Búl maqala «Qasiyetti de qasiretti. Mústafa Shoqaydy satqyn sanaytyndar aramyzdan әli de tabylady» degen taqyryppen 2003 jylghy 3 qantarda «Egemen Qazaqstan» gazetinde jariyalanghan edi.

Jeltoqsan - qazaq ýshin asa qasterli ai.

Jiyrmasynshy ghasyrdyng on jetinshi jyly Ortalyq Aziyada Týrkistan (Týrki Eli) jәne Alash (Qazaq) avtonomiyalary dýniyege keldi. Osy eki úly oqighanyng ekeui de jeltoqsanda oryn alghany belgili. Týrkistan avtonomiyasy jana stili boyynsha jeltoqsannyng 10-shy júldyzynda (27 qarasha) Qoqanda, Alash - 25-shi júldyzynda (12 jeltoqsan) Orynborda shanyraq kóterdi.

Jeltoqsannyng 27-sinde júrtshylyq Tәshkende eldik mәrtebeni úlyqtaugha jinaldy. Merekege auyldardan on mynday salt atty qazaq kelip qatysty. Alayda saltanat sony bolishevikter úiymdastyrghan oirangha úlasty. Tasagha qúrylghan oqshashar ondaghan jannyng ómirin ýzip, jýzdegenin jaraqattady.

Aragha alpys toghyz jyl salyp, seksen altynyng 17-18 jeltoqsanynda Almatynyng basty alany da soghan úqsas qyrghyngha kuә boldy.

Alghashqysy monarhiya qúlaghannan song tughan demokratiyalyq mýmkindik jemisine maldanyp aldansa, ekinshisi - siresken totalitarizm tonyn demokratiyanyng «altyn kýregi» jibitkenine senip aldandy. Qos aldanu da naqaqtan qan tógiluge apardy.

Tәubә, qúrbandyqtar óteui - ansauly Tәuelsizdik bolghany barshagha mәlim.

Búl maqala «Qasiyetti de qasiretti. Mústafa Shoqaydy satqyn sanaytyndar aramyzdan әli de tabylady» degen taqyryppen 2003 jylghy 3 qantarda «Egemen Qazaqstan» gazetinde jariyalanghan edi.

Jeltoqsan - qazaq ýshin asa qasterli ai.

Jiyrmasynshy ghasyrdyng on jetinshi jyly Ortalyq Aziyada Týrkistan (Týrki Eli) jәne Alash (Qazaq) avtonomiyalary dýniyege keldi. Osy eki úly oqighanyng ekeui de jeltoqsanda oryn alghany belgili. Týrkistan avtonomiyasy jana stili boyynsha jeltoqsannyng 10-shy júldyzynda (27 qarasha) Qoqanda, Alash - 25-shi júldyzynda (12 jeltoqsan) Orynborda shanyraq kóterdi.

Jeltoqsannyng 27-sinde júrtshylyq Tәshkende eldik mәrtebeni úlyqtaugha jinaldy. Merekege auyldardan on mynday salt atty qazaq kelip qatysty. Alayda saltanat sony bolishevikter úiymdastyrghan oirangha úlasty. Tasagha qúrylghan oqshashar ondaghan jannyng ómirin ýzip, jýzdegenin jaraqattady.

Aragha alpys toghyz jyl salyp, seksen altynyng 17-18 jeltoqsanynda Almatynyng basty alany da soghan úqsas qyrghyngha kuә boldy.

Alghashqysy monarhiya qúlaghannan song tughan demokratiyalyq mýmkindik jemisine maldanyp aldansa, ekinshisi - siresken totalitarizm tonyn demokratiyanyng «altyn kýregi» jibitkenine senip aldandy. Qos aldanu da naqaqtan qan tógiluge apardy.

Tәubә, qúrbandyqtar óteui - ansauly Tәuelsizdik bolghany barshagha mәlim.

