بۇل ماقالا «قاسيەتتى دە قاسىرەتتى. مۇستافا شوقايدى ساتقىن سانايتىندار ارامىزدان ءالى دە تابىلادى» دەگەن تاقىرىپپەن 2003 جىلعى 3 قاڭتاردا «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىندە جاريالانعان ەدى.

جەلتوقسان - قازاق ءۇشىن اسا قاستەرلى اي.

جيىرماسىنشى عاسىردىڭ ون جەتىنشى جىلى ورتالىق ازيادا تۇركىستان (تۇركى ەلى) جانە الاش (قازاق) اۆتونوميالارى دۇنيەگە كەلدى. وسى ەكى ۇلى وقيعانىڭ ەكەۋى دە جەلتوقساندا ورىن العانى بەلگىلى. تۇركىستان اۆتونومياسى جاڭا ستيل بويىنشا جەلتوقساننىڭ 10-شى جۇلدىزىندا (27 قاراشا) قوقاندا، الاش - 25-ءشى جۇلدىزىندا (12 جەلتوقسان) ورىنبوردا شاڭىراق كوتەردى.

جەلتوقساننىڭ 27-سىندە جۇرتشىلىق تاشكەندە ەلدىك مارتەبەنى ۇلىقتاۋعا جينالدى. مەرەكەگە اۋىلداردان ون مىڭداي سالت اتتى قازاق كەلىپ قاتىستى. الايدا سالتانات سوڭى بولشەۆيكتەر ۇيىمداستىرعان ويرانعا ۇلاستى. تاساعا قۇرىلعان وقشاشار ونداعان جاننىڭ ءومىرىن ءۇزىپ، جۇزدەگەنىن جاراقاتتادى.

اراعا الپىس توعىز جىل سالىپ، سەكسەن التىنىڭ 17-18 جەلتوقسانىندا الماتىنىڭ باستى الاڭى دا سوعان ۇقساس قىرعىنعا كۋا بولدى.

العاشقىسى مونارحيا قۇلاعاننان سوڭ تۋعان دەموكراتيالىق مۇمكىندىك جەمىسىنە مالدانىپ الدانسا، ەكىنشىسى - سىرەسكەن توتاليتاريزم توڭىن دەموكراتيانىڭ «التىن كۇرەگى» جىبىتكەنىنە سەنىپ الداندى. قوس الدانۋ دا ناقاقتان قان توگىلۋگە اپاردى.

ءتاۋبا، قۇرباندىقتار وتەۋى - اڭساۋلى تاۋەلسىزدىك بولعانى بارشاعا ءمالىم.

بۇل ماقالا «قاسيەتتى دە قاسىرەتتى. مۇستافا شوقايدى ساتقىن سانايتىندار ارامىزدان ءالى دە تابىلادى» دەگەن تاقىرىپپەن 2003 جىلعى 3 قاڭتاردا «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىندە جاريالانعان ەدى.

جەلتوقسان - قازاق ءۇشىن اسا قاستەرلى اي.

جيىرماسىنشى عاسىردىڭ ون جەتىنشى جىلى ورتالىق ازيادا تۇركىستان (تۇركى ەلى) جانە الاش (قازاق) اۆتونوميالارى دۇنيەگە كەلدى. وسى ەكى ۇلى وقيعانىڭ ەكەۋى دە جەلتوقساندا ورىن العانى بەلگىلى. تۇركىستان اۆتونومياسى جاڭا ستيل بويىنشا جەلتوقساننىڭ 10-شى جۇلدىزىندا (27 قاراشا) قوقاندا، الاش - 25-ءشى جۇلدىزىندا (12 جەلتوقسان) ورىنبوردا شاڭىراق كوتەردى.

جەلتوقساننىڭ 27-سىندە جۇرتشىلىق تاشكەندە ەلدىك مارتەبەنى ۇلىقتاۋعا جينالدى. مەرەكەگە اۋىلداردان ون مىڭداي سالت اتتى قازاق كەلىپ قاتىستى. الايدا سالتانات سوڭى بولشەۆيكتەر ۇيىمداستىرعان ويرانعا ۇلاستى. تاساعا قۇرىلعان وقشاشار ونداعان جاننىڭ ءومىرىن ءۇزىپ، جۇزدەگەنىن جاراقاتتادى.

