اقش-تاعى قارا ءناسىلدى ازاماتتاردىڭ قۇقىعىن تاپتاماۋ ماقساتىندا باستالعان كوتەرىلىستەر ءالى دە سايابىرسىعان جوق. وسى جايلى كوپ ويلاندىم. باسىندا، وسىنداي شەرۋلەر ارقىلى قوعامدا تەڭدىك ورنايدى دەپ ويلاۋشى ەدىم. ال شەرۋگە شىققاندار حريستوفور كولۋمبتىڭ، توماس دجەففەرسوننىڭ جانە دجوردج ۆاشينگتوننىڭ مونۋمەنتتەرىن قۇلاتقاننان كەيىن مۇندا مەن تۇسىنبەيتىن ءبىر دۇنيە بار ەكەنىن پايىمداي باستادىم. سويتسەم، ول ليبەريزمنىڭ داعدارىسى ەكەن.

XVII-XX عاسىرلار ارالىعىندا ەۋروپا ناعىز يدەولوگيالاردىڭ دۇنيەگە كەلگەن وشاعى بولدى. ولاردىڭ ىشىندە ايتارلىقتاي كوزگە تۇسكەنى نەمەسە جاپپاي قولدانىسقا (ەكسپەريمەنتالدى تۇردە بولسا دا) ەنگەنى كوممۋنيزم، ناتسيزم جانە ليبەراليزم بولدى. ارينە، مۇندا سوتسياليزم (نەمەسە سوتسيال دەموكراتيا), ماركسيزم، ليبەرتاريانيزم، انارحيزم، كونسەرۆاتيزم، ناتسيوناليزم سياقتى يزمدەرگە ءبولىپ قاراستىرۋعا بولادى. بىراق ولاردىڭ بارلىعى وسى ءۇش يدەيانىڭ ىشىنە كىرىكتىرىلەدى. اتالعان ءۇش يدەيانىڭ ەكەۋى XX عاسىردا ەكسپەريمەنتالدى تۇردە باستالىپ، داعدارىسقا ۇشىراپ ۇلگەردى. ءبىرى گيتلەر باستاعان ناتسيونال-سوتسياليستەردىڭ ءناتسيزمى بولسا، ەكىنشىسى لەنين مەن تروتسكي باستاعان كوممۋنيزم بولدى. بىلسەڭىزدەر، كوممۋنيستەر بيلىككە كەلگەن كۇننەن باستاپ، بۇرىنعى يمپەرياليستىك بەلگىلەر مەن يمپەراتورلاردىڭ مونۋمەنتتەرىن جاپپاي قۇلاتتى. 1917 جىلعى توڭكەرىسكە دەيىنگى تاريحتى وقىتپاۋدى شەشتى. ال «ءۇشىنشى رەيحتى» قۇرعىسى كەلگەن گيتلەر 1933 جىلى بيلىك باسىنا كەلگەندە، «اريالىق ۇلت» بولۋعا ەلىكتەگەن ۋنيۆەرسيتەتتەردەگى ستۋدەنتتەر ليبەرال، كوممۋنيستىك نە سوتسياليستىك كوزقاراستاعى پروفەسسورلارىن سوققىعا جىعىپ، سول يدەيالار دارىپتەيتىن كىتاپتاردى جاپپاي ورتەگەن. برەدبەريدىڭ «فارەنگەيت 451» ەڭبەگى دە، ورۋەللدىڭ 1984-ءى دە ناتسيستىك گەرمانياداعى «كىتاپ ورتەۋ» رەپرەسسياسىنان كەيىن تۋىنداعان. ال نەوليبەرالداردىڭ الدىڭعى شەبىندەگى عالىمى فريدريح فون حايەك ءوزىنىڭ «The Road to Serfdom» ەڭبەگىندە ءسوتسياليزمنىڭ توتاليتاريزمگە الىپ كەلەتىنىن ناقتى تەزيستەرمەن دايەكتەيدى. حايەك ەركىن نارىق ءپرينتسيپىن قولداۋشى عالىم ەدى. ونىڭ ويىنشا، ۇكىمەت نارىققا مەيلىنشە از ارالاسۋى كەرەك. 1930-جىلدارداعى گەرمانيا مەن كسرو-داعى جوسپارلى ەكونوميكا مەن قوعامدىق مەنشىك (public ownership) سىندى پراكتيكالىق يدەيالارى ليبەرالدى، ياعني ەركىن ەكونوميكانىڭ تابيعاتىنا قارسى بولدى. بىراق 1930-جىلدارى اقش-تا بولعان «ۇلى دەپرەسسيا» داعدارىسىنان كەيىن «ەركىن نارىق» ەمەس، «باقىلاۋداعى نارىق» ماڭىزدىلىعى ارتا ءتۇسىپ، گيتلەر مەن ءمۋسسولينيدى، ءتىپتى كسرو-نىڭ ەكونوميكالىق ساياساتىن قولدايتىندار كوبەيدى (مىسالى، گەنري فورد. كسرو-دا العاشقى كولىك زاۋىتىن سالۋعا كومەكتەسكەن). بىراق كوپ وتپەي ەكى ەل دە توتاليتارلىق رەجيمگە اينالعانى بەلگىلى. حايەكتىڭ ويى ءدوپ كەلدى.

