Qazaqtyng oishyl aqyny Abay Qúnanbayúlynyng tughanyna biyl 175 jyl, bilesizder. Preziydent pәrmen berip, Abay toyy býkil respublika kóleminde toylanatyn bop sheshilgen edi. Ol ýshin arnayy memlekettik komissiya qúrylyp, atqarylatyn is-sharalardyng jospary da bekitilgen.

Onan son, Qytayda covid-19 indeti shyghyp, ol býkil dýnie jýzine tarady. Sonyng ishinde Qazaqstan da bar. Elde Tótenshe jaghday jariyalandy. Qatang karantindik shekteuler engizildi. Ol jayly taghy bilesizder. Kýn sayyn kýshenip bara jatqan indet Abay toyyna qatysty әuelgi kelisip, bekitken josparlardy da ózgertti. Jalpyhalyqtyq sharalardyng kóbi keyinge shegerildi. Biraq, búl Abay toyy mýlde atalyp ótilmeydi degen sóz emes. Qazirding ózinde onlayn formatta ótkizuge bolatyn birli-jarym is-shara atqarylyp jatyr.

Abai.kz aqparattyq portalynyng da әuelgi maqsaty - Abay múrasyn, Alash ósiyetin keshendi týrde nasihattap, jaryq kórgen kitaptar men baspasózde basylghan tandauly maqalalardy bir arnagha toptastyryp, ony әlemtor arqyly әlemge pash etu edi. Alghash ashylghan kýnnen bastap redaksiya ústanymy osy baghytynan qiya basyp kórgen joq. 11 jylda Abai.kz aqparattyq portalynda Abay múrasyna myndaghan material jariyalanypty. Ol – Abaydyng shygharmalary (ólenderi men poemalary, qara sózderi, kitaptary t.b.), Abaydyng shәkirtterining shygharmalary, Abaygha, Abaytanugha qatysty attary atan týieni shóktiretin ghalymdardyng zertteuleri, maqalalary, pikirleri t.b.

Endigi mәsele - Abaydyng tughan kýni qay kýn? Abaytanushylardyng bir bóligi Abaydyng tughan kýni 23 tamyz ekenin aitady. Taghy bir bóligi 10 tamyz degendi algha tartady. Al YuNESKO kóleminde toylanghan Abaydyng 150 jyldyghy 10 tamyz bolyp belgilengen. Yaghni, resmy týrde 10 tamyz.

Abay Qúnanbayúlynyng 175 jyldyghy qarsanynda Abai.kz aqparattyq portaly Abaygha, Abaytanugha qatysty jazylghan jana maqalalar men Abai.kz múraghatyndaghy zertteu materialdaryn kýn sayyn jariyalap otyratyn bolady.

Redaksiya

ABAY JÁNE «DALA UALAYaTY GAZETI»

Abaytanuda sheshuin taba almay kele jatqan problemalar barshylyq. Zәure Bataevanyng shuly maqalasynan avtordyng abaytanuda oryn alghan kem-ketikti, ekiúday pikirlerdi tauyp alyp, solardy «әshkere-ayyby» etkenine kózimiz jetti. Sonday olqynyng biri – «Abay poemalaryn qashan jazghan?» degen mәsele. Osy olqynyng ornyn azdy-kópti toltyru niyetimen qolgha qalam alghan jayym bar.

Úly Abaydyng tól poemalary ýsheu desek, senseniz, sol ýsheui de jazylu merzimi túrghysynan beymәlim. Anyqtalmaghan. Derek kózderi kóbine «belgisiz» dep ashyghyn aitady, biraq keybirining eshbir dәlelsiz-aq kýmәndi datany atap qalatyny bar. Mәselen, «Eskendir» poemasy turaly «Abay» ensiklopediyasynyng 228-betinde: «Jazylghan jyly belgisiz» delingen bolsa, al 1995 jylghy Tolyq jinaqty dayyndaghandar: «1900-1902 jyldar aralyghynda jazylghan» dep kesip-piship aitqan. Songhysy óte-móte kýmәndi data. Óitkeni, búl kezendegi Abay – hakimdik dengeydegi Abay.  Onashalanghan,  óz sózinshe, «bir ghana Haqty tappaq, әrbir nәrsening sebebin tappaqpenen lәzzattanghan» shaghy.