اراعا الپىس توعىز جىل سالىپ، سەكسەن التىنىڭ 17-18 جەلتوقسانىندا الماتىنىڭ باستى الاڭى دا سوعان ۇقساس قىرعىنعا كۋا بولدى.

العاشقىسى مونارحيا قۇلاعاننان سوڭ تۋعان دەموكراتيالىق مۇمكىندىك جەمىسىنە مالدانىپ الدانسا، ەكىنشىسى - سىرەسكەن توتاليتاريزم توڭىن دەموكراتيانىڭ «التىن كۇرەگى» جىبىتكەنىنە سەنىپ الداندى. قوس الدانۋ دا ناقاقتان قان توگىلۋگە اپاردى.

ءتاۋبا، قۇرباندىقتار وتەۋى - اڭساۋلى تاۋەلسىزدىك بولعانى بارشاعا ءمالىم.

سەكسەن التىنشى جىلعى جەلتوقسان بۇلقىنىسىنا ون التى جىل تولدى. از مەرزىم ەمەس. ەموتسيادان ارىلۋعا، سالقىن قاندى ساراپ، سىندارلى پايىم تىزگىنىن ەركىن جىبەرىپ ويلانۋعا جەتكىلىكتى ۋاقىت. قايران قالاتىنىڭ - وتەۋى داستۇرگە اينالعان تاڭبالى كۇنگى قارالى دا سالتاناتتى جيىنعا قاتىسۋ ءۇشىن سوڭعى 17 جەلتوقساندا تاريحي الاڭعا كەلگەندەردىڭ سانى ساۋساقپەن سانارلىقتاي عانا بوپتى. مۇنى سول كەشتە تىكەلەي ەفير حابارىنا قاتىسۋشىلار اشىنا ايتىپ جاتتى («قازاقستان» ۇلتتىق تەلەارناسىنىڭ «بار مەن جوق» باعدارلاماسى. 17.12.2002).

مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىككە جەتكەنمەن، كەڭەستىك ساياسي قۇرساۋ ىشىنەن بوستاندىققا تۇڭعىش جول سالعان قازاق جاستارىنىڭ ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىن الەمدىك دەموكراتيا ءوز دەڭگەيىندە تانىعان جوق دەستى ولار. ونى تاريحي ءمان-ماعىناسىنا ساي باعالاۋ حاقىنداعى ادىلدىككە قول جەتكىزىلمەگەنى ايتىلدى. مويىنداماي جۇرگەن اششى شىندىقتى اڭگىمەلەۋ بارىسىڭدا: «16 جىل وتسە دە، جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ بارلىق استارى اشىلماي وتىر»، - دەگەن ويعا توقتاپ، ونىڭ سىرىن ىزدەستى. «جەلتوقساندا جۇمباق كوپ»، - دەدى قادىرمەندى ادامداردىڭ ءبىرى. «جۇمباقتىڭ كۇنى بۇگىنگە دەيىن شەشىلمەۋىنە - كەزىندە بيلىك بۋىندارىندا جۇرگەندەردىڭ قازىر دە اتتان تۇسپەگەندىكتەرى سەبەپ بولىپ وتىر، - دەپ توتەلەتە تارتتى شەتىن ويلى جەلتوقسانشىلاردىڭ كەيبىرى، - بەيبىت شەرۋدىڭ قاندى وقيعاعا ۇلاسۋىنا كىنالىلەر دە سولار بولاتىن».

زامانىندا كسرو حالىق دەپۋتاتتارى سەزىنىڭ ماسكەۋدەگى مەرتەبەلى مىنبەرىنەن ەل نامىسىن بار داۋىسپەن كۇللى جاھانعا جاريا ەتكەن اقىن، كەيىننەن قازاقستان جوعارعى كەڭەسىنىڭ كوميسسياسىن باسقارعان، بيلىكتىڭ جەلتوقسانداعى جازالاۋشىلىق قىلمىسىن اشۋعا بار قاجىر-قايراتىن سارپ ەتىپ، پالەن قاپ دەرەك جيناعان قايراتكەر، بۇگىندە ەلىمىزدىڭ قىرعىز رەسپۋبليكاسىنداعى ەلشىسى مۇحتار شاحانوۆ كوپ ءجايتتى جازىپ جاتقان كىتابىڭدا تالدايتىن ءتارىزدى. ول ءوزى باسقارعان كوميسسيانىڭ بەلگىلى شەڭبەردەن شىعا الماعانىن، ياعني قولعا بەرىلگەن قۇجاتتارمەن عانا جۇمىس ىستەگەنىن، ءىستىڭ تۇبىنە جەتۋ ءۇشىن ماسەلەگە كۇللى حالىق ءبىر جەڭنەن قول شىعارىپ كىرىسۋ كەرەكتىگىن اڭگىمەلەدى.