Seksen altynshy jylghy Jeltoqsan búlqynysyna on alty jyl toldy. Az merzim emes. Emosiyadan arylugha, salqyn qandy sarap, syndarly payym tizginin erkin jiberip oilanugha jetkilikti uaqyt. Qayran qalatynyng - óteui dәstýrge ainalghan tanbaly kýngi qaraly da saltanatty jiyngha qatysu ýshin songhy 17 jeltoqsanda tarihy alangha kelgenderding sany sausaqpen sanarlyqtay ghana bopty. Múny sol keshte tikeley efir habaryna qatysushylar ashyna aityp jatty («Qazaqstan» últtyq telearnasynyng «Bar men joq» baghdarlamasy. 17.12.2002).

Memlekettik tәuelsizdikke jetkenmen, kenestik sayasy qúrsau ishinen bostandyqqa túnghysh jol salghan qazaq jastarynyng últ-azattyq kóterilisin әlemdik demokratiya óz dengeyinde tanyghan joq desti olar. Ony tarihy mәn-maghynasyna say baghalau haqyndaghy әdildikke qol jetkizilmegeni aityldy. Moyyndamay jýrgen ashy shyndyqty әngimeleu barysynda: «16 jyl ótse de, Jeltoqsan kóterilisining barlyq astary ashylmay otyr», - degen oigha toqtap, onyng syryn izdesti. «Jeltoqsanda júmbaq kóp», - dedi qadirmendi adamdardyng biri. «Júmbaqtyng kýni býginge deyin sheshilmeuine - kezinde biylik buyndarynda jýrgenderding qazir de attan týspegendikteri sebep bolyp otyr, - dep tótelete tartty shetin oily jeltoqsanshylardyng keybiri, - beybit sheruding qandy oqighagha úlasuyna kinәliler de solar bolatyn».

Zamanynda KSRO halyq deputattary sezining Mәskeudegi mertebeli minberinen el namysyn bar dauyspen kýlli jahangha jariya etken aqyn, keyinnen Qazaqstan Jogharghy Kenesining komissiyasyn basqarghan, biylikting Jeltoqsandaghy jazalaushylyq qylmysyn ashugha bar qajyr-qayratyn sarp etip, pәlen qap derek jinaghan qayratker, býginde elimizding Qyrghyz Respublikasyndaghy elshisi Múhtar Shahanov kóp jәitti jazyp jatqan kitabynda taldaytyn tәrizdi. Ol ózi basqarghan komissiyanyng belgili shenberden shygha almaghanyn, yaghny qolgha berilgen qújattarmen ghana júmys istegenin, isting týbine jetu ýshin mәselege kýlli halyq bir jennen qol shygharyp kirisu kerektigin әngimeledi.

Oqigha kezinde qyzmet babymen jazalaushylar jaghynda túrghan, alayda sonau auyr kýnderde azamattyq adal pozisiyasyn kórsete bilgen general Múrat Qalmataev jeltoqsanshylardy arnayy aiyrym belgimen marapattau sharasyn oilastyru qajettigin aitty.

Baghdarlamany jýrgizushi Imanbay Júbaev ortagha ótkir saualdar tastay otyryp, pikirlesuge qatysushy týrli qoghamdyq úiymdar ókilderining jýrekjardy oilaryn irikpey ortagha salularyna jaghday jasap otyrdy.

Bәri bir auyzdan moyyndaghan shyndyq - imperiyanyng kóbesin qaqyrata sókken alghashqy әreketting Almatyda jasalghany. IYә, bostandyqtyng aibyndy semseri birinshi bolyp Almatyda kóterildi. Alayda ony әlem әli moyyndaghan joq. Áleminiz ne, Qazaqstannyng ózi búl tarapta qyryq qúraulyghyn tanytyp       túr. Ári-beriden son, basqasyn  bylay   qoyghanda,  halyq   qalaulysy  deytinderding ishinde Jeltoqsanynyzgha ashyq múryn shýiiretin jan da jýr. Ishtey pysqyrmaytyndarynyng úzyn-sanyn kim dәl bilsin... Nege? Nelikten sol úly     dýbir otandastardyng edәuir bóligining jýregin jaulay almady?

