AQSh-taghy qara nәsildi azamattardyng qúqyghyn taptamau maqsatynda bastalghan kóterilister әli de sayabyrsyghan joq. Osy jayly kóp oilandym. Basynda, osynday sheruler arqyly qoghamda tendik ornaydy dep oilaushy edim. Al sheruge shyqqandar Hristofor Kolumbtyn, Tomas Djeffersonnyng jәne Djordj Vashingtonnyng monumentterin qúlatqannan keyin múnda men týsinbeytin bir dýnie bar ekenin payymday bastadym. Sóitsem, ol liyberizmning daghdarysy eken.

XVII-XX ghasyrlar aralyghynda Europa naghyz iydeologiyalardyng dýniyege kelgen oshaghy boldy. Olardyng ishinde aitarlyqtay kózge týskeni nemese jappay qoldanysqa (eksperiymentaldy týrde bolsa da) engeni kommunizm, nasizm jәne liyberalizm boldy. Áriyne, múnda sosializm (nemese sosial demokratiya), marksizm, liybertarianizm, anarhizm, konservatizm, nasionalizm siyaqty izmderge bólip qarastyrugha bolady. Biraq olardyng barlyghy osy ýsh iydeyanyng ishine kiriktiriledi. Atalghan ýsh iydeyanyng ekeui XX ghasyrda eksperiymentaldy týrde bastalyp, daghdarysqa úshyrap ýlgerdi. Biri Gitler bastaghan nasional-sosialisterding nasizmi bolsa, ekinshisi Lenin men Troskiy bastaghan kommunizm boldy. Bilsenizder, kommunister biylikke kelgen kýnnen bastap, búrynghy imperialistik belgiler men imperatorlardyng monumentterin jappay qúlatty. 1917 jylghy tónkeriske deyingi tarihty oqytpaudy sheshti. Al «Ýshinshi Reyhti» qúrghysy kelgen Gitler 1933 jyly biylik basyna kelgende, «ariyalyq últ» bolugha eliktegen uniyversiytetterdegi studentter liyberal, kommunistik ne sosialistik kózqarastaghy professorlaryn soqqygha jyghyp, sol iydeyalar dәripteytin kitaptardy jappay órtegen. Bredberiyding «Farengeyt 451» enbegi de, Oruellding 1984-i de nasistik Germaniyadaghy «kitap órteu» repressiyasynan keyin tuyndaghan. Al neoliyberaldardyng aldynghy shebindegi ghalymy Fridrih fon Hayek ózining «The Road to Serfdom» enbeginde sosializmning totalitarizmge alyp keletinin naqty tezistermen dәiekteydi. Hayek erkin naryq prinsiypin qoldaushy ghalym edi. Onyng oiynsha, ýkimet naryqqa meylinshe az aralasuy kerek. 1930-jyldardaghy Germaniya men KSRO-daghy josparly ekonomika men qoghamdyq menshik (public ownership) syndy praktikalyq iydeyalary liyberaldy, yaghny erkin ekonomikanyng tabighatyna qarsy boldy. Biraq 1930-jyldary AQSh-ta bolghan «Úly depressiya» daghdarysynan keyin «erkin naryq» emes, «baqylaudaghy naryq» manyzdylyghy arta týsip, Gitler men Mussoliniydi, tipti KSRO-nyng ekonomikalyq sayasatyn qoldaytyndar kóbeydi (Mysaly, Genry Ford. KSRO-da alghashqy kólik zauytyn salugha kómektesken). Biraq kóp ótpey eki el de totalitarlyq rejimge ainalghany belgili. Hayekting oiy dóp keldi.

Postty afro-amerikalyqtardyng qúqyqtaryn qorghau maqsatynda jasalyp jatqan protesterden bastap, Hayek pen ekonomikagha alyp kelgenim beker emes. Sebebi liyberalizmning bastauy tikeley osy ekonomikagha baylanysty. Liyberalizmning negizin salushy aghylshyn filosofy Djon Lokk «liyberaldy qúqyq» dep [vertikaldy biylik, imperializm zamanynda] soghys ne jaulap alushylyq jaghdayynda jeke individumnyng óz menshigin saqtay aluy dep týsindirgen. Yaghny liyberaldy qúqyq jeke túlghanyng óz menshigine qatysty qúqyghynan bastau alady. Sosyn búl iydeyanyng prinsipterine erkin naryq, nәsil tendigi, diny erkindik, er men әiel tendigi, dәstýrli emes baghyttaghy adamdardyng qúqyqtary jәne taghy basqasy kiriktirildi.

Liyberalizmning naghyz dәuiri KSRO ydyraghannan keyin bastaldy. Kenes Odaghy liyberaldardyng qysymynan emes, ekonomikalyq jәne iydeologiyalyq qúndylyqtardyng daghdarysynan qúlady. Biraq liyberalizm múny jenis dep qabyldady. 1991-92 jyldardan pluralistik qogham qúru men jahandanugha prosesteri keninen nasihattala bastady. Búl alghan beti jón delik. Biraq Floyd Djordj óliminen keyin beybit sheruge shyqqandar kommunister men Gitlerge tabynushylar syndy býgingi kýnge deyingi tarihty ysyryp tastaudy talap etui, jәne kýshpen sol әreketterge baruy liyberalizmning radikaldanghanyn bildiredi.

Mark Tvenning «Tom Soyerding basynan keshkenderi» AQSh әdebiyeti tarihyndaghy eng úly jeti romannyng biri. Biraq ony qazir qoghamdyq kitaphanalardyng sórelerinen tappaysyn. Sebebi kitapta ne*r sózi óte kóp ret qoldanylghan eken. Ol qazirgi tanda politkorrekti sóz bolmaghanymen, Mark Tven ómir sýrgen kezde olay emes edi. Sony úghynyp, kerisinshe úrpaqqa dúrys dәripteuding ornyna, әdeby qúndy enbekten bas tartu liyberaldardyng «tolerantsyzdyghy» dep týsinuge bolady. Búl tolerantsyzdyq liyberaldar daghdarysynyng bastauy.

Endi liyberaldar pluralizm men tendikke shaqyrmaydy. Olar endi talap etedi. Talap etkeni oryndalmasa, kýshpen oryndaydy. Liyberaldardyng tolerantsyz kózqarasymen qaraytyn bolsaq, býkil әlem tarihyndaghy jaulap alushy imperialisterdi, yaghny adam tendigine qarsy kelgen vertikaldy biylik (koroli, imperator, sari, segun, handar t.c.c) jýiesi men oghan baylanysy bar kez kelgen mәdeny qúndylyqty joyymyz kerek. Naqtyraq aitsaq, Luvr, Koliyzey, Úly Qytay qorghany, Mysyr piramidalary syndy barlyq mәdeny negizden, ótkenimizdi tanytatyn tarihtan bas tartuymyz kerek.

Osy jerde, men ózimdi konservativti liyberal ekenimdi týsindim. Yaghni, men ýshin liyberaldy kózqarastan búryn últtyq jәne mәdeny qúndylyqtar birinshi túrady. Sebebi liyberaldy kózqarastyng radikaldy túsy ony daghdarysqa alyp kelip otyr. Al konservatizmning negizgi prinsiypi adam balasynyng iydentifikasiyasy bolyp otyr. Meninshe, eng bastysy da sol. Óz iydentifikasiyanyzdy joghaltyp almauynyz kerek!

Joldas Órisbaevtyng әleumettik jelidegi jazbasy

Abai.kz