وقيعا كەزىندە قىزمەت بابىمەن جازالاۋشىلار جاعىندا تۇرعان، الايدا سوناۋ اۋىر كۇندەردە ازاماتتىق ادال پوزيتسياسىن كورسەتە بىلگەن گەنەرال مۇرات قالماتاەۆ جەلتوقسانشىلاردى ارنايى ايىرىم بەلگىمەن ماراپاتتاۋ شاراسىن ويلاستىرۋ قاجەتتىگىن ايتتى.

باعدارلامانى جۇرگىزۋشى يمانباي جۇباەۆ ورتاعا وتكىر ساۋالدار تاستاي وتىرىپ، پىكىرلەسۋگە قاتىسۋشى ءتۇرلى قوعامدىق ۇيىمدار وكىلدەرىنىڭ جۇرەكجاردى ويلارىن ىرىكپەي ورتاعا سالۋلارىنا جاعداي جاساپ وتىردى.

ءبارى ءبىر اۋىزدان مويىنداعان شىندىق - يمپەريانىڭ كوبەسىن قاقىراتا سوككەن العاشقى ارەكەتتىڭ الماتىدا جاسالعانى. ءيا، بوستاندىقتىڭ ايبىندى سەمسەرى ءبىرىنشى بولىپ الماتىدا كوتەرىلدى. الايدا ونى الەم ءالى مويىنداعان جوق. الەمىڭىز نە، قازاقستاننىڭ ءوزى بۇل تاراپتا قىرىق قۇراۋلىعىن تانىتىپ       تۇر. ءارى-بەرىدەن سوڭ، باسقاسىن  بىلاي   قويعاندا،  حالىق   قالاۋلىسى  دەيتىندەردىڭ ىشىندە جەلتوقسانىڭىزعا اشىق مۇرىن شۇيىرەتىن جان دا ءجۇر. ىشتەي پىسقىرمايتىندارىنىڭ ۇزىن-سانىن كىم ءدال ءبىلسىن... نەگە؟ نەلىكتەن سول ۇلى     ءدۇبىر وتانداستاردىڭ ەداۋىر بولىگىنىڭ جۇرەگىن جاۋلاي المادى؟

ناسيحات جوق دەيدى كوپشىلىك. جانى بار بايلام. دەگەنمەن، باستى سەبەپ باسقادا. باستى     سەبەپ - سەبەپتى اشىپ ايتۋدان جاسقاناتىنىمىزدا. ورىستار مەن ورىس ءتىلدى ازاماتتاردىڭ ەنجارلىعىندا، سەلسوقتىعىندا، ولاردىڭ كەيبىرىنىڭ ماسەلەنى،  تىپتى،  ادەيى بۇرمالاپ، قيىس ارناعا سالۋىنا دا توزە بەرەتىنىمىزدە، ەلىمىزدىڭ بايىرعى ۇلتى مەن ونىڭ قۇندىلىقتارىن اشىق مەنسىنبەۋشىلىگىنە ىمىراشىلدىقپەن قاراۋىمىزدا.

ءبىر جۋرناليست قىزدىڭ داۋ-دامايعا توزبەيتىن ءور ۇنمەن ورىسشالاپ توپەپ توككەن سوزدەرىنەن («بار مەن جوق»، 24 جەلتوقساندا) ورىس ءتىلدى قازاقتاردىڭ وزدەرىن «قوعامنىڭ ەڭ الدىڭعى قاتارلى ازاماتتارى» دەپ ەسەپتەيتىنىن دە ەستىدىك. جاعاڭىزدى ۇستايسىز با، «قارا قىلدى قاق جارعانىنا» قۇلدىق ۇراسىز با، ءوزىڭىز بىلەسىز.