Nasihat joq deydi kópshilik. Jany bar baylam. Degenmen, basty sebep basqada. Basty     sebep - sebepti ashyp aitudan jasqanatynymyzda. Orystar men orys tildi azamattardyng enjarlyghynda, selsoqtyghynda, olardyng keybirining mәseleni,  tipti,  әdeyi búrmalap, qiys arnagha saluyna da tóze beretinimizde, elimizding bayyrghy últy men onyng qúndylyqtaryn ashyq mensinbeushiligine ymyrashyldyqpen qarauymyzda.

Bir jurnalist qyzdyng dau-damaygha tózbeytin ór ýnmen orysshalap tópep tókken sózderinen («Bar men joq», 24 jeltoqsanda) orys tildi qazaqtardyng ózderin «qoghamnyng eng aldynghy qatarly azamattary» dep esepteytinin de estidik. Jaghanyzdy ústaysyz ba, «qara qyldy qaq jarghanyna» qúldyq úrasyz ba, óziniz bilesiz.

Búl rette sol qyz balanyng tektesterimen birge «qoghamnyng eng aldynghy qatarly azamattary» qataryna ata-babalarynyng qadir tútqan últtyq qúndylyqtaryn tәrk etip «jetkenderine», shyntuaytyna kelgende, ózderining әueli patshalyq, artynan kenestik imperiya jýrgizgen orystandyru sayasatynyng qúrbandyghy ekendikterine namystanbaytyndyqtary meni qayran qaldyrdy. (Osy rette - ana tilin bilmegenmen, últtyq ruhy myqty qandastarymyzdyng az emestigin rizashylyq sezimmen aita ketudi paryzym dep sanaymyn).

Biraq, anyghyna kelgende, tanyrqarlyq ta eshtene joq-ty. Óitkeni onyng sebebin Mústafa Shoqay (qazaq tarihyndaghy qasiyetti de qasiretti túlgha) bayaghyda-aq dóp basyp aitqan edi.

Tújyrymdarynyng keybirine qúlaq týrelik. Patshalyqtyng otarshylyq sayasatynyng súmdyghy da, basqa otarlaushylardan aiyrmashylyghy da - basyp alghan jerlerin mindetti týrde orys jerine, baghyndyrghan halqyn kәdimgi orysqa ainaldyryp jiberuge tyrysatyndarynda degen-di  ol.   Kenes ókimeti «lenindik últ sayasatynyn» kýlli praktikasyn últtyq ruhymyzdy týbirimen júlyp  tastaugha  qúryp  otyr dep qorytqan әshkere  pikirin de  jariya etken.

Úzamay bolishevizm  úiymdastyrghan  jasandy asharshylyq saldarynan kóshpeli júrttyng jartysynan astamy joyyldy. Odan keyingi - últtyq apat qanyratyp tastaghan alyp dalagha ózge últ ókilderin ýiip-tógip әkelu, qazaq sýiegi ýstinde júmaq ornatu әreketi barysyndaghy     kópirme-kólgir     sózder, patshanyng qolynan ghasyrlar boyy kelmegendi qysqa merzimde jýzege asyrdyq dep ashyqtan-ashyq maqtanyp, barsha últ pen úlysty «kommunizmge   orys   tilimen»   aparugha shaqyrghan úran, t.t. s.s. jәitter, aqyrynda seksen altynyng qasiretti Jeltoqsany - Mústafanyng qúlaqqa ilinbegen eskertulerining kenestik «demokratiya» jaghdayynda ras bop shyqqanyn kuәlandyrady.