Sonymen, aldymen «Eskendir» dastanyn teksermekpiz. Kólemi – 42 shumaq dastannyng mazmúnyna uaqyt shyghyndap jatpay, birden-aq tikeley mәselege kósheyik. «Abaydyng eng jaqsy poemasy» (Áuezov) qay jylghy?

Buyrqana soqqan dauyldan song tabighat tynyshtyq tabady. Sol siyaqty 1894-1895 jyldar Abay ómirining qysqa da bolsa jaymashuaq kezeni edi. Abay «ýlken ýidegi kelini Erkejandy alyp» (Túraghúl),  Jiydebay qystauyndaghy eski ýidi qala ýlgisimen qayta salyp, ainalasyna talapty jastardy jiyp, ekinshi mәrte ústazdyq qylghan bolatyn (әuelgisi 1889-1890 jyldar). Búny Múhan: «Abaydyng aqyn shәkirtterimen kóp әngime-dýken qúryp, olardy aqyndyq ónerge baulugha belsene kirisken eki uaghy bar: 1889-1890 jәne 1894-1895 jyldar», – dep atap aitqan.

Abay mektebining kórnekti shәkirtteri: Aqylbay,  Maghauiya, Kókbay,  Árip, Áset, Múqa, topay Beysembay aqyn, kerey Uәiis aqyn, uaq Imanbazar aqyn, Kәkitay, Túraghúl, Áubәkir, Árham. Jasy ýlkeni de, mandayaldysy da – Shәkәrim edi.  Osy tizim  eki Baymaghambet (biri-ertegishi, biri-aqyn), әnshi-garmonshy әri Abaygha hatshy bolghan Ysqaq (yrghyzbay Yrysaydyng balasy), sirkshi Aghashayaq (Berikbol), kýishi Bitkenbay, әnshiler Múhametjan, Álmaghambet, Orynbasar, Ótegeldi, toghyzqúmalaq pen doybynyng sheberleri – Kórpebay, Yrsaldy, Qúttyqoja, Naqyshtyng Smaghúly, Qúdayberdi, Tekjan t.b. ónerpazdarmen tolygha týsedi. Búlar hammasy – mýriyd-tәlimgerler, Abay – olar ýshin pir, yaghny ruhany ústaz. Osynau tәlimdik-aqyndyq mektep sýiikti balasy Ábishting qazasyna baylanysty jabylghanyn da aita otyrayyq.

Aytyp-aytpa, Jiydebay qystauy alghash ret ruhaniyat kindigine ainaldy. Abay jastargha ústazdyq qylyp, aqyndyq talanty erekterge poema jazu ónerin de ýirete bastaghan. Atap aitsaq, Aqylbaygha «Daghystan», «Zúlys» taqyrybyn, Maghauiyagha «Qasym» degen poema jelisi men «Enlik-Kebek» salt-dәstýr jyryn jazudy úsynghan-dy.  Shәkәrimge dastan, yaghny sujetti ólennen bólek, qazaqtyng ru shejiresin týzip, tarihyn týgendeudi qosymsha tapsyrghan bolatyn.  Osy aitylghandar 1894-1895 jyldardyng mәndi ereksheligi.