بۇل رەتتە سول قىز بالانىڭ تەكتەستەرىمەن بىرگە «قوعامنىڭ ەڭ الدىڭعى قاتارلى ازاماتتارى» قاتارىنا اتا-بابالارىنىڭ قادىر تۇتقان ۇلتتىق قۇندىلىقتارىن تارك ەتىپ «جەتكەندەرىنە»، شىنتۋايتىنا كەلگەندە، وزدەرىنىڭ اۋەلى پاتشالىق، ارتىنان كەڭەستىك يمپەريا جۇرگىزگەن ورىستاندىرۋ ساياساتىنىڭ قۇرباندىعى ەكەندىكتەرىنە نامىستانبايتىندىقتارى مەنى قايران قالدىردى. (وسى رەتتە - انا ءتىلىن بىلمەگەنمەن، ۇلتتىق رۋحى مىقتى قانداستارىمىزدىڭ از ەمەستىگىن ريزاشىلىق سەزىممەن ايتا كەتۋدى پارىزىم دەپ سانايمىن).

بىراق، انىعىنا كەلگەندە، تاڭىرقارلىق تا ەشتەڭە جوق-تى. ويتكەنى ونىڭ سەبەبىن مۇستافا شوقاي (قازاق تاريحىنداعى قاسيەتتى دە قاسىرەتتى تۇلعا) باياعىدا-اق ءدوپ باسىپ ايتقان ەدى.

تۇجىرىمدارىنىڭ كەيبىرىنە قۇلاق تۇرەلىك. پاتشالىقتىڭ وتارشىلىق ساياساتىنىڭ سۇمدىعى دا، باسقا وتارلاۋشىلاردان ايىرماشىلىعى دا - باسىپ العان جەرلەرىن مىندەتتى تۇردە ورىس جەرىنە، باعىندىرعان حالقىن كادىمگى ورىسقا اينالدىرىپ جىبەرۋگە تىرىساتىندارىندا دەگەن-ءدى  ول.   كەڭەس وكىمەتى «لەنيندىك ۇلت ساياساتىنىڭ» كۇللى پراكتيكاسىن ۇلتتىق رۋحىمىزدى تۇبىرىمەن جۇلىپ  تاستاۋعا  قۇرىپ  وتىر دەپ قورىتقان اشكەرە  پىكىرىن دە  جاريا ەتكەن.

ۇزاماي بولشەۆيزم  ۇيىمداستىرعان  جاساندى اشارشىلىق سالدارىنان كوشپەلى جۇرتتىڭ جارتىسىنان استامى جويىلدى. ودان كەيىنگى - ۇلتتىق اپات قاڭىراتىپ تاستاعان الىپ دالاعا وزگە ۇلت وكىلدەرىن ءۇيىپ-توگىپ اكەلۋ، قازاق سۇيەگى ۇستىندە جۇماق ورناتۋ ارەكەتى بارىسىنداعى     كوپىرمە-كولگىر     سوزدەر، پاتشانىڭ قولىنان عاسىرلار بويى كەلمەگەندى قىسقا مەرزىمدە جۇزەگە اسىردىق دەپ اشىقتان-اشىق ماقتانىپ، بارشا ۇلت پەن ۇلىستى «كوممۋنيزمگە   ورىس   تىلىمەن»   اپارۋعا شاقىرعان ۇران، ت.ت. س.س. جايتتەر، اقىرىندا سەكسەن التىنىڭ قاسىرەتتى جەلتوقسانى - مۇستافانىڭ قۇلاققا ىلىنبەگەن ەسكەرتۋلەرىنىڭ كەڭەستىك «دەموكراتيا» جاعدايىندا راس بوپ شىققانىن كۋالاندىرادى.