Qayran Mústafa Shoqayúly, eli ýshin qabyrghasy qayysqan Úly Týrkistandyq, sonymen birge asqan bilimpaz da ziyaly Europalyq atanghan asyl jan! Búl kisining jýrek jútqan eren enbegin biz әli kýnge әdil baghalay alghan joqpyz. Baghalamaq týgil, el-júrtqa, óz otandastarymyzgha (әsirese, ózderining «qoghamnyng eng aldynghy qatarly azamattary» ekendikterine shәk keltirmeytin orys tildi qandastarymyzgha) tanyta almay jýrmiz. Olargha Mústafanyng da, onyng últtyq-memlekettilik mýddelerdi kózdegen oilarynyng da keregi joq. Sebebi olardy totalitarlyq biylik úly derjavalyq kommunistik iyleuge kóndiktirip, bodandyq sanadan ózgening bәrinen shoshityn dengey-dingekke baylap qoyghaly qashan.

Bodandyq sananyng qyraghy kýzetshileri bolishevizmdi biyik ýlgi tútatyn belsendiler qatarynan tabylghan. Olar jәne solardyng tәrbiyesin, jaqsylyghyn, kómegin  kórgender tolyp jatyr, qangha singen әdet onayshylyqpen ketetin be.

Al múnday qylyqtyng nәr alar tamyryn Mústafa-qayratker sonau kólgir sayasat bastauyn syny taldaugha alghan ghylymiy-kópshilik publisistikasynda býrkeuin sypyryp, jalanashtap túryp, jiliktep ashyp berip ketken edi.

Jeltoqsan kóterilisi de, memlekettik til de sondaghy әshkerelengen sebepterge baylanysty elenbeude. Mústafa Shoqaydyng ózining de tanylmau sebebi sonda. Tanylu qayda, әli kýngi jau jәne satqyn sanatynda. «Qoghamnyng eng aldynghy qatarly azamattarynyn» kózimen. Jәne solardyng arqasynda. Sonday mazmúndaghy songhy jariyalanymdardyng biri «Novosty nedeli» aptalyghynyng betinde Asqar Umarov degen avtordyng qolymen kórindi (№ 49, 4-10.12.2002, «Turkestanskiy legion»).

Ol da «qoghamnyng eng aldynghy qatarly azamattarynyn» biri boluy kerek. Sebebi, eger memlekettik tildegi jariyalanymdardy (әr kezgi zertteulerdi, Shoqaydyng óz kitaptaryn, zamandastarynyn, zayybynyng estelikterin, sonyng ishinde oryssha jazylghandaryn da) oqyghan bolsa, jalpy, bir sәt astamshylyq pikirden sәl tómen týsip, tap osynau últ ayaulysy jәne kýlli kemsitilgen týrki namysyn jyrtqan sayasy qayratker haqyndaghy tanymyn keneytuge niyettengen bolsa - qazaq oqyrmandary ýshin әldeqashan aiqyndalghan shyndyqqa jala jabuyn qoyar edi. Oghan qaytadan kenes kósemderinshe qiyanat jasamas edi, orys tildi azamattardyng dúrys aqparat aluyna yqpal eter edi.

Barshagha mәlim, Mústafa Shoqay ghalym jәne kósemsózshi retinde, kenes ókimetining jana otarshyldyqty asa zymiyan tәsilmen jalghastyrghanyn naqty dәlelder keltire otyryp, batys demokratiyasynyng bel ortasynda әshkerelep túrdy. Búl rette orys emigrasiyasynyn, jalpy, shet elderding merzimdik basylymdaryn paydalanyp qana qoymay, ózi de jurnal («Jas Týrkistan», Berliyn, 1929-1939 jj.) shyghardy. Jurnal shygharudyng eleuli qarjy talap etetini belgili, sondyqtan ol kenes ókimetine qarsy kýshterden odaqtas izdedi. Tapty da. Atap aitqanda, oghan Polishanyng memleket qayratkeri, kenes biyligin óte únatpaghan marshal Yuzef Pilsudskiy túraqty kómek berip túrdy.

