4.

Osy kýngi ýshinshi súraqta ghana ol ózining negizgi qylmysynyng jay-japsaryn bayandap beredi. Al búl tergeu keshke ótti me, týnde ótti me, ol jaghy beymәlim. Anyghy - D.Ádilevti ústau ýshin qyrgha arnayy jasaq jiberilgen oqighanyng beti ashylady.

«1928 jyl. 28 jeltoqsan. Qyzylorda qalasy. Men, PP OGPU-ding Shyghys bólimi bastyghynyng kómekshisi Saenko tómende aty atalghan azamattan aiypker retinde súraq-jauap aldym, ol myna jaylardy mәlimdedi", - dep hattamany toltyra bastaydy. Al aiypker:

"Men, Ádilev Dinmúhamed, Syrdariya aimaghynyng Sarysu audanynyng №3 auylynyng qazaghy, bylay dep jauap berdim...", - dep jogharydaghy ómirnamalyq hikayany odan әri jalghastyrady.

Negizgi qylmystyq is jayyna qalyp, sayasy astar berile bayandalady.

D.Ádilev (jalghasy): "1922 jyldyng ayaghynda men óz auylymnyng balalaryn oqugha ornalastyru ýshin Tashkentke bardym. Onda barghan song Syrdariya oblystyq atqaru komiyteninen Áuliye-Ata uezining bolystarymen Aqmola guberniyasynyng aralas otyrghan bolystarynyng túrghyndarynan qay jaqqa qaraghysy keletindigi turaly pikirin aityp, sanaq jýrgizu ýshin arnayy mandat aldym".

4.

Osy kýngi ýshinshi súraqta ghana ol ózining negizgi qylmysynyng jay-japsaryn bayandap beredi. Al búl tergeu keshke ótti me, týnde ótti me, ol jaghy beymәlim. Anyghy - D.Ádilevti ústau ýshin qyrgha arnayy jasaq jiberilgen oqighanyng beti ashylady.

«1928 jyl. 28 jeltoqsan. Qyzylorda qalasy. Men, PP OGPU-ding Shyghys bólimi bastyghynyng kómekshisi Saenko tómende aty atalghan azamattan aiypker retinde súraq-jauap aldym, ol myna jaylardy mәlimdedi", - dep hattamany toltyra bastaydy. Al aiypker:

"Men, Ádilev Dinmúhamed, Syrdariya aimaghynyng Sarysu audanynyng №3 auylynyng qazaghy, bylay dep jauap berdim...", - dep jogharydaghy ómirnamalyq hikayany odan әri jalghastyrady.

Negizgi qylmystyq is jayyna qalyp, sayasy astar berile bayandalady.

D.Ádilev (jalghasy): "1922 jyldyng ayaghynda men óz auylymnyng balalaryn oqugha ornalastyru ýshin Tashkentke bardym. Onda barghan song Syrdariya oblystyq atqaru komiyteninen Áuliye-Ata uezining bolystarymen Aqmola guberniyasynyng aralas otyrghan bolystarynyng túrghyndarynan qay jaqqa qaraghysy keletindigi turaly pikirin aityp, sanaq jýrgizu ýshin arnayy mandat aldym".

Pәlening basy osynda jatyr. Ol kezde Aqmola uezi - Batys Sibir revkomyna, Jetisu uezi - Týrkistangha, Manghystau týbegi - Týrkmenstangha qaraytyn. Búl ólkelerding Qazaq avtonomiyasyna qosylu, qosylmauy ýlken qarama-qayshylyq tudyrghan. Jer bólisi - jýzdik, rulyq sipat alyp, ushyghyp ketkeni sonshalyq, Aqmoladan, Tashkentten arnayy ókilder shyghyp, әr qaysysy jergilikti halyqty ózine qaratugha tyrysqan. Dinshe Ádilev bolsa Jetisu ólkesining halqyn Qazaq avtonomiyasyna qosylmay, Týrkistannyng qúramynda qalugha ýgitteu ýshin Sarysugha attandy. Áuliye-Atagha qaray oiysqan Arqa túrghyndaryn keri qaytaru ýshin Aqmola uezining atynan kelgen Áubәkirovpen de sol ýshin ústasqan. Betpaqdala júrtynyng ózi rulyq tekterine qarap bólinip, qaruly jasaq qúryp, bir-birine ózara barymtagha shyqqan. Dinshe Ádilevting ózi: Sarysudaghy taraqtylar - Aqmolagha, al tamalar - Týrkistangha qarasyn - degen de pikirdi ústanghan.

"Úranym - Alash!", - dep úrandap, býkil qazaqtyng territoriyalyq, memlekettik, tildik birligin saqtau ýshin qúrylghan "Alashorda" ýkimetining atynan sóilep otyrghan "partizannyn" últtyq sanasynyng dengeyi osynday "biyik te óreli dәrejede" edi. Ashyghyn aitsaq, onyn  múnday yqpalgha týsuine S.Qojanov pen T.Rysqúlovtyng arasyndaghy Týrkistan respublikasy turaly pikirtalastarynyng әser etkeni sózsiz. Ol ózining búdan keyingi bastan keshken oqighasyn bylay bayandaydy:

D.Ádilev (jalghasy):Sodan keyin auylgha qaytyp oraldym. Bizding el Aqmola uezine qaraytyn. Olar Týrkistannyng qarmaghynda bolghysy keldi. Biz de sol pikirdi ústanatynbyz. Men Tashkentke jol jýrgende auyldaghylar osy mәseleni qatty qadaghalap tapsyrdy, qalayda Aqmoladan bólip aludy ótindi. Men Tashkentke kelgennen keyin búl mәseleni Qojanov pen Rysqúlovqa aittym. Rysqúlov maghan túrghyndardyng arasynda jer mejeleu mәselesimen tikeley ainalysatyn Syrdariya oblystyq atqaru komiytetining ókildik mandatyn berip, meni qyrgha jiberdi. Múnyng basty sebebi: sol kezde Týrkistan men Qazaqstannyng shekarasyn mejeleu mәselesi talqylanyp jatqan edi. Ontýstik oblystardy, sonyng ishinde Sarysu audanyn Týrkistan respublikasyna qosu turaly memleketting aldyna mәsele qongdy ótindi. Halyq arasynda ýgit-nasihat júmysyn jýrgizu ýshin Rysqúlovtyng audandyq atqaru komiytetining tóraghasy Qoshpanbetovke joldaghan mandatyn paydalanyp Aqmola oblysyndaghy (sonyng ishinde naqtylap alghanda Sarysu, Úlytau audandaryna - T.J.) el-júrtqa ýgit jýrgizdim. Áuliye-Atagha kelisimen komissiyanyng jinalysyn ótkizdim. Ermekov komissiya mýshesi bolatyn.

Kele salysymen osy ispen ainalysyp kettim. Jobalarmen tanystym. Mening mindetim Betpaqdalanyng ontýstigindegi túrghyndaryn Týrkistan respublikasyna qosu bolatyn. Odan Talas audanyn aralap Áuliye-Atagha qaray jylystap qonghan óz auylyma bardym. Audan bastyghy Bektanov ta bizdi qoldap, birge júmys istedik. Tura sol kezde Aqmola men Qarqaraly uezderindegi jer mejeleu komissiyasynyng tóraghasy bolyp Áubәkirov te Sarysugha kelipti. Onyng maqsaty búl audandardy Qazaqstannyng qúramynda qaldyru. Ashyghyn aitayyn, Áubәkirov nashar adam bolatyn, qarauyndaghylardyng zәresin úshyratyn, túrghyndargha zorlyq-zombylyq jasap, jaqsy qyzdaryn jiyp alatyn. Ol ekeumiz mejeleu jónindegi mәselede baqtalas bolghandyqtan da kezdesuge tiyisti edik. Birde oghan mening agham jolyghyp, Áubәkirovtyng eldi dýrliktirip jatqan qylmysyna toqtau salyp, qarusyzdandyru ýshin meni shaqyryp sәlem joldapty. Áubәkirovtyng 25 adamnan túratyn qaraqshy jasaqtaryn elding ózi qarusyzdandyrdy. Onyng el-júrtqa jasaghan zorlyq-zombylyghy men basbúzarlyghynan habardar Áuliye-Ata milisiya basqarmasy Áubәkirovti tútqyndau turaly jasaq shygharghan bolatyn. Biz sol jasaqpen birge shyqtyq. Áubәkirovpen Betpaqdalada  kezdestik... Onyng qasynda 160 adamy bar eken. Týgelin qyryp tastayyq degende: men osy da jetedi, - dep toqtau saldym».

«Partizan» Dinshe Ádilevti «dala qashqynyna» ainaldyrghan, «ónbeytin iske - óshpeytin órt qoyghan» oqigha- qazaqtyng әigili ruaralyq jer dauy bolatyn.