قايران مۇستافا شوقايۇلى، ەلى ءۇشىن قابىرعاسى قايىسقان ۇلى تۇركىستاندىق، سونىمەن بىرگە اسقان ءبىلىمپاز دا زيالى ەۋروپالىق اتانعان اسىل جان! بۇل كىسىنىڭ جۇرەك جۇتقان ەرەن ەڭبەگىن ءبىز ءالى كۇنگە ءادىل باعالاي العان جوقپىز. باعالاماق تۇگىل، ەل-جۇرتقا، ءوز وتانداستارىمىزعا (اسىرەسە، وزدەرىنىڭ «قوعامنىڭ ەڭ الدىڭعى قاتارلى ازاماتتارى» ەكەندىكتەرىنە شاك كەلتىرمەيتىن ورىس ءتىلدى قانداستارىمىزعا) تانىتا الماي ءجۇرمىز. ولارعا مۇستافانىڭ دا، ونىڭ ۇلتتىق-مەملەكەتتىلىك مۇددەلەردى كوزدەگەن ويلارىنىڭ دا كەرەگى جوق. سەبەبى ولاردى توتاليتارلىق بيلىك ۇلى دەرجاۆالىق كوممۋنيستىك يلەۋگە كوندىكتىرىپ، بوداندىق سانادان وزگەنىڭ بارىنەن شوشيتىن دەڭگەي-دىڭگەككە بايلاپ قويعالى قاشان.

بوداندىق سانانىڭ قىراعى كۇزەتشىلەرى بولشەۆيزمدى بيىك ۇلگى تۇتاتىن بەلسەندىلەر قاتارىنان تابىلعان. ولار جانە سولاردىڭ تاربيەسىن، جاقسىلىعىن، كومەگىن  كورگەندەر تولىپ جاتىر، قانعا سىڭگەن ادەت وڭايشىلىقپەن كەتەتىن بە.

ال مۇنداي قىلىقتىڭ ءنار الار تامىرىن مۇستافا-قايراتكەر سوناۋ كولگىر ساياسات باستاۋىن سىني تالداۋعا العان عىلىمي-كوپشىلىك پۋبليتسيستيكاسىندا بۇركەۋىن سىپىرىپ، جالاڭاشتاپ تۇرىپ، جىلىكتەپ اشىپ بەرىپ كەتكەن ەدى.

جەلتوقسان كوتەرىلىسى دە، مەملەكەتتىك ءتىل دە سونداعى اشكەرەلەنگەن سەبەپتەرگە بايلانىستى ەلەنبەۋدە. مۇستافا شوقايدىڭ ءوزىنىڭ دە تانىلماۋ سەبەبى سوندا. تانىلۋ قايدا، ءالى كۇنگى جاۋ جانە ساتقىن ساناتىندا. «قوعامنىڭ ەڭ الدىڭعى قاتارلى ازاماتتارىنىڭ» كوزىمەن. جانە سولاردىڭ ارقاسىندا. سونداي مازمۇنداعى سوڭعى جاريالانىمداردىڭ ءبىرى «نوۆوستي نەدەلي» اپتالىعىنىڭ بەتىندە اسقار ۋماروۆ دەگەن اۆتوردىڭ قولىمەن كورىندى (№ 49, 4-10.12.2002, «تۋركەستانسكي لەگيون»).

ول دا «قوعامنىڭ ەڭ الدىڭعى قاتارلى ازاماتتارىنىڭ» ءبىرى بولۋى كەرەك. سەبەبى، ەگەر مەملەكەتتىك تىلدەگى جاريالانىمداردى ء(ار كەزگى زەرتتەۋلەردى، شوقايدىڭ ءوز كىتاپتارىن، زامانداستارىنىڭ، زايىبىنىڭ ەستەلىكتەرىن، سونىڭ ىشىندە ورىسشا جازىلعاندارىن دا) وقىعان بولسا، جالپى، ءبىر ءسات استامشىلىق پىكىردەن ءسال تومەن ءتۇسىپ، تاپ وسىناۋ ۇلت اياۋلىسى جانە كۇللى كەمسىتىلگەن تۇركى نامىسىن جىرتقان ساياسي قايراتكەر حاقىنداعى تانىمىن كەڭەيتۋگە نيەتتەنگەن بولسا - قازاق وقىرماندارى ءۇشىن الدەقاشان ايقىندالعان شىندىققا جالا جابۋىن قويار ەدى. وعان قايتادان كەڭەس كوسەمدەرىنشە قيانات جاساماس ەدى، ورىس ءتىلدى ازاماتتاردىڭ دۇرىس اقپارات الۋىنا ىقپال ەتەر ەدى.