Kenester eline soghys ashqan kýni (22.06.1941) nemister Fransiya astanasy týbinde túratyn Mústafany tútqyndady. Kýlli orys emigrasiyasynyng bas kótererlerimen birge qamap, Kompien lagerinde biraz ústady. Áriyne, fashister ony, óte iri, bedeldi túlghany, óz maqsattaryna paydalanghysy keldi.

Mariya Yakovlevna soghysty da, әskery kiyimdi de jek kóretin erining osy orayda aitqanyn esteliginde jazyp ketken: nemister onyng kenes әskeri qataryndaghy týrkistandyqtargha arnap radiomen ýgit-sóz sóileuin súrapty, alayda oghan Mústafa kelispegen. Áldebir әreket jasaugha kelisimin beruden búryn ol soghystyng alghashqy kýnderinen top-tobymen tútqyngha týsip jatqan kenes jauyngerlerining ishindegi týrkistandyq jerlesterin óz kózimen kórip, әngimelesuge tiyis ekendigin aitqan.

Al onyng soghys tútqyndaryn aralaghandaghy maqsatyn Suvalky lagerinde qamauda bolghan búrynghy kenes ofiyseri  Qarys Qanatbaydyng esteliginen aiqyn biluge bolady. Mústafa jerlesteri aldyndaghy sózinde «birtútas týrkistandyq halyqtyn   úldaryn» tikenek temir artyndaghy azaptan qútqaryp, «bizding bolashaq otanymyz Týrkistandy kórkeytuge qajet mamandyqtar alulary ýshin» әrtýrli arnayy júmystargha ornalastyrudy ózining basty paryzy sanaytynyn aitqan.

Ol tek qandastaryna ghana jәrdem berumen shektelip qalghan joq. Búrynghy Memlekettik Duma mýshesi, Kenes әskeri basyp alghangha deyingi Gruznya syrtqy ister ministri bolghan Aleksandr Chhenkely esteliginde Mústafa Shoqaydyng konslagerilerdi aralap jýrgen kýnderi óz basyn qaterge tige otyryp, tútqyndaghy әldeneshe ondaghan gruzin jigitterin atyludan qútqaryp qalghanyn jazdy.

Mústafa nemis әskerining lagerilerdegi soghys tútqyndaryna kórsetip otyrghan aiuandyq azaptaryn әshkerelep, fashistik Germaniya kósemderine bayan-hat ta joldady, sol hatynda ol nemisterding múnday qylyqtarymen ózderin ozyq últ dep sanaugha haqylary joq ekenin batyl mәlimdedi. Sondyqtan da onyng kózin jonggha ýshinshi reyhting de, kenes basshylyghynyng da mýddeli bolghany kýdik tughyzbaydy. Sol sebepti, Shoqaydyng sýzekten aiyqpauyna әldebir astyrtyn kýshterding «qamqor» boluy óte yqtimaldyghyn eskeru jón, sonyng anyq-qanyghyna jetu abzal. Qazirgi ghylym jetistigi ony әbden mýmkin etedi, tek búghan biyik yqylas kerek.

Berlinde, 1941 jylghy 27 jeltoqsanda, Mústafa Shoqay dýniyeden ótti. Sodan bes kýn búryn, 1941 jylghy 22 jeltoqsanda, vermaht soghys tútqyndarynan әskery bólimder jasaqtau turaly sheshim shygharghan-dy. Konslagerilerdi ondaghan komissiya aralady. Tútqyndar aldynda ne lageridegi azaptan tabatyn it ólimdi, ne jasaqtalmaq әskerge qosylyp, tiri qaludy tandap alu joly túrdy. Keyin maydangha jiberilgen jasaqtardyng kenes әskerine beriluge tyrysuy negizinen sol ekinshi sebepting nәtiyjesi bolsa kerek.