Ne ózine, ne jatyna qyzyghyn qimaghan jer dauy - Sarysu men Atasu ónirin oiran etip, shanyraqtaryn ortagha týsirdi. Taraqty men Tamagha búiyrmaghan jer qyzyghyn kenes týrmegóileri men LiKimNiyler, yaghni, әlde kimder kórdi. Ózin qughyngha úshyratqan «Qara Noghay» oqighasyn D.Ádilev bylay bayandaydy:

"Men ózimning auylyma kelgen song el-júrttyng esin shygharghan Qaranoghay degenning býlinshiligi turaly kóp estidim. Keyinnen onyng Aqmoladan kelgen Áubәkirov degen ekenin bildim. Búghan deyin búl Áubәkirov Aqmola ókimetining atynan qúrylghan Aqmola men Qarqaraly uezderining arasyndaghy barymta dauyn retteytin komissiyanyng tóraghasy bolyp istepti.

Komissiya eshqanday nәtiyje shyghara almay keri qaytypty, al Áubәkirov ózining tótenshe jasaqtarymen osynda qalyp, júrtty tonaumen shúghyldanypty. Onymen birge qalghan milisionerlerding sany 8 ghana adam bolghanymen, ol ózining jasaghyn barymtashylarmen tolyqtyryp, molaytyp alypty. Sonyng nәtiyjesine Áubәkirovting qaramaghyndaghy jasaqtardyng sany 50-60 adamgha jetip, anshylar men túrghyndardan qarudy tartyp alugha kóshipti. Áubәkirovke Joldybaev Shana degen bireu erekshe jaqyn bolyp, onyng ong qolyna ainalypty. Al ol bolsa kezindegi әigili barymtashy edi. Sondaylardyng biri, milisioner Mústafin Sapar degen de jasaqtyng qataryna alynypty.

Áubәkirov osy jasaghymen әuelide Aqtau men Ortau boyyn aralap, onda neshe týrli beybastyqtar jasap, әielderdi zorlap, t.b. qiyanattar jasapty. Onyng múnday beybastyqtaryn esitken Aqmola ókimeti arnayy әsker jasaqtap jiberipti, eki aradaghy qaqtyghysta Áubәkirovting jasaghyna qarsy esh nәtiyje shyghara almay keri qaytypty. Búdan keyin Áubәkirovting jasaghy Taraqtylargha qaray jylystap, Shu ózenining jaghasyna jayghasypty. Osy aragha qystau salyp alyp, ózining talan-tarajyn jalghasytyra beredi. Kýn sayyn oiyn-sauyq keshin úiymdastyryp, kýshpen tartyp әkelingen әielder men qyzdardy masqaralap, zorlaghan. Eng sonynda әr auyldan әkelingen әielderding kýieulerin de osynda alyp kelip, әlgi qystaugha qamaghan. Al Áubәkirovting ózi: Aqmoladan qonys audaryp ketken túrghyndardy keri qaytaru ýshin kómek súraymyn, - degen jeleumen Áuliye-Atagha jýrip ketedi. Alayda  qosargha alghan kólikterdi taraqtylargha satyp qaytyp oralady.

Osydan keyin ol ózining jasaghyn ekige bóldi, onyng ishinde Mústafin basqarghan topty Shu ózenining ontýstigine jiberedi de, ózi búrynghy orynynda qalady. Mústafinmen birge attanghan top ózining beybastyghy men zorlyq-zombylyghyn jalghastyra beredi. Mysaly, jasaqtyng birneshe milisionerleri Ýshabyz bolysynyng azamaty Artyqbay Álinning birneshe atyn tartyp alyp ketipti.

Álin osy jaydy aityp maghan kisi jiberipti, men sonda bardym. Onda barghannan keyin janaghy milisionermen kezdesip, qújattaryn kórsetudi talap ettim. Ol maghan ne móri, ne belgisi joq?, tek: búl adam mening jasaghymnyng milisioneri - degen Áubәkirovting qoly ghana qoyylghan qaghazdy kórsetti. Mening әngimemnen keyin ol milisionerler әlgi tartyp alghan attaryn qaytardy.

Basqa jerlerdegi ashugha bulyqqan el 5-6 milisionerdi qarusyzdandyryp, olardy ústap alypty. Men múny estigennen keyin olargha milisionerlerdi bosatyp, qarularyn qaytyp berinder dep kenes berdim. Olar solay istedi.

Men búl kezde ózimning auylyma qaytyp kelip edim. Birazdan keyin biz Áubәkirovting tamalardyng ishine qaray qonys audarghysy keletinin estidik, onda mening aghayyndarym men ózim túratynmyn. Áubәkirovting jasaghynyng әleginen qútylu ýshin jәne Áubәkirovke ózining búl beybastaqtyghyn toqtatugha kóndiru ýshin aghayym Bayseyit ekeuimiz aqyl qostyq ta, ol osy jóninde Áubәkirovpen kelisuge attanyp ketti.

Bayseyit ketkennen keyin bir-eki kýnnen song ol maghan arnayy adamdy habarshy etip jiberipti. Bayseyit hatynda: el-júrttyng tózimi әbden tausylghanyn, sondyqtan Áubәkirovting ózi tútqyndalyp, jasaqtarynyng qarusyzdanghanyn aitypty. Sol hatynda Bayseyt mening kelip ketuimdi ótinipti. Men birden solay jýrip kettim.

Áubәkirov ústalghan jerge kelsem Bayseyit onda joq bolyp shyqty. Onda qolgha týsken Áubәkirovting ózi jәne onyng kómekshisi Joldybaevpen birge jýrgen barlyq milisionerler bar eken. Olardy qolgha týsiru barysyndaghy qarbalas kezinde Joldybaevty sol otryadtyng búrynghy milisioneri Jeksenov degen jaralap alypty, ol jaraly kýiinde jatyr eken. Tútqyndalghan adamdardy Áubәkirovting jasaqtarynyng qaruymen auyl túrghyndary kýzetip túr eken. Áubәkirovti tútqyndaudy úiymdastyrghan audandyq milisiyanyng bastyghy Bayjanov jәne mening aghayym Bayseyit pen Kenshimov t.b. eken.

Tútqyndar men jogharydaghy aty atalghan adamdarmen birge aghayym Bayseyit te menimen birge keldi. Al Mústafinning jasaghy әli de qúmnyng arasynda ózining talan-tarajyn jalghastyra berdi. Sol kýni auylgha biz tórteuimiz, yaghni, men, Bayseyit, Bayjanov jәne Kenshimov ózimizshe basshylyqty qolgha aldyq. Men kelgenshe-aq olar Áubәkirovting jasaghynyng qolyndaghy elden tartyp alynghan zattardy iyesine qaytaryp beripti. Halyqtyng qatty narazylyghyna úshyraghan Áubәkirov pen Joldybaevty aldyn-ala súraqtan ótkizip, olar ózderining kinәsin tolyq moyyndaghan son, ekeuin atu jazasyna kesipti. Ony oryndaudy maghan tapsyrdy.

Bәrimiz aqyldasa kelip ýkimdi Shu ózenining jaghasynda oryndau turaly bәtugha keldik, sóitip, olardyng denesin ózenning múzynyng astyna tastau kerek dep sheshtik. Osy sheshimge baylanysty men tútqyndalghan Áubәkirovti ertip Shu ózenine qaray jýrdim de, Joldybaevting qasyna audandyq jasaqtyng milisionerlerinen kýzet qoyyp, auylgha tastap kettim. Bayseiyit pen Bayjanov bastaghan taghy basqa adamdar qalghan tútqyndarmen birge óz auyldaryna bet aldy.

Shu ózenining jaghasyna kelgen song tútqyndardy toqtattym da Áubәkirovting ózimen jeke sóilestim, ol әngimening qysqasha mazmúny mynaday:

Men odan: "Bizding búlargha ne isteu kerek dep sheshkenimizdi bilesizder me?", - dep súradym. Ol, ne isteytinimizdi topshylap qana biletinin aitty da: keshirim jasay kórinder, - dep jalynyp, ózining barlyq kinәsyn moynyna aldy... Men oghan ózimning halyq tilegin oryndaushy ghana ekendigimdi, al Áubәkirovting olargha istegen qastandyghynyng bastan asyp ketkendigin jәne ol turaly erterek oilau qajet ekendigin aittym.

Búdan keyin Áubәkirov múzdyng ýstine baryp túrdy, sol kezde ony audandyq milisiyanyng milisioneri Jaylaubay Baylarov atyp saldy. Áubәkirovting jasaghynda birge bolghan Jeksenovti de jaralanghan Joldybaevty da sol milisioner atty (búl aradaghy sóilem búldyr: Jeksenov jaralanghan Joldybaev atty ma, joq, Jekenovti de, Joldybaevty da sol milisioner atty ma, maghynasyn naqtylay ajyrata almadyq. Sondyqtan sóilemdi biz de eki úshty etip audardyq - T.J.). Ólikti múzdyng astyna batyryp jiberdik te, biz jaqyn mandaghy auylgha bet aldyq.

Oghan deyin maghan qúm ishindegi Mústafinning jasaghyn tauyp ap, onyng otryadyn qarusyzdandyru tapsyrylghan edi. Sóitsem, men kelgenshe búl jasaqty halyqtyng ózi qarusyzdandyrypty, men tek júrttyng qolyndaghy myltyqtardy jiyp aldym da, olardy Áubәkirov ti ústau ýshin Áuliye-Atadan kelgen Áuliye-Ata qalasynyng qylmysty tergeu basqarmasynyng bastyghy Singarevke tapsyrdym. Men oghan bolghan jaydyng barlyghyn tәptishtep aityp berdim. Ol barlyq vintovkalarmen birge Mustafinning tútqyndalghan jasaghyn ózimen qosa alyp ketti de, mening qasyma eki milisioner qaldyrdy, olargha әzirshe iyesi tabylmay túrghan, Áubәkirovten qolgha týsirilgen zattardy iyelerine qaytaryp berudi tapsyrdy. Jәne Áubәkirovten alynghan qarular men onyng tútqyndalghan adamdaryn osy eki milisionerding qaramaghyna berudi tapsyrdy.