بارشاعا ءمالىم، مۇستافا شوقاي عالىم جانە كوسەمسوزشى رەتىندە، كەڭەس وكىمەتىنىڭ جاڭا وتارشىلدىقتى اسا زىميان تاسىلمەن جالعاستىرعانىن ناقتى دالەلدەر كەلتىرە وتىرىپ، باتىس دەموكراتياسىنىڭ بەل ورتاسىندا اشكەرەلەپ تۇردى. بۇل رەتتە ورىس ەميگراتسياسىنىڭ، جالپى، شەت ەلدەردىڭ مەرزىمدىك باسىلىمدارىن پايدالانىپ قانا قويماي، ءوزى دە جۋرنال («جاس تۇركىستان»، بەرلين، 1929-1939 جج.) شىعاردى. جۋرنال شىعارۋدىڭ ەلەۋلى قارجى تالاپ ەتەتىنى بەلگىلى، سوندىقتان ول كەڭەس وكىمەتىنە قارسى كۇشتەردەن وداقتاس ىزدەدى. تاپتى دا. اتاپ ايتقاندا، وعان پولشانىڭ مەملەكەت قايراتكەرى، كەڭەس بيلىگىن وتە ۇناتپاعان مارشال يۋزەف پيلسۋدسكي تۇراقتى كومەك بەرىپ تۇردى.

كەڭەستەر ەلىنە سوعىس اشقان كۇنى (22.06.1941) نەمىستەر فرانتسيا استاناسى تۇبىندە تۇراتىن مۇستافانى تۇتقىندادى. كۇللى ورىس ەميگراتسياسىنىڭ باس كوتەرەرلەرىمەن بىرگە قاماپ، كومپەن لاگەرىندە ءبىراز ۇستادى. ارينە، فاشيستەر ونى، وتە ءىرى، بەدەلدى تۇلعانى، ءوز ماقساتتارىنا پايدالانعىسى كەلدى.

ماريا ياكوۆلەۆنا سوعىستى دا، اسكەري كيىمدى دە جەك كورەتىن ەرىنىڭ وسى ورايدا ايتقانىن ەستەلىگىندە جازىپ كەتكەن: نەمىستەر ونىڭ كەڭەس اسكەرى قاتارىنداعى تۇركىستاندىقتارعا ارناپ راديومەن ۇگىت-ءسوز سويلەۋىن سۇراپتى، الايدا وعان مۇستافا كەلىسپەگەن. الدەبىر ارەكەت جاساۋعا كەلىسىمىن بەرۋدەن بۇرىن ول سوعىستىڭ العاشقى كۇندەرىنەن توپ-توبىمەن تۇتقىنعا ءتۇسىپ جاتقان كەڭەس جاۋىنگەرلەرىنىڭ ىشىندەگى تۇركىستاندىق جەرلەستەرىن ءوز كوزىمەن كورىپ، اڭگىمەلەسۋگە ءتيىس ەكەندىگىن ايتقان.

ال ونىڭ سوعىس تۇتقىندارىن ارالاعانداعى ماقساتىن سۋۆالكي لاگەرىندە قاماۋدا بولعان بۇرىنعى كەڭەس وفيتسەرى  قارىس قاناتبايدىڭ ەستەلىگىنەن ايقىن بىلۋگە بولادى. مۇستافا جەرلەستەرى الدىنداعى سوزىندە «ءبىرتۇتاس تۇركىستاندىق حالىقتىڭ   ۇلدارىن» تىكەنەك تەمىر ارتىنداعى ازاپتان قۇتقارىپ، «ءبىزدىڭ بولاشاق وتانىمىز تۇركىستاندى كوركەيتۋگە قاجەت ماماندىقتار الۋلارى ءۇشىن» ءارتۇرلى ارنايى جۇمىستارعا ورنالاستىرۋدى ءوزىنىڭ باستى پارىزى سانايتىنىن ايتقان.