Jә, legion - jeke әngime taqyryby, anyghy - Mústafa ony qúrghan joq. Sondyqtan, istemegenin istedi dep jala jabudy dogharu lәzim. Odan da onyng istegenderin elge tanytu jón.

Búdan bir mýshel ilgeride, iydeologiyalyq sýzgi tútqyrlyghyn joghalta qoymaghan 1990 jyldyng kókteminde, syqighan saq «sayasatkerler» úzaq jyldar esimin ataugha tyiym salyp kelgen Mústafa Shoqay jayynda alghash ret oy tastau-jariyalanymdy jýzege asyrghanyn, odan, ómiri men qyzmetin oqyrmandargha kenirek tanytu maqsatymen, sol jylghy jeltoqsanda taghy da birinshi bolyp Mústafanyng sayasy portretining nobayyn jasaghanyn osy joldar avtory maqtan tútady. Sodan beri oqyrman túshynyp oqyghan nebir enbek - sanany dýr silkindirer kósemsózder men saliqaly ghylymy zertteuler tudy (Ánuәr Álimjanov, Ábu Tәkenov, Mәmbet Qoygeldiyev, Aytan Nýsiphan, Orazbek Sәrsenbay, Baqyt Sadyqova, t.b., sheteldik Hasen Oraltay men Abduaqap Qara júmystary), ghalym-qayratkerding óz sózi eline oraldy. Bәribir maqsat ýdesinen shyqqan joqpyz. Sebebi jogharyda ataldy, sondyqtan búl mәsele kýn tәrtibinen týspese kerek.

1929 jylghy jeltoqsanda Mústafa Shoqay «Jas Týrkistanyn» shygharudy bastady. Ol ózining jurnalyn azattyq pen tәuelsizdik jolyndaghy kýresting tuy dep ataghan edi. Kýres tuynyng kóterilui - búl әli jenisting ózi emestigin, onyng bar bolghany jeniske shaqyru ghana ekenin de eskertken-di. Bostandyq mýddesin san qyrynan qozghap otyrghan sol jurnaldyng shyn mәninde jeniske bastar shamshyraq bolghanyna qazirgi tanda esh kýmәn keltire almaysyn. Kezinde partiya-kenes iydeologiyasy onyng sózin halqyna shym-shymdap ta jetkizbedi. Tonyn ainaldyra búrmalap, «dúshpandyq» beynesin qara boyaumen әlemishtey berdi.

Tәubә, Mústafa aitqan kýres tuyna - baspasózge - el ansaghan әdil sózdi erkin aitu húqyn Tәuelsizdik berip otyr. Sol kýres tuy Jeltoqsan men Mústafagha qatysty әdildik ornaghansha jeniske shaqyryp jelbirey týsuge tiyis.

Mústafa Shoqay aruaghyna bas iyer býgingi úrpaq qayratker  jәne onyng iydeyalarymen tereng tamyrlas Jeltoqsan aldyndaghy boryshyn zayyr týisinse, sóitip onysyn adal ótese deysin. Sonda onday qadamnyng últ mýddesi haqyndaghy tolyq jeniske qol jetkizu kepili bolary haq. Endeshe soghan úmtylu - barshamyzdyng paryzymyz. Sol úmtylysta eleuli de betbúrysty qadamdy jogharghy biylik jasaugha tiyis. Ýkimet pen Parlamentting sayasy erik-jiger bildirip, sanany otarsyzdandyrugha baghyttalatyn manyzdy da pәrmendi, keshendi qújat qabyldauy dúrys bolmaq. Sonda tәuelsizdikke, tendikke qatysty kóp mәselemen qatar, Jeltoqsan kóterilisi men demokrat kýresker Mústafa Shoqay túlghasynyng tarihy túrghyda layyqty baghalanuyn qamtamasyz eter әdilet ornauyna zandyq túghyr, bekem negiz jasalar edi.

Beybit Qoyshybaev,

jazushy,

tarih ghylymdarynyng kandidaty

«Abay-aqparat»