Men óz auylyma kelgen song búl milisionerlerge qoldaghy tútqyndardy, zattardy jәne qarulardy qaytaryp berdim. Bayjanov audandyq milisiyanyng bastyghy retinde jәne mening aghayym Bayseyit ekeui Áubәkirovting jasaghynyng býlinshilikteri turaly qylmysty tergeu basqarmasynyng bastyghynyng atyna hattama jazyp, ony atalghan milisionerlerge berdi.

Búdan keyin men birneshe milisiyany ertip, Áuliye-Ata qalasyna kelip, uezdik  atqaru komiytetining mәjilisinde Áubәkirovting otryadynyng barlyq beybastyqtyghy men jergilikti halyqtyng Syrdariya oblysyna qaraghysy keletindigi turaly tilegin barynsha tolyq jetkizdim. Búdan keyin biz Tashkentke bardyq, onda da bolghan jaydyng mәnisin tolyq bayandap berdim. Búl mәsele jónindegi ókimet oryndarynyng baghasyna qarap, men ishtey: maghan eshqanday kinә artylmaydy jәne qughyngha týspeymin-au, - degen senimde boldym. Sol búrynghysynsha kenes qyzmetinde istey berdim.

Ótken jyly Shymkent qalasynda Áubәkirovting isine baylansty mening aghayym Bayseiyit tútqyngha alyndy. Búny mening de tútqyndaluym mýmkin ekendigi turaly berilgen belgi dep týsindim. Mening óz auylyma ketip qalyp, qaladan alys túruyma týrtki salghan jay osy edi. Mening búl әreketim osydan keyin jazadan qashqandyq dep baghalandy jәne Bayseiyit ekeuimizdi zang oryndarynyng qudalap jýrgeni turaly habar býkil qyr eline jayylyp ketti. Keyingi ósek ayang mening ómirimning songhy kezderine ghana baylanysty.

Kuәlik sózimdi ózim oqyp qol qoydym (Qoly). Súraghan - Saenko. 28 jeltoqsan. 1928."

D.Ádilev osy oqigha ýshin jauapqa tartylugha tiyisti edi. Búl oqighany taldap, týsindirip jatpaymyz. Biraq onyng auyr saldaryna ghana toqtalamyz. Óitkeni onyng "tar jol, tayghaq keshui" múnymen ayaqtalmap edi.

D.Ádilev (jalghasy): Sóitip jaghday shiyelenisip ketti. Men Áulieatagha keldim. Qojanovtyng ýi-ishi de sonda kelipti. Áulieatada IYshekeev degen tanysymnyng kiyiz ýiinde jattym. Qaynekenov degen milisiya qaghaz-qaryndash әkep berdi. Bolghan oqigha turaly Gubkomnyng atyna mәlimdeme jazyp, ony Qaratileuovke tapsyrdym. Gubkomnyng hatshysy Kushner edi. Mәlimdemeni Orynbordaghy ýkimetke jiberudi ótindim. Milisiya bastyghy men prokuror Ýmbetbaev menimen jaqsy qarym-qatynasta boldy. Maghan Týrkiyagha jasyryn ketip qalu turaly úsynys aitqandar da boldy. Men: Rysqúlovpen jaqsymyn, sondyqtan Tashkentke baramyn, - dedim. 1923 jyly kýzde Tashkentke qaytyp kelip Qazaq komissiyasy men Oqu-aghartu institutyna oqytushy, biraz uaqyt diyrektor bolyp istedim. Úiymgha qayta mýshelikke alyndym. Onyng jana qúramynda Múhtar Áuezov pen Maghjan Júmabaev boldy-au deymin.

Tashkentte men oqu-aghartu komisariatynyng janyndaghy ghylymy ortalyq pen qazaq aghartu institutyna oqytushy bop ornalastym. Onda Dosmúhamedov, Áubәkir Divaev, Júmabaev, Jandosov, Sokolovskiy,  Múhtar Áuezov júmys isteytin. Múhtar oghan deyin Ortalyq komiytetting prezidum mýshesi bolghan. Men Qojanovtyng әielining aghasynyng ýiinde túrdym. Sol kezde Jandosov ta Tashkentke keldi. Ol meni Sokolovskiymen tanstyrdy. Qazaqtyng túrmys-saltyn zertteu turaly tapsyrma alyp Jetisugha Jandosovpen birge keldim. Týrkistan respublikasyna qosylu, qosylmau turaly el arasynda qatty qayshylyq bar eken».

D.Ádilevke osymen de toqtalugha bolatyn edi. Biraq oy ekpinin basa almay, «dalishe» (onyng tergeushiler qoyghan  laqap aty - T.J.) ketedi. Al búl kórsetindiler «Alashordanyn» tergeu isine taghy da 31 adamdy tartugha sebepkerlik etti.

D.Ádilev (jalghasy): Taghy bir jaytty aita keteyin. Rysqúlov Týrkistan respublikasynyng tóraghasy kezinde Mәskeuden Sarymoldaevqa Jahansha Dosmúhamedovting ýiining adresine hat joldaydy. Óitkeni Jahansha Dosmúhamedov ekeui baja bolatyn. Hat orys tilinde jazylghan. Mazmúny: Qojanovtyng bir tynshysy múny Aqmeshitke me, Qazalygha ma, әiteuir ekeuining birine deyin andyp jýripti. Tynyshtyq bermegen Qojanovpen kýresu ýshin onyng «Alashordamen» baylanysyn әshkereleuge  shaqyrypty. Men ol hatty týpnúsqasynan oqydym. Jahansha Dosmúhamedov búl hatty Halel Dosmúhamedovke kórsetu kerek dedi. Osy jolmen ol hat Dosmúhamedov pen Tynyshbaevting qolyna tiydi. Qojanovqa kórsetuge úsynys etip edi, Jahansha bas tartty. Tintu jýrui mýmkindiginen seskendi. Tashkenttegi úiym men Rysqúlovtyng arasy osylay suysty. Sarymoldaev ol hatty aldy ma, joq pa, ony bilmeymin. 1922  jyly Jahansha Dosmúhamedovting ýiinde Rysqúlov әielimen, men, Jahansha әielimen jәne Sarymoldaev bas qostyq. Sonda Rysqúlov: Aghylshynnyng bir jazushysynyng kitabin oqydym. «Rossiya sosializmnen alys jatyr», - depti. Sonyng jazghany dúrys, - dedi.

1924 jyly Rysqúlovty Moskvagha qyzmetke shaqyrdy. Men ony Qyzylorda qalasynda «Enbekshi qazaq» gazetining redaktory jәne Ólkelik komiytetting baspasóz bólimining mengerushisi qyzmetin qatar atqaryp jýrgen kezinde taghy da kórdim. Sol bólimde Baytúrsynov pen Dulatov ta isteytin. Týrkistannyng tóraghasy kezinde Rysqúlov Berlinge bardy. Nege barghanyn bilmeymin. Birimjanovty erekshe maqtap keldi. Sonda olar suretke týsipti. Qyzylordada men teatrda qyzmet istep jýrgem. Amandastym. Jyly sóilesti. Sodan qaytyp kezdesken emespin. Ol Baydildinmen bir ýide túrdy.

1925 jyly kóktemde tek partiya mýshelerine ghana tiyisti stenogrammamen Myrzaghazy Yusupov arqyly tanystym. Rysqúlov múny Qojanovtan alypty. Onda Súltanghaliyev degen bireudi qyzmetinen alypty. Fayzulla Hojaevtin, Rysqúlovtyng sózin oqydym. Onda: Fayzulla Hojaev Validovpen jekeley tanys, Validov Orta Aziyanyng bir qalasyna jasyryn kelgen, - degen mәlimetter aitylghan. Stenogrammamen tanysa otyryp Ortalyq komiytetting Validovting әreketine erekshe mәn beretinin týsinip: ózderining qateligin ortalyq komiytetting aldynda moyyndaugha jýrekteri shydamaghan eken. Solay isteui tiyis edi, - dep oiladym. Súltanghaliyevting Orta Aziya úiymymen baylanysy turaly eshtene bilmeymin. Búqarada eki jarym aiday ghana boldym. Mening kezimde onday baylanysty bayqamadym».

D.Ádilevting búl kórsetindisi M.Tynyshbaevtin, H. jәne J. Dosmúhamedovterding týrmege qamaluyna әkep soqty. «Dalishe!» dep qoyyp taghy da mynany bayandaydy.