ول تەك قانداستارىڭا عانا جاردەم بەرۋمەن شەكتەلىپ قالعان جوق. بۇرىنعى مەملەكەتتىك دۋما مۇشەسى، كەڭەس اسكەرى باسىپ العانعا دەيىنگى گرۋزنيا سىرتقى ىستەر ءمينيسترى بولعان الەكساندر چحەنكەلي ەستەلىگىندە مۇستافا شوقايدىڭ كونتسلاگەرلەردى ارالاپ جۇرگەن كۇندەرى ءوز باسىن قاتەرگە تىگە وتىرىپ، تۇتقىنداعى الدەنەشە ونداعان گرۋزين جىگىتتەرىن اتىلۋدان قۇتقارىپ قالعانىن جازدى.

مۇستافا نەمىس اسكەرىنىڭ لاگەرلەردەگى سوعىس تۇتقىندارىنا كورسەتىپ وتىرعان ايۋاندىق ازاپتارىن اشكەرەلەپ، فاشيستىك گەرمانيا كوسەمدەرىنە بايان-حات تا جولدادى، سول حاتىندا ول نەمىستەردىڭ مۇنداي قىلىقتارىمەن وزدەرىن وزىق ۇلت دەپ ساناۋعا حاقىلارى جوق ەكەنىن باتىل مالىمدەدى. سوندىقتان دا ونىڭ كوزىن جويۋعا ءۇشىنشى رەيحتىڭ دە، كەڭەس باسشىلىعىنىڭ دا مۇددەلى بولعانى كۇدىك تۋعىزبايدى. سول سەبەپتى، شوقايدىڭ سۇزەكتەن ايىقپاۋىنا الدەبىر استىرتىن كۇشتەردىڭ «قامقور» بولۋى وتە ىقتيمالدىعىن ەسكەرۋ ءجون، سونىڭ انىق-قانىعىنا جەتۋ ابزال. قازىرگى عىلىم جەتىستىگى ونى ابدەن مۇمكىن ەتەدى، تەك بۇعان بيىك ىقىلاس كەرەك.

بەرليندە، 1941 جىلعى 27 جەلتوقساندا، مۇستافا شوقاي دۇنيەدەن ءوتتى. سودان بەس كۇن بۇرىن، 1941 جىلعى 22 جەلتوقساندا، ۆەرماحت سوعىس تۇتقىندارىنان اسكەري بولىمدەر جاساقتاۋ تۋرالى شەشىم شىعارعان-دى. كونتسلاگەرلەردى ونداعان كوميسسيا ارالادى. تۇتقىندار الدىندا نە لاگەردەگى ازاپتان تاباتىن يت ءولىمدى، نە جاساقتالماق اسكەرگە قوسىلىپ، ءتىرى قالۋدى تاڭداپ الۋ جولى تۇردى. كەيىن مايدانعا جىبەرىلگەن جاساقتاردىڭ كەڭەس اسكەرىنە بەرىلۋگە تىرىسۋى نەگىزىنەن سول ەكىنشى سەبەپتىڭ ناتيجەسى بولسا كەرەك.

ءجا، لەگيون - جەكە اڭگىمە تاقىرىبى، انىعى - مۇستافا ونى قۇرعان جوق. سوندىقتان، ىستەمەگەنىن ىستەدى دەپ جالا جابۋدى دوعارۋ ءلازىم. ودان دا ونىڭ ىستەگەندەرىن ەلگە تانىتۋ ءجون.

بۇدان ءبىر مۇشەل ىلگەرىدە، يدەولوگيالىق سۇزگى تۇتقىرلىعىن جوعالتا قويماعان 1990 جىلدىڭ كوكتەمىندە، سىقيعان ساق «ساياساتكەرلەر» ۇزاق جىلدار ەسىمىن اتاۋعا تىيىم سالىپ كەلگەن مۇستافا شوقاي جايىندا العاش رەت وي تاستاۋ-جاريالانىمدى جۇزەگە اسىرعانىن، ودان، ءومىرى مەن قىزمەتىن وقىرماندارعا كەڭىرەك تانىتۋ ماقساتىمەن، سول جىلعى جەلتوقساندا تاعى دا ءبىرىنشى بولىپ مۇستافانىڭ ساياسي پورترەتىنىڭ نوبايىن جاساعانىن وسى جولدار اۆتورى ماقتان تۇتادى. سودان بەرى وقىرمان تۇشىنىپ وقىعان نەبىر ەڭبەك - سانانى ءدۇر سىلكىندىرەر كوسەمسوزدەر مەن ساليقالى عىلىمي زەرتتەۋلەر تۋدى ء(انۋار ءالىمجانوۆ، ءابۋ تاكەنوۆ، مامبەت قويگەلديەۆ، ايتان ءنۇسىپحان، ورازبەك سارسەنباي، باقىت سادىقوۆا، ت.ب.، شەتەلدىك حاسەن ورالتاي مەن ابدۋاقاپ قارا جۇمىستارى), عالىم-قايراتكەردىڭ ءوز ءسوزى ەلىنە ورالدى. ءبارىبىر ماقسات ۇدەسىنەن شىققان جوقپىز. سەبەبى جوعارىدا اتالدى، سوندىقتان بۇل ماسەلە كۇن تارتىبىنەن تۇسپەسە كەرەك.