پوستتى افرو-امەريكالىقتاردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋ ماقساتىندا جاسالىپ جاتقان پروتەستەردەن باستاپ، حايەك پەن ەكونوميكاعا الىپ كەلگەنىم بەكەر ەمەس. سەبەبى ليبەراليزمنىڭ باستاۋى تىكەلەي وسى ەكونوميكاعا بايلانىستى. ليبەراليزمنىڭ نەگىزىن سالۋشى اعىلشىن فيلوسوفى دجون لوكك «ليبەرالدى قۇقىق» دەپ [ۆەرتيكالدى بيلىك، يمپەرياليزم زامانىندا] سوعىس نە جاۋلاپ الۋشىلىق جاعدايىندا جەكە ينديۆيدۋمنىڭ ءوز مەنشىگىن ساقتاي الۋى دەپ تۇسىندىرگەن. ياعني ليبەرالدى قۇقىق جەكە تۇلعانىڭ ءوز مەنشىگىنە قاتىستى قۇقىعىنان باستاۋ الادى. سوسىن بۇل يدەيانىڭ پرينتسيپتەرىنە ەركىن نارىق، ءناسىل تەڭدىگى، ءدىني ەركىندىك، ەر مەن ايەل تەڭدىگى، ءداستۇرلى ەمەس باعىتتاعى ادامداردىڭ قۇقىقتارى جانە تاعى باسقاسى كىرىكتىرىلدى.

ليبەراليزمنىڭ ناعىز ءداۋىرى كسرو ىدىراعاننان كەيىن باستالدى. كەڭەس وداعى ليبەرالداردىڭ قىسىمىنان ەمەس، ەكونوميكالىق جانە يدەولوگيالىق قۇندىلىقتاردىڭ داعدارىسىنان قۇلادى. بىراق ليبەراليزم مۇنى جەڭىس دەپ قابىلدادى. 1991-92 جىلداردان پليۋراليستىك قوعام قۇرۋ مەن جاھاندانۋعا پروتسەستەرى كەڭىنەن ناسيحاتتالا باستادى. بۇل العان بەتى ءجون دەلىك. بىراق فلويد دجوردج ولىمىنەن كەيىن بەيبىت شەرۋگە شىققاندار كوممۋنيستەر مەن گيتلەرگە تابىنۋشىلار سىندى بۇگىنگى كۇنگە دەيىنگى تاريحتى ىسىرىپ تاستاۋدى تالاپ ەتۋى، جانە كۇشپەن سول ارەكەتتەرگە بارۋى ليبەراليزمنىڭ راديكالدانعانىن بىلدىرەدى.

مارك تۆەننىڭ «توم سويەردىڭ باسىنان كەشكەندەرى» اقش ادەبيەتى تاريحىنداعى ەڭ ۇلى جەتى روماننىڭ ءبىرى. بىراق ونى قازىر قوعامدىق كىتاپحانالاردىڭ سورەلەرىنەن تاپپايسىڭ. سەبەبى كىتاپتا نە*ر ءسوزى وتە كوپ رەت قولدانىلعان ەكەن. ول قازىرگى تاڭدا پوليتكوررەكتى ءسوز بولماعانىمەن، مارك تۆەن ءومىر سۇرگەن كەزدە ولاي ەمەس ەدى. سونى ۇعىنىپ، كەرىسىنشە ۇرپاققا دۇرىس دارىپتەۋدىڭ ورنىنا، ادەبي قۇندى ەڭبەكتەن باس تارتۋ ليبەرالداردىڭ «تولەرانتسىزدىعى» دەپ تۇسىنۋگە بولادى. بۇل تولەرانتسىزدىق ليبەرالدار داعدارىسىنىڭ باستاۋى.

ەندى ليبەرالدار پليۋراليزم مەن تەڭدىككە شاقىرمايدى. ولار ەندى تالاپ ەتەدى. تالاپ ەتكەنى ورىندالماسا، كۇشپەن ورىندايدى. ليبەرالداردىڭ تولەرانتسىز كوزقاراسىمەن قارايتىن بولساق، بۇكىل الەم تاريحىنداعى جاۋلاپ الۋشى يمپەرياليستەردى، ياعني ادام تەڭدىگىنە قارسى كەلگەن ۆەرتيكالدى بيلىك (كورول، يمپەراتور، تسار، سەگۋن، حاندار ت.c.c) جۇيەسى مەن وعان بايلانىسى بار كەز كەلگەن مادەني قۇندىلىقتى جويۋىمىز كەرەك. ناقتىراق ايتساق، لۋۆر، كوليزەي، ۇلى قىتاي قورعانى، مىسىر پيراميدالارى سىندى بارلىق مادەني نەگىزدەن، وتكەنىمىزدى تانىتاتىن تاريحتان باس تارتۋىمىز كەرەك.

وسى جەردە، مەن ءوزىمدى كونسەرۆاتيۆتى ليبەرال ەكەنىمدى ءتۇسىندىم. ياعني، مەن ءۇشىن ليبەرالدى كوزقاراستان بۇرىن ۇلتتىق جانە مادەني قۇندىلىقتار ءبىرىنشى تۇرادى. سەبەبى ليبەرالدى كوزقاراستىڭ راديكالدى تۇسى ونى داعدارىسقا الىپ كەلىپ وتىر. ال كونسەرۆاتيزمنىڭ نەگىزگى ءپرينتسيپى ادام بالاسىنىڭ يدەنتيفيكاتسياسى بولىپ وتىر. مەنىڭشە، ەڭ باستىسى دا سول. ءوز يدەنتيفيكاتسياڭىزدى جوعالتىپ الماۋىڭىز كەرەك!

جولداس ورىسباەۆتىڭ الەۋمەتتىك جەلىدەگى جازباسى

Abai.kz