D.Ádilev (jalghasy): «1925 jyldan bastap jana astana Qyzylordagha auystym. Mandatpen  alghashqy otyrysqa qatysty. Mendesheev bayandama jasady. Ýzilis kezinde Núrmaqov, Seyfulliyn, Sәduaqasov ashanagha baryp ózara sóilesti. Mendesheevting orynynan týsetini belgili edi. Mәjilis arasynda Qojanov Aqmeshitting atyn ózgertu jәne Qyrghyz respublikasyn Qazaq respublikasy dep ózgertu turaly úsynys aitatynyn bildirdi: Aqmeshitti Qyzylorda dep atasaq eki jaqta riza bolady, - dedi. Onyng búl úsynysy qoldau tapty. Shymkentke qaytqan song bir qyzgha ýilendim. 1925 jyldyng kýzinde Asqar men Aghabek Baymollaevty ertip Qyzylordagha kelip, birden Qojanovtyng ýiine toqtadym. Esigining aldyndaghy kishkene bólmege ornalastym».

Aqmeshitting atyn Qyzylorda dep ózgertu turaly S.Qojanovtyng minbeden aitqan úsynys turaly «Alashordany» әshkereleushi iydeologiyalyq qúral retinde paydalanylghan «Tar jol, tayghaq keshudin» avtory S.Seyfullin óz basyna qauip tóngende:

«Qúryltay ayaqtalghan song Orynborgha poezben qaytyp bara jatqanda búrynghy alashordashy, Oqu-aghartu komissariatynda júmys isteytin múghalim eki adamnyng kózinshe sonday bir rahatty sezimmen maghan: «Aqyry bәri bizding (yaghni, alashordashylardyn) aitqanymyzday boldy. Qúryltay bizding jasyl tuymyzben ashyldy. Qyzmetkerlerge erkindik tiyse dep tilep edik, qúryltay sol iydeyamen ótti. «Júmysshy» degen sóz bos qaldy. Osy qúryltayda Qazaqstannyng bolashaq astanasy Aqmeshitting (Perovskinin) atyn Qyzylorda dep ózgertti. Qazaqtar ýshin qyzyl, jasyl, aq týsting eshqanday aiyrmashylyghy joq, Ordasy bolsa bolghany. Endi partiyagha biz de kiremiz», - dedi maghan (Baylar men myrzalardyng ýiin Orda dep, kedeyler men jarlylardyng ýilerin  baspana ne lashyq dep ataghan)», - dep maghlúmat berdi.

Áriyne, jogharydaghy múghalim, bizding joramalymyz boyynsha, S.Seyfullinning ózi ekinshi hatynda atyn atap kórsetken - Esim Bayghasqiyn. Ol keyin «partiyalyq tazalau» kezinde «partiyadan quylyp»,  qyzmetten bosatyldy. «Alashorda» isi boyynsha tergeuge alynyp, jauapqa tartyldy.  S.Seyfullin ózining Tóraghalyqtan týsuine baylanysty ókpeden tughan oilar jyl oralmay jatyp sayasy ýkimge ainaldy. Stalindi:

«Mine, osylardy sizding nazarynyzgha jetkizip qoyayyn dep edim. Men eshteneden dәmetip otyrghamyn joq, maghan eshtenening qajeti joq», - dep sendirdi.

«Revolusiya dauylpazy» «eshteneden dәmetpey», biraq ta bәribir әldeneden dәmetip jauap kýtip jýrgende ol hattyng shekesine búryshtama qoyylyp, tiyisi tótenshe mekemeler tynshydyqpen «aynalysyp jatty». Sonyng ishinde S.Seyfullinning ózine de Qazaqstannyng bas chekiysi Kashirin «jaqsylap túryp minezdeme» berdi. Áriyne, múnyng barlyghy onyng aqyndyq jýregin jaralady. Ashyndyrdy. «Alashordany» әshkereleytin qújat retinde paydalanylghan «Tar jol, tayghaq keshudi» 1931 -1932 jylghy asharshylyqtan keyin qayta óndedi degen pikir bar. Biraq ol ózining tarihy mindetin búl kezde oryndap ta qoyghan edi.

D.Ádilev (jalghasy): «Ol kezde Smaghúl Sәduaqasov Oqu-aghartu komissary bolatyn. Men sonda inspektor bolyp istedim.  Jastardy oqytugha ýlken kónil bólindi. Emtihan alu komissiyasynyng tóraghasy boldym. Shәkirtterdi Orynborgha, Tashkentke jiberdik. Sol kezde Sәduaqasov, Jandosov jәne basqa da qyzmetkerler qazaqtyng últtyq teatryn qúru turaly mәsele kóterdi. Sәduaqasov jan-jaqqa jedelhat joldady. Aqyry әrtister jinala bastady. Meni diyrektorlyqqa úsyndy. Kýni-týn jantalasyp jýrip besinshi ólkelik konferensiya ashylghan kezde alghashqy spektaklidi qoydyq. Qojanovty Mәskeuge shaqyrtty. Goloshekindi Qojanov qarsy aldy. Ekeui qúshaqtasyp amandasty».

D.Ádilevtinteatrdaghy qyzmetine baylanysty Mirjaqyp Dulatovtyn:

«Din!«Babaydy» qyryn qaratyp qoyyp, kýldirip, sóitip, qaban siyaqty bolghanyn kóruge kezdese almay jýrmin. Ol bylay túra túrsyn. Ne isteu kerek, qalay isteu kerek?Madiyar.3/IH-25 jyl», - dep jazghan tilshesi de tirkelgen.

Dinshege arnap tilsheni jazu sebebi - teatrgha bir adamdy qyzmetke alu turaly ótinish etken. «Babay» dep otyrghan adamy - «Aytuar» ma, әlde «Aymauytov» pa, belgisiz. Tergeushining siltemesindegi «Ay» dep sýiretile sýikektelgen jazudy anyq ajyrata almadyq. Degenmen de tómendegi hattardyng mazmúnyna qaraghanda M.Dulatov teatrgha J.Aymauytovty úsynyp otyrghan siyaqty. M.Dulatov pen J.Aymauytov ózara әngimede Jýsipbekting Orynbordanynan shaqyru joldanyp, ony Oqu-aghartu komissary S.Sәduaqasov maqúldaghan bolsa kerek. Al Jýsipbek pen D.Ádilev 1921 jyly Semey qalasyna barghanda tanysyp, kónilderi jarasqany bayqalady.

Biz teatr tarihyna qatysty shygharmashylyq qújat retinde jәne tikeley tergeu isine qatysy bolmasa da, jazushynyng shygharmashylyq ómirbayanyna qajetti derek esebinde J.Aymauytovtyng D.Ádilevke jazghan hattaryn nazardan qalys qaldyrmay, osy arada paydalanghandy jón kórdik. Onyng ýstine D.Ádilev qazaqtyng túnghysh últtyq teatrynyng ashylu tarihy turaly keneytilgen aqparat bermegen. Búl kýrdeli taghdyr iyesining últtyq ruhaniyat tarihynan alatyn orynyn da kórsetedi. Hattardyng mazmúny týsinikti bolghandyqtan da oghan týsinikteme berip jatpaymyz. Birinshi hat oqu komissary S.Sәduaqasovqa joldanghan.

«25/I-26. Dinshe! Smaghúldyng dilgiramyna jauap dilgiram qayyrghamyn. Ózine de ashyq hat saldym. Shkol oqu bitkenshe jibere alatyn emes. Dýmpu kýshti bolsa jiberedi. Meni sonsha kerek etsender o jaghyn is qylarsyndar. Smaghúl dilgiramynda: Jalaqy eki jýz, kelu bizding moyynymyzda depti.

Meni kim qylmaqsyndar! Rejisser me? Pesa jazushy ma? Álde ekeui  de me? Ekeui bolsa, onday aqyny jay artis te alady ghoy. Maksimumdaryng 250 emes pe edi? Ol bir. Proezdge aqsha jiberemiz depti. Ol mening ghana keluime me, әitpese, qatynymmen keluime joldyq bermegi bolsa, az ghoy. Maghan kóship kelu ýshin, әitpese, podiemnyy beru kerek emes pe? Búl eki. Pәter turaly sóz joq. Maghan jazarlyq ýy bolsa eken. Onashalau bolsa eken. Artisterding ortasynda shetke túra almaymyn. Teatrgha jaqyn jerden birer bólme eskergening jarar. Búl ýsh.

Osylardy anyqtap, ashyp bilip, maghan tezirek hat syz.  Baryp túlypqa mónireytin bolsam, әure qylmandar. Sahnalaryng isteldi me? Ne isteldi? Týzegen nәrse bar ma? Oiyn qalay shyghyp jatyr? Odan da sýikersin. Meni aldyru jaghynan ne qam isteldi? Jazarsyn. Mynau hatty әneugi adamgha tapsyrarsyn. Mening sharttarym jolgha siymdy shyghar. Siymsyz desen, minersin. Áyteuir saghan serik bolyp kóreyin. Is shyghara alsaq jarady. J.»