1929 جىلعى جەلتوقساندا مۇستافا شوقاي «جاس تۇركىستانىن» شىعارۋدى باستادى. ول ءوزىنىڭ جۋرنالىن ازاتتىق پەن تاۋەلسىزدىك جولىنداعى كۇرەستىڭ تۋى دەپ اتاعان ەدى. كۇرەس تۋىنىڭ كوتەرىلۋى - بۇل ءالى جەڭىستىڭ ءوزى ەمەستىگىن، ونىڭ بار بولعانى جەڭىسكە شاقىرۋ عانا ەكەنىن دە ەسكەرتكەن-ءدى. بوستاندىق مۇددەسىن سان قىرىنان قوزعاپ وتىرعان سول جۋرنالدىڭ شىن مانىندە جەڭىسكە باستار شامشىراق بولعانىنا قازىرگى تاڭدا ەش كۇمان كەلتىرە المايسىڭ. كەزىندە پارتيا-كەڭەس يدەولوگياسى ونىڭ ءسوزىن حالقىنا شىم-شىمداپ تا جەتكىزبەدى. تونىن اينالدىرا بۇرمالاپ، «دۇشپاندىق» بەينەسىن قارا بوياۋمەن الەمىشتەي بەردى.

ءتاۋبا، مۇستافا ايتقان كۇرەس تۋىنا - باسپاسوزگە - ەل اڭساعان ءادىل ءسوزدى ەركىن ايتۋ حۇقىن تاۋەلسىزدىك بەرىپ وتىر. سول كۇرەس تۋى جەلتوقسان مەن مۇستافاعا قاتىستى ادىلدىك ورناعانشا جەڭىسكە شاقىرىپ جەلبىرەي تۇسۋگە ءتيىس.

مۇستافا شوقاي ارۋاعىنا باس يەر بۇگىنگى ۇرپاق قايراتكەر  جانە ونىڭ يدەيالارىمەن تەرەڭ تامىرلاس جەلتوقسان الدىنداعى بورىشىن زايىر تۇيسىنسە، ءسويتىپ ونىسىن ادال وتەسە دەيسىڭ. سوندا ونداي قادامنىڭ ۇلت مۇددەسى حاقىنداعى تولىق جەڭىسكە قول جەتكىزۋ كەپىلى بولارى حاق. ەندەشە سوعان ۇمتىلۋ - بارشامىزدىڭ پارىزىمىز. سول ۇمتىلىستا ەلەۋلى دە بەتبۇرىستى قادامدى جوعارعى بيلىك جاساۋعا ءتيىس. ۇكىمەت پەن پارلامەنتتىڭ ساياسي ەرىك-جىگەر ءبىلدىرىپ، سانانى وتارسىزداندىرۋعا باعىتتالاتىن ماڭىزدى دا پارمەندى، كەشەندى قۇجات قابىلداۋى دۇرىس بولماق. سوندا تاۋەلسىزدىككە، تەڭدىككە قاتىستى كوپ ماسەلەمەن قاتار، جەلتوقسان كوتەرىلىسى مەن دەموكرات كۇرەسكەر مۇستافا شوقاي تۇلعاسىنىڭ تاريحي تۇرعىدا لايىقتى باعالانۋىن قامتاماسىز ەتەر ادىلەت ورناۋىنا زاڭدىق تۇعىر، بەكەم نەگىز جاسالار ەدى.

بەيبىت قويشىباەۆ،

جازۋشى،

تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى

«اباي-اقپارات»