Mәsele sonda,  ústaz Abay tek ýiretushi rólinde ghana qala almay, ózi de «Eskendir» poemasyna kirisip, ony 1894 jyldyng kýzinde ayaqtap shyghady. Oghan dәlelimiz qaysy? Bir jyl búryn, yaghny 1893 jyldyng kýzinde Abay balalarymen qosylyp, Ániyar Moldabaev degen oqyghan azamatqa Semey shaharynan ekiqabatty, enseli ýy satyp әpergen bolatyn. Sol ýide túnghysh balasy Aqylbaymen qona jatyp, biraz uaqytty birge ótkizedi. Osy joly Aqylbay Semeydegi bastauysh bilim beruge qamqorlyq jasaytyn   Qoghamnyng tolyq mýsheligine ótedi (búl turaly qújat arhivte saqtauly), әri әkesimen tize qosyp, dastanyn jazady. Senseniz, Abay «Eskendirin», Aqylbay «Daghystanyn» birlese otyryp, qolgha alghan bolatyn. «Ata-anagha kóz quanysh» óleninde Abay Aqylbaygha ókpe, renishin jetkizgen edi ghoy.  Mine, әke men bala arasynda oryn alghan osynau renish pen týsinbeushilik endi kelmeske ketti. Osymen, әke kónilinen auyr jýk týskeni aitpasaq ta týsinikti.

«Eskendir» poemasy 1894 jylghy dep tújyrugha mýmkindik beretin ózge de myqty derek bar, ol – «Tәkappar әsker basy turasynan» atty maqala.

Shaghyn maqala Omby qalasynan shyghatyn «Dala uәlayaty gazetinin» 1895 jylghy №3 sanynda basylghan. Zertteushi ghalymdar Abaydyng poemasy men әsker basy turaly maqala mazmúny qos tamshyday úqsas dep birauyzdan bekitedi. Biraq, maqalany jiti bayyptaghan Múhtar Maghauiyn: «Búl úly aqyngha tiyesili múra emes» degen toqtamgha kelgen. Nege? «Ras, búl әngimening týp tamyry Abaydyng «Eskendirine»  baryp tireledi, – deydi ghalym-jazushy. – Biraq sol poemany estigen ekinshi bir adamnyng qolynan shyqqan olaq mazmúndau demekpiz. Ángimede Abaygha tәn, kerek deseniz, ataqty poemany sózbe-sóz qaytalaytyn oralymdar, tirkester úshyrasqanymen, jazu mәdeniyeti jetilmegen qalam tanbasy aiqyn kórinip túr. Búl, tipti, Abay qolynan shyqqan әngimening býldirilgen redaksiyasy da emes. Poemamen ýstirt tanystyq nәtiyjesinde tughan әdepki әpsana».

Zertteushining saliqaly pikiri búl. Hoosh, onda «Olaq mazmúndalghan maqala avtory kim?», «Abaydyng jaqyn ainalasy, biraq jazu mәdeniyeti әli jetilmegen shәkirti qaysy?» degen súraq óz-ózinen tuady.

Jogharyda Abaygha tәlimdi shәkirt bolghandardy týgendep, atap shyqqan edik. Olardyng arasynan  Yrysaydyng Ysqaghy degen shәkirtke zertteushiler әli kýnge nazaryn audarghan emes. Óz biluimizshe, janaghy «Tәkappar әsker basy turasynan» atty maqalanyng avtory osy adam. Nege deseniz, onyng daralyghy – aghasy Abaydyng ólenderin jinaghan, auyzsha aitqan әngimelerin qaghazgha týsirudi  mashyq etken. Búl ózgelerde joq qasiyet! Abay qasynan qalmay jýrip, orys tilin óitip-býitip mengerip alghan kising de – osy Ysqaq.

Búl payym dәleline «Dala uәlayaty gazetinde» 1892 jyly basylghan «Qazaqtardyng esterinen ketpey jýrgen bir sóz» atty hikayagha auysayyq. Hikaya Abaydiki me, әlde basqaniki me? Búl da – ekiúday, dauly mәsele. Taghy M.Maghauiyn: «Búl – eshqanday dausyz, Abaygha