Búdan keyin J.Aymauytovtyng osy mazmúndas ekinshi haty bar. Jýsipbekting Qyzylordagha auysuy biraz bógetke úshyraghan siyaqty. Onda aldynghy tilekterin:

«Dinshe! Meni alam dep onsha belsenbeseng de bolady-au deymin. Sózindi tyndaushy bola ma eken? Biraq men júmystan qashatyn kisi emespin. Oryndaryng qanday bayandy bolar? Ordadan kóship ketetin bolsandar, teatrgha zor plan qúrudan mәn joq. Qaytse de aldy-artyn oilarsyn. Men bir tónkeris saryndy piesany audaryp, bastyrugha  Isagha (Toqtabaevqa - T.J.) jiberip otyrmyn. Qoyatyn shartym: basylmay oinalmasyn dedim. Aynalasy bir baspa tabaqtay-aq. Tez bastyryp alugha bolady. Jazba kýiinde oinalsa baghasy ketedi. Sen: jazbaday ber, - dep Isany qysyp jýrme. Oinauy jenil, ýgiti mәnli, jaqsy nәrse.

Zәude menimen habarlasu kerek bolsa hat jazarsyn. Osynyng ishindegi mine bir jabyq adresti (hatty - T.J.) iyesining óz qolyna tapsyrarsyn. Búl qatynyna da aitylmaytyn syr bolsyn. Mine bir hatty Ámirege tapsyrarsyn. Oghan aitatyn sózderim saghan da ziyandy bolmas. Ázirshe, qayyr. Jýsipbek», - dep jalghastyrghan.

Hattyng sonyna D.Ádilevting qolymen:

«Múnda, teatrdyn  Qazaqstangha gastrolige shyghatynyn aityp otyr. 2. Tatimova Shәkitaygha jazghan haty. Ol  kónildesi edi. 3. Ámire - әnshi. Búl 26 jyldyng yanvaryna keldi. 13/III - 29 jyly. D.Ádil», - dep hattargha týsinikteme bergen.

Búdan keyin Oqu komissaryS.Sәduaqasovqa ashyqhat joldaghan:

«13/II - 26 j. Smaghúl! Mektebimiz qynyrlyq qylyp meni oqu bitkenshe jibergisi kelmey jatyr. Qanday zany baryn bilmeymin. Biz óz erkimizben kirgen әsker adamy sanalmaytyn bolsaq kerek edi. Jasyryn jarlyghymyz bar deydi. Kórsetpeydi. Al zanyn onda biluge bolar. Mening sabaghymdy osy Ásker mektebining oqytushysy Abay Baytenúly degen jigit oqytugha yrza, ie jaraydy. Ádebiyetke menen osal kórip, týsem degenderdi shkol almay jatyr. Múnysy tym qynyrlyq. Baytenúlyn mening ornyma qoy dep taghy úsynugha bolady. Mende tartynshaqtyq joq. Jýsipbek».

Búl hatty orysshagha Janúzaqov degen audarypty. Kelesi sәlem syrty qatty, sarghysh ashyqhatqa jazylypty:

«25/II-26 jyl. Bauyrym Dinshe! Smaghúlgha jolyqtym. Ol mektep basshylarymen sóilesti. Olar kindik rúqsatynsyz bosata almaymyz depti. Eng ýlken bastyghy: orynbasar bersender bosatalyq, - depti. Sonymen Smaghúl UVUZ-gha (Mәskeudegi) jolyqpaq bolyp ketti. Qaytsem de baratyn shygharmyn. Tek resmy jaghy bóget bolyp túr. Pushkinning eki piesasyn audaryp, Madiyargha jibergem. Synnan tezirek ótkizuge qam qylarsyn. Bara qalsam, artisterge, ózime jetekshi bolghanday teatrgha qatysty әdebiyetterdi ala qaytugha Smaghúlgha tapsyryp jiberdim. Oiyndaryng tәuirlep keledi  degenge quanamyn, qazaqtyng túnghysh ónerpazdaryna (artisterge) menen týgel sәlem ait (Osy hatty oqyp ber). Jýsipbek»,- dep jazylghan.

Syrtynda:

«1/III-26 jauap qaytardym - Dinshe. 18/II-26 j. alyndy», - delingen esekertu bar.

Aragha kýn salyp D.Ádilevke taghy da jauap jazady. Múnda J.Aymauytov ózining shygharmashylyq baghyt-baghdaryna kenirek toqtalady:

«26/II-26 - Orynbor. Dinshe! 3/II salghan hatyndy 6/II-da aldym. Smaghúldan osynyng aldynda aldym.

Mening ornyma kisi kerek bolsa tabugha bolatyn. Mayor úlynyn  kóner-kónbesin bilmeymin. PINO-ny (pedagog oquyn) bitiretin Álsenúly Ádil degen jigit oqytushylyqqa tilenip jýr, ol mening ornymdy basugha jaraydy. Oghan әzir sóilesip, uәdesin  algham joq, alsam - dilgiram salamyn.

Gazette jazghan sózderindi kórip jatyrmyn. Smaghúldy qoldaghanyng jaraydy. Biraq sen teatr turaly «parlaman saryndy» әngimende meni aldyrudan zor nәrse kýtkendey badyraytyp qoyypsyn. Sonsha ýlkeytkendey men de teatr ghylymyn oqyp, jetilip shyqqan kisi emespin-ghoy. Bәrimizge de jana nәrse, bәrimizge de ýirenu kerek. Jalghyz-aq - ýirene alamyz ba, joq pa? Kәp sonda. Biraq ózge oqudan qiyn emes shyghar dep oilaymyn.

Teatr mening tәuir kóretin de nәrsem edi. Bayandy nәrse bolsa teatr arqyly әdebiyetke alansyz qaraudy kókseymin. Ádebiyetke búghan deyin túraqtay almay, jaghday bolmay jýrgen kisimin ghoy. Teatr jandy da, qyzyq ta júmys. Tek әleumet kózinde «shuti-skomoryh ...» - degen jenilqoy jaman aty bolmasa, anyghynda ol - óner ghoy. Qaytse de ol jaman attan jiyrenuge bolmaydy, onsyz da  qay bir manyzdy kisimiz?

Men baratyn bolsam, qúralaqan barmayyn dep, piesa qamdap jatyrmyn. Pushkinnen «Skupoy rysaridy»  ólenmen audaryp boldym. «Kamennyy gosti» degen 4 perdeli piesasyn audaryp jatyrmyn, bir perdesin bitirdim. Ózimde de búrynnan jatqan bir-eki piesa bar edi. Mynalardy bolghan song solardy týzetip jazugha kirispekpin.

Ordadan habar kelmey túrghanda osyndaghy Ryazanov deytin tarihshy oryspen qosylyp, kinogha layyqtap saqnalyq (ssenariy) jazugha kirisip edim. Bókeylik Jәngirhan túsynda bolghan Isataydyng kóterilisin jazbaq edik. Ony qalay jazu turaly múnan da, Mәskeuden de ýlgi kitap jinap, teoriyasymen, jazu әdisimen tanysyp edim. Sol kinolyq júmysymyzdyng bir-eki-aq bólimi núsqalandy. Ózgerisi әli bitken joq (7 bólimdi etip jazbaq edik). Jazuymyz oryssha, bitirsek, Qyzyl-Ordagha (komprosqa), Mәskeuding Goskinosyna lentadaghy sózderdi qazaqsha da, oryssha da jazbaqshymyz. Bú da bizde sony jatqan júmys, qyzyq júmys. Bir jaghynan Narkomprostan alghan Pokrovskiydi perevodttap, ekinshi osynday kóldeneng júmystargha aldanyp (jýrmin), onyng ýstine bala oqytu auyr tiyinkireytin kórinedi. Áytse de, jan keudede túrghanda, arpalysyp istemeske bolmaydy. Qay jerimizge qarasaq ta, bәri ýnireyip túr, jan tynyshtyq izdeuge jol joq. Zamannyng әleumettik búiryghyn oryndaymyz.

Sen osy hatty alghan song Smaghúlgha jolyq. Múndaghy Ryazanov degen orys qazaq tarihynan kóp materialdardy tauyp, kóp nәrse jazghan. Kazaqtarda tónkerister bolghan kórinedi. Sol enbegin nauchnoe Ob-vo arqyly bastyrugha Narkomprosqa bergen. Bilimpazdar qarap, bolugha layyq tauyp, enbek aqysyn beruge Starodubsov rezolusiya salghan. Kredit ashylmay, aqshasyn ala-almay jýrgen kórinedi. Smaghúl soghan týsinbey qalyp, әlde bireuding aituymen paydasyz dep tanyp, aqsha bergizbey qoyyp jýrmesin. Teginde qazaqtyng tarihyn kerek qylsaq, tarihynan әdebiyet tughyzbaq bolsaq, onyng enbeginen kóp paydaly nәrseler tabugha bolatyn.

Toqtabaev Isa atyna «Oktyabri» degen piesany audaryp jiberip edim. Sol tiydi me? Taghdyry ne boldy? Júmysyng da kóp shyghar, әitse de tezirek hat jaz. Barugha bel bayladym. Shkol qay kýni bosatsa, joldyq aqsha súrap dilgiram úramyn. Bógetpesinder qayyr. J.».

D.Furmanovtyng «Býlinshilik» atty romanynyng negizinde jazylghan M.Áuezovting de «Oktyabri ýshin» degen audarma piesasy bar. J.Aymauytovtyng osy audarmasyn júmys barysynda M.Áuezovting paydalanuy әbden mýmkin.

