytay әdebiyeti bir jýiege baghyndy, bir josparmen jýretin әdebiyetke ainaldy. Demek qyzyl әdebitting negizin qalady, sayasy birinshi, әdebiyet ekinshi degen kózqaras ornady. Ádebiyet tek sayasattyng ghana soyylyn soqty. Qytayda komuniyzim jeli guiley soqty. Artynsha qytayda mәdeniyet tónkerisi bastaldy. 

1956 jyldyng 26 mamyrynda Mau Zydúng «jalpy jarysa ýn qatsyn, barlyq gýlder sheshek atsyn» dep úran tastaghan song barlyghy qalamger jarysa jazdy. 1957jyly Mau taghy da «halyqtyng ishki qayshylyghyn dúrys sheshu kerek»degen bayandamasynan keyin әdebiyet qayta toqyrady. Alayda kerisinshe «qyzyl týsti» әdebiyet jaqsy damydy. Liyang Biyn(1914-1996) men Lo Guanbiyn(1924-1967)qatarly jazushylar «Qyzyl tu», «Qyzyl jartas», «Yaan andy qorghau», «Qyzyl kýn», «Ly hay qarly alqaby», «Jastyq shaq jyry» qatarly ataqty  romandar jazyldy.  Osy kezde әdeby aghym qalyptasty, onyng tu ústaushylary Ma Pyn, Hu Jyndar boldy. Búlar jurnal shyghardy. Osy toptaghy ataqty jazushy Jau Shulidyng «eki qara domalaqtyng ýilenui»ataqty әngimesin jәne romanyn jazdy. Búl toptaghylar qarapayym auyz eki tilid qoldanudy dәrәptedi.

1962 jyly qyrkýiekte Mau Zydún: biz taptyq kózqarasty joyuymyz kerek, filosofiya, tariyh, ekonomika, әdebiyet barlyghy óz-ózine syn óristetu kerek dedi. Ádebiyet  astan-kesteng bolyp kóne әdebiyetin synau kezeni bastaldy, aitsaq: Ýy Piynbo «qyzyl saraydaghy týs» romanyna synady. Bir-birine syn jýrgizu iydeyasy dúrys ortagha qoyylsada, búl qimyl stiqiyali  kór soqyrlyqqa úlasty, osylay synnyng arty tónkeriske ainaldy, Hu Pyng siyaqty jazushylar 24 jyl boyy keri tónkerisshi delinip týrmede otyrdy.

Núrhalyq.Abdyraqyn 

Abai.kz