D.Ádilev (jalghasy): «Qojanov pen Sәduaqasovtyng arasyndaghy aitys shartty týrde ghana bolatyn. Orynborda jәne basqa jerde kezdeskende bir-birin restorangha shaqyratyn. 1925 jyly Bókeyhanov kelip Ermekovting ýiinde jatty. Baytúrsynov qonaqqa shaqyrdy. Bókeyhanov Qojanovtyng mashinasyn minip jýrgeni esimde. Qojanov Qyzylordagha jii keletin. Goloshekin oghan júmysqa bóget jasaydy dep renjiytin.

Teatr diyrektory retinde kýsh-quatymdy ayamay júmys istedim. Biraq men otstavkagha súrandym da Tashkentke kettim. Orynyma Ály Bayseyitov taghayyndaldy. Sodan Qarataugha baryp qyrda biraz dem aldym da, Qyzylordagha kelgen song Aymauytov ekeumiz Mәskeudi kórip keluge kettik. Mәskeude Sverdlov alanyndaghy eki qabatty Kenes ýiinde túratyn Qojanovtyng pәterine týstim. Mәskeude on kýn túrdym. Qojanovtyng әielimen, úlymen, Týrkistandyq bir qazaqpen ýlken teatrgha bardym. Búl men ýshin ýlken janalyq boldy. «Ruslan men Ludmila» operasyn kórdim.  Kelesi kýni Qojanov meni shygharyp saldy. Moskvagha kele jatqanda poezda Smaghúl Sәduaqasovpen kezdeskemin. Ángime barysynda ol ólkelik komiytetting mәjilisinde Goloshekinmen jәne basqa da buro mýshelerimen qatty úrsysyp qaldym degen bolatyn. Men múny Qojanov aitqanmyn. Ol Aspandiyarovqa jәne Qazaqstannyng Moskvadaghy ókili Dosovqa habarlasty. Olar qonaq ýide biraz әngimelesti. Aspandiyarov tapanshanyng birenshe oghyn Qojanovqa berdi. Arys beketinen Shymkenke týiemen kelip, odan Áulieatagha soghyp, auylgha bardym.

1926 jyldyng qysynda ayaghy auyr әielimdi alyp Qyzylordagha keldim. Ol kezde Sәduaqasov qúldyraghannyng ýstine qúldyrap kele jatqan. Sәlem beruge barghanymda ýiinde Mynbaev pen Jandosov otyr eken. Mynbaev: Qazaq kommunisteri qorqaq, әtteng partiyada joqpyn, - dedi. Men alghash Qyzylordagha kelgende Mynbaevpen bir ýide túrdym. Ekeumiz proferans oinaytynbyz. Sonda ol maghan: Eger maghan salsa Bókeyhanovty qazaq ýkimetining tóraghasy etip qoyar edim. Sonda ol býkil músylman eline Qazaqstan men Ózbekstandy qosyp alyp biyler edi, - degen bolatyn. Mústanbaev pen Júmat Shanin Súmaghúldyng ýiine kelip jýrdi. Barlyq qyzmetten alynghandyqtan da Mústanbaevtyng kónil-kýii nashar bolatyn. Ýiine kirip barghanym da Sәduaqasov birden: «Saytan alghyr, sen turaly Núrmaqov jaman pikirde. Kommunisten qatyngha ainalyp ketti dep jýr», - dedi. Ol búl sózdi Mәskeuden estip kelipti. Sondyqtan da elge tezdetip ketip qaldym.

Men qyrda jýrgende agham Bәiseyit jalpy jaghdaydy bilu ýshin Shymkent pen Qyzylordagha ketti. Bizding jaghdayymyz shyndyghynda da qiyn jәne eshkim arasha týse almaytynday edi. Kinәmizdi ashyq moyyndau satqyndyq siyaqty kórindi. Aghayym Seyfullinmen sóilesipti. Qyrdan Shymkentke kelgenimizde Bәiseyitting tútqyndalghanyn estidik. Orazbek Naubaev pen Bolysbekti jiberip edik. Bәseyitti Qyzylordagha alyp ketti degen habar әkeldi».

Taghy bir hat týrmedegi Bayseyitke arnalghan. Búl hatta jasanghan jaudyng suyt jýrisi, ójetqimyly, qaruly aibary bar. Ózin de, ózgelerdi de sergeldenge týsirgen oqighanyng qarbalasty qarsanynyng ekpini angharylady.

«26/ÝII-27 jyl. Bәke! «Amanshylyq. Ramazan mergen men Núrlandy jiberip otyrmyz. Jeteginde sizge arnaghan bos at bar. Qarajatqa 175 som berdik. Bir vintovka, bir berdenke, 200 shama oq bar. Mergen, 2 myltyq, 200 oq, óz jigeriniz, qúday qalasa bir әzirshe jarap qalar.  Ne týrli aqyl bolsa da o jerde ózderiniz layyghyna qarap  istersizder. Jolyqqansha. Qosh bolarsyz. Dinshe.».

 

Tergeu isinde týrmedegi jaylardy qamtityn jәne Bayseyitti alyp qashyp shyghushynyng hattary qattalghan. Búl týrmedegi bopsalardyng týbine jetu óte qiyn. Sondyqtan da basqa hattardy paydalanbadyq. Osy oqigha turaly «Sovetskaya stepi» gazetining 1927 jylghy 4 yanvari kýngi sanynda «Kóz-kórgen»- degen maqala jariyalanypty. Sonda búl oqighanyn  egjey-tegjeyi tolyq bayandalghan.

Iste Dinshening aghasy Bayseyit Ádilevting de haty saqtalghan. Qoljazbasy tórt býktelip tiglgen, qaryndashpen jazylghan, jazu óshe bastaghan. Ony tanu óte qiyngha soqqandyqtan da tek qana Qara-Noghaygha qatysty tústaryn kóshirip aldyq. Hat «8/I-24»-jyly dep belgilengen. Jalpy sәlem men auyl-aymaqtyng janalyghynan song bylay jalghasady:

"...Aytarlyq sóz-eskishe birinshi iini kýni Shu boyynda Óksikbay auylynda oidaghy, qyrdaghy kishi jýz bas qosyp, qonys jayyn sóilemek. Sol keneske biz de shaqyrylyppyz. Aldaghy ekinshi kýni jýremin. Ol jiylysta mening aitatynym: Jer tappaghanyng Arqagha shyghyp ketsin, HúqmetÁuliye-Atada bolsyn. Aqmoladan bir jolata qolyndy ýz-demekpin. Aqmolanyng ózi de búl tamadan kýderin ýzgendey bolsa kerek. Biraq kesirli Átiyding balasy Plakstyng izdenuimen, shaqyruymen Shabdan Eraliyev kelipti, Ahmetjan Myqanov kelipti. Ýsheui elden mal jiyp  alyp, (sonyng qúnyna baghalap  - T.J.) kezdeme satyp jatyr. Shabdan Eraliyev ózine tiygen sybaghasyna inisine bir qyz alyp beripti. Mal alghan kisilerge bergen tiyanaqty dokument joq. Artyqsha qahar qylghan Jýsip boldy. Jalghyz Jýsipten 13 mal aldy. Bәri de iri maldar. Búl qylghandarynyng tolyq maghlúmat ekenin Tashkenge bir jetkizermin. Tilegim-"Aq jolgha" bastyru.

Endigi sóz-tiri bolsam fevrali júldyzynda Áuliye-Atagha baryp, senderge habarlasyp, Tashkentke baramyn. Basqa el beri Arqagha ketse de ózim jongha baramyn.

Aytpaqshy, Plaks Orynborgha baramyn dep ketip, Týrkistannan qaytyp keldi. Bir Omar Diuanov degen noghaydy ertip kelipti. Ol  noghay el-elding nalogin aldy,ketkennen qalghanynyng esebin aldy. Aqmolanyng hýkiminde qalghandardy da, qashyp ketkenderdi de esepke aldy, qashqyndardy ústayd. Ol noghay әzir Shu jaghasyndaghy naymandarda jýrse kerek. Tamagha әzir kelgen joq. "Jaudy ayaghan jaraly qalady", - degen. Ne qylsa da Plakstyng yzasy ótti. Adamdy qúsa qyp.

Endigi sózdi ózimning auyzymnan estiysin. Men mynau Eskendirdi razy qylyp jiberdim. Aman bol, bauyrym. Nauryzdyng bas kezinde baramyn. Asqargha kóp-kóp sәlem, shәkirtke...

Bayseyit Ádil úly.8/I-24 j."

 

Búl hat - Dinshe Ádilevke arnalghan. Al múndaghy aitylatyn adamdardyng janama attarynyng týsiniktemesi bylay berilip, sonyna «D.Ádilev» dep qol qoyylghan.

«Múndaghy Plaks-Sәduaqas Jalmaqanov.IYraliyev-Aqmola milisiyasynyn bastyghy.Myqanov-Aqmola uezining Sarysu VK-nan.Shaqaev Jýsip-Sarysu audanynyng bir bayy.Erdenbaev  Eskendir-Aqmola okruginen, ol kezde SAKU-ding -Orta Aziya kommunistik uniyversiytetining studenti, hatty sol әkelgen. D.Ádilev.25/I-29 jyly", - dep jazylghan.

D. Ádilev (jalghasy): «Men, Aghabek Baydullaev, Ordabay Jarylghapov jәne Beysenbay tórteumiz atpen Qyzylordagha keldik. Men qalagha kirgenim joq. Hat berip jiberdim. Keshke Dulatovtyng ýiine bardym. Olar maghan: qazirshe syrtta jasyryna jýr, - dep kenes berdi. Bayseyitti bosatyp aludyng mýmkindigin qarastyrdyq. Mahmút degen bajamnyng ýiinde eki-ýsh kýn jattym. Sol kezde «Enbekshi qazaq» gazetining qyzmetkeri Mústafanyng óltirilgenin estidim».

Dinshe Ádilevting de ýsh-tórt haty iske tigilipti. Bir-bir japyraq qaghaz. Ábden tozghan. Sonyng birnesheuin úsynamyz. Áuelgisi Mirjaqyp Dulatovqa arnalghan:

«8/IH 27 jyl.

Jaqa! Myrzaghazy, Seydazym aghay jәne basqa aghaylar! Joldastar!

Amanshylyq. Eptep kýnimdi kórip jýrmin. Qalay, qaladaghy joldastardy saghyndym. Eng әrisi bir aidan qalmay Qyzylordagha jýremin. IYә, poezben, iyә, atpen baramyn. Poezben jýrudi qauipti kóremin. Atpen jýrem. Bayseyitting júmysyn mýmkin bolghan qadarda bir jola ayaqsyz qaldyru jaghyn qarastyrarsyzdar - dep ótinemin. Kórgen-bilgenderinizdi Múqatay degen jigitke aityp jiberersizder.

Jolyqqansha qosh bolynyzdar! Dinshe».

Búl hat zattay aighaq retinde tirkelip, M.Dulatovqa, J.Aymauytovqa, M.Espolovqa, S.Qadyrbaevqa «terrorshyl kontrrevolusioner» degen aiyp taghugha negiz qalady.

Sonday-aq teatr diyrektory retinde odan «tuysqandyq kómek súrap» jazylghan qyrghyzdyng últ kósemi, «Alashordanyn» ýkimet mýshesi Q.Tynystanovtyng resmy haty da tirkelipti. Onda:

«10/IÝ-26 jyl. Pishpek.

Qazaq últ teatry basshysy joldash Ádilúlyna joldastyq hat.

Bizding qyrghyz oblysynda últ teatry degen mәsele jana qozghalyp túryn. Oshu jaz aiynda kurmakshymyz. Sizderden búl mәselening oryndalyp jatqanyna birneshe jyl boldy. Oshunduktan bul ishte sizderden aghayynshylyq jardamyn kýtemiz. Álbette bizding aghayynshylyq, joldashtyk suroobuzgha dezdep jýrip jәrdam bereshiz dep senemiz.

1.Truppanyzdyng jobasy (polojeniye).

2.Qazaqsha jasatqan dekorasiyalarynyzdyng formasy (opisaniye), kiyiz qazaq ýiining jasalmasy.

3.Osy kýnge sheyin ishtegen teatr ishterinizding esebin (otchet) bir formasy (kopiya)

Myna, jogharghy súruooubozgha, aghayynshylyq, joldashtyq retinde tezirek jauap qaytaruynyzdy kýtebuz.

Aghayynshylyq, joldoshtyq ótinishpen - Aghartu-sayasy bólimning basqarushysy Ýrkinshiúly.

Bilim komissiyasynyng tóraghasy - Tynystanúly».

Búl resmiyattyng D.Ádilevting ýiinen tabyluyna qaraghanda jauap jazylmaghan siyaqty.

D. Ádilev (jalghasy): «1927 jyly ózimining jaqyn tuystarym Múqatay Beysenbaev pen Núrjan Kәribaevti ertip Qyzylordagha keldim. Qaladan shetkeri ornalasqan stansiyanyng týbindegi Alpysbaydyng ýiine ornalastym. Sol ýige Dulatov keldi. Ángime barysynda: SSRO men Angliyanyng arasyndaghy diplomatiyalyq  qarym-qatynastyng ýzilgenin, soghys bola qalghan jaghdayda Kenes ókimetining qúlaytynyn sonda estidim. Bayseyitti týrmeden alyp shygha almadyq. Kollegiya mýshesi Qadyrbaevting kepildigimen ghana bosatty. Keyinnen onyng isin Aqmola uezinde - Petropavl qalasynda qaraytyny belgili boldy. Sodan keyin Bәiseyit elge shyghyp ketti. Búl 1927 jyldyng kýzi bolatyn. Bizding auyl Sarysudaghy jaylaudan Shu boyyna kóshken edi. Týrkistannan auylgha bir ózbek keldi. Ol: «Qojanov Mәskeuden keldi. Ádilevter kózge týsse mindetti týrde ústalady. Neghúrlym shet jýrgeni dúrys», - dep aitypty.

Sonymen 1928 jyldyng kóktemi de keldi. Auyl soltýstikke qaray jaylaugha kóshti. Qojanov Tashkentke keldi degendi estip: mýmkin meni Ózbekstanda qyzmetke alar nemese shetelge barugha joldama berer - degen ýmitpen tuysym Núrlan Qarabaevty ertip jolgha shyqtym. Aghabek Baydullaevting auylyna kelsek Ordabay Jaqypov degen milisiyadan onyng tútqyngha alynghanyn estidik. Biz Shymkentke suyt jýrip kettik.

Jýsipbek Aymauytov Shymkenttegi Kazpedtehnikumda sabaq beretin. Aqshamda onyng pәterin tauyp alyp, terezesinen dauystap shaqyrdym. Ol jazuyn qoya sap syrtqa shyqty. Ol meni dauysymnan tanypty. Tashkentke - Qojanovqa jolyghugha bara jatqanymdy aiytym. Ol: «Sening ashyq jýruing óte qauipti. Baydullaevti bosatyp alamyn deseng - ózing bil. Biraq Tashkentke barma. Qojanov pen Dulatovqa aitatyn sәlemindi menen ait, - dedi. Biz sonymen tarqastyq. Aghabek pen Otarbaydy ertip Súltanbekke bardyq. Ol: «Tanerteng Aghabek ambulatoriyagha barady. Sonda atty dayyndap qoyyndar da ózdering ony qalanyng syrtynan kýtinder», - dedi. Biz ýsh atpen Aghabekti kýtip túrdyq. Ol kelisimen Temirlangha qaray bet aldyq. Onda Aghabekting tuysynyng ýiine týstik. Miniske at berdi. Sóitip auylgha jettik».

Búdan keyin D.Ádilov ózining auylynda ýlken as bolghanyn, sol asqa kelgen Qalmúratov Tәjibay degen kisi Qojanovtyn: «Qalayda Ádilevter kózge týspesin», - dep sәlem aitqanyn, búl oilanyp-tolghanyp jýrgen kezinde tәrgileu nauqany bastalyp ketkenin jazady.

D. Ádilev (jalghasy): «Sóitip jýrgende... tәrgileu bastalyp ketti. Aqmola jaqtan dýrliktirgen ýreyli habarlar kelip jatty. Túrghyndarda es qalmady. Baylardyng maly sypyra alynady eken desti. Naqty isting barysynan eshkimning habary bolmady. Qarbalas nauqan bastala qalsa, qosaq arasyna bizdi de ilestire ketetin shyghar dep kýdiktendik. Biz Qyzylordagha Kәribev Núrlandy jiberdik. On bes kýnnen keyin Dulatovtan habar alyp keldi. Aymauytov oghan barlyq jaydy bayandapty. Dulatov: «Shymkentten Sarysu audanyna jasaq shyghyp, býgin-erteng Ádilevterdi tútqyndaugha attanady. Neghúrlym kózden tasa jýrsin. Býkil qyr elinde dýrbeleng jýrip jatyr. Qazir soghys jaghdayyna jaqynbyz. Eger de qauip tóne qalsa men de qyr eline qaray yghysamyn. Mýmkindigi bolsa Qytaygha qaray ausyn, ol jaqta da qazaqtar kóp. Ýi-ishin tanystaryna tastap ketsin. Sonday-aq Qarqaraly jaqta seksen adamnan qúralghan jasyryn úiym bar. Sәduaqasov ta ózderindi saq ústa dep eskertipti. Bizge de tyqyr tayanyp qaldy», - dep sәlem joldapty.

Aldymyzda - qys, ýi-ishin dalagha tastap ketuge bolmaydy. Qazaqtardyng ayaghy jetpeytin jerge qystayyq dep sheshtik. Áulieatadan arnayy jasaq shyghypty, ishinde Áubәkirovting adamdary bar eken. Olarmen auylnay Núghman Toqsanbaev jolyghypty. Shymkentten ýkimet ókili bop Sýleymen Shýlenbaev kelipti. Ol: «Eshqanday mәmile bolmaydy. Olardy ústap, atu kerek», - dep kesip aitypty. Toqsanbaev mening aghammen kezdesip, osynday suyq habardy jetkizdi. Kópting ortasynda túryp daghdaryp qaldyq. Bizdi tútqyndaugha order jiberetin shyghar dep kýtip edik. Olay bolmay shyqty. Bizdi zannan tys dep jariyalap, tek atugha búiyrypty...».

Osy habardy estisimen D.Ádilev qyspaqqa úshyraydy. Qughyn kezinde tәrkige týsedi. Týieleri, attary tartyp alynady. Sarysudan shyghyp, Shudaghy qayyn-júrtyna keledi. Odan qaytadan Sarysugha bet búrady. Sol kezde qughynshylar ýstinen týsip, atysyp әzer qútylady. Attan at aiyrbastap otyryp, bir kóshke jolyghady. Bala-shaghalaryn sol kóshke tastap ketedi. Sodan tútqyndaghy Aghabek Baydulaevtyng ýiine týnep shyghady. Tangha juyq Ahmet Shalqarbaev degen kisi kelip, búlardy Kenes ýkimetine beriluge shaqyrady.

Búdan keyingi oqigha belgili. Qolgha týsip, týrmege qamalady. Alghashqy tergeuding ózinen-aq «Alashordanyn» әigili qayratkeri bolyp kórsetindi bere bastaydy.

Biz tergeu barysynda taghylghan aiyp pen anyqtalghan-mys delingen aiyptau jelisin Qazaq SSR joghary sotynyng 1988 jylghy anyqtamasy boyynsha tanystyryp baryp,  әr adamnyng tergeu isine jeke-jeke toqtalamyz. Sonymen, D.Ádilevting jogharydaghy kórsetindisine jýginsek, Naghima Aryqovanyng ýielmenimen birge Semeyge (nege ekeni belgisiz) kelip Jýsipbek Aymauytovpen tanysady. Sol kezde:

«...Ol (D. Ádilev - T.J.) 1921 jyly Orynbor qalasynan ózining KirSIYK-ke mýshe bolyp saylanghany turaly telegramma alady da, sonda jýrip ketedi. Ishkiister halyq komissariatynda isteydi, onda KirSIYK-ting jataqhanasynda tanysy Bolghanbaevpen bir bólmede túrdy. Sol arqyly búrynghy alashordashylar Bókeyhanovpen, Baytúrsynovpen, Omarovpen, Sәrsenovpen jiyi qarym-qatynas jasaydy. 1921 jyly atalghan adamdar Omarovtyng bólmesine jinalady, onda Baytúrsynov shifrmen (býrkemelenip) jazylghan Validovtyng hatyn oqyp beredi. Songhy adam (Validov -T.J.) Búqara qalasynda múny qoldaytyn ýlken kýshting túrghandyghyn  habarlap, ózimen kelisim jýrgizu ýshin arnayy adam jiberuin ótingen. Búl hatty talqylaudyng barysynda ózderining jasyryn úiymyn qúru turaly sheshim qabyldaydy jәne Validovpen kelisim jýrgizu ýshin - múny, Ádilevti, al shetelmen baylanys jasau ýshin - Bolghanbaevti jiberu kerek dep kelisedi. Songhy adam (Bolghanbaev - T.J.) «Alashordanyn» Torghay bólimshesining móri basylghan arnayy mandatymen (ol kezde «Alashorda» partiyasy taratylyp ketken. Barlyq is qaghazdary, móri ókimetke tapsyrylghan - T.J.) shetel derjavalarmen kelisim jýrgizuge kepildik alady, al Ádilev bolsa Orta Aziyadaghy úiymdarmen baylanys jasaytyn ókil bop bekitiledi.

Sodan keyin ony (Ádilevti) Oqu-aghartu halyq komissariatyna júmysqa auystyryp, oqulyqtar әkeledi degen syltaumen Tashkent qalasyna komandirovkagha jiberedi. Ol onda Bolghanbaevtan búryn barady, Dulatovty, Dosmúhamedovty izdep tauyp, ózining keludegi maqsatyn olargha aitady. Dulatov oghan: ózining qyzmetkeri Birimjanovty Búqaradaghy Validovqa jiberip qoyghanyn bildiredi. Songhy adam (Birimjanov - T.J.) Búqaradan qaytyp oralghan son, olar Bolghanbaev pen Biytileuov (jәne Ádilev - T.J.) ýsheui taghy da Validovqa barady. Validov olargha Sovet ókimetine qarsy birigip kýresu ýshin bizge qosylyndar dep úsynys jasaydy. Bolghanbaev pen Biytileuov ol aradan keri qaytyp ketedi de, búl (Ádilov - T.J.) qalyp qoyady. Sodan keyin Validovtyng tapsyrysy boyynsha ol Ferghana manyndaghy Janúzaqovtyng basmashylaryna attanady. Alayda sol kýni qyzyldar otryadqa shabuyl jasaydy, otryad tarap ketkendikten, Ádilev taghy da Tashkentke qaytyp keledi. Ózining Validovpen aradaghy jýrgizgen kelissózding qorytyndysyn ol Baytúrsynovqa da, basqa da adamdargha aitpaghan.

1927 jyly SSSR-ding Angliyamen aradaghy diplomatiyalyq qarym-qatynasty ýzuine baylanysty olardyng bәri de soghys bastalady dep kýtedi. Sondyqtan da osymen (Ádilevpen) kezdesken kezde, Dulatov oghan: «Endi búrynghy alashordashylardy qughyndap, qysym jasauy mýmkin», - degen pikir aitady. Osyghan baylanysty ol: Baytúrsynov, ózi, Espolov jәne basqalary soghys bola qalghan jaghdayda, qaruly kóterilis úiymdastyru ýshin, qyrgha ketuge keliskenin aitady.

Ol, Ádilev Goloshekindi óltirudi kópten beri oilastyryp jýrgen eken-mis. Búl turasynda ol Dulatovpen, sonday-aq Aymauytovpen pikir alysqan. Sodan keyin búl taqyrypqa qaytyp oralmaghan» (1988 jylghy aqtau turaly sot sheshiminen kóshirme).

 

Osylay ýsh kýnning ishinde barlyq «ayghaqtardy jiyp alghan» tergeushiler osynda aty atalghandardyng ishinde Á.Bókeyhanov pen Z.Validovten, T.Rysqúlov pen S.Qojanovtan, S.Sәduaqasovtan basqalardyng barlyghyn tútqyngha aldy. 1921-1922 jylghy Orynbordaghy nemese Tashkenttegi úiymgha qatysty 40 adamnan, Betpaqdaladaghy jәne Torghaydaghy astyrtyn qaruly kóterilisti „dayyndaghan" 32 adamnan 2 jyl boyy ilgerindi-keyindi eki jýzden astam jauapqa tartty. Búdan búryn jýrgizilgen Á.Bókeyhanovtyn, E.Omarovtyn, H.Ghabbasovtyng tergeulerin osy iske әkep qosyp, jogharydaghy kórsetindilerge sýiene otyryp olardyng bәrine ortaq:

1. Kenes ókimetin qúlatu ýshin 1921-1922 jyldary Orynbor men Tashkentte astyrtyn kontrrevolusiyalyq úiym qúrghan.

2. Orta Aziyadaghy basmashylardyng qozghalysyna qatysqan, әskery jasaq qúrugha úmtylghan, sóitip, qaruly kóterilis arqyly Qazaqstandy Reseyding qúramynan bólip әketpek bolghan.

3. Ashtargha kómek komissiyasyn kenes ókimetin qúlatu turaly ýgit jýrgizuge paydalanghan.

4. Baylardy tәrgileuge qarsy ýgit jýrgizip, olardy qaruly kóterilis jasaugha baghyttaghan.

5. Angliyamen astyrtyn baylanysyp, aghylshyn әskeri Qazaqstangha basyp kire qalghan jaghdayda, qyrda kóterilis úiymdastyrudy josparlaghan.

6. Qazaq  Ólkelik komiytetining hatshysy Goloshekin joldasqa qastandyq jasap, atyp óltirmek bolghan - degen aiyp taqty.

Kórsetindi de aty atalghandardy birinen song birin tútqyndap, jauapqa tarta berdi.

1929 jyly 29 shilde kýni segiz adamnyng aldyn-ala jýrgizilgen tergeui ayaqtalyp, Mәskeuge aidauylmen jóneltildi. Ol turaly OGPU-ding әskery kýzet bóliminin:

«17/VII - 29 j. № 1675 Butyrka týrmesining bastyghyna. Tómendegi 8 tútqyn aidauylmen jiberilip otyr. 1. Tashekenov Qaby Kentaevich 2. Baytúrsynov Ahmet Baytúrsynovich 3. Dulatov Mirjaqyp Dulatovich 4. Aymauytov Jýsipbek Aymauytovich 5. Ispolov Myrzaghazy Ispolovich 6. Birimjanov Ghazymbek Qorghanbekovich 7. Bolghanbaev Hayretdin Ábdirahmanovich 8. Ghabbasov Halel Ahmetjanovich. Búlar aidauylmen aparylsyn jәne bir-birinen onasha ústalsyn. OGPU-ding әskery bólimi», - degen ilespe haty saqtalghan.

Qyzylorda, Almaty, Tashkent týrmelerindegi súraq-jauaptardyng barlyghynyng basy biriktirilip aidauylmen birge Butyrkagha jóneltildi. Búdan keyingi ÝI tomdaghy "Ádilevti jәne basqa da 44 adamdy aiyptau jónindegi qylmysty istin" tergeu hattamalary Mәskeu qalasynda jýrgizildi.

Jalghasy bar

«Abay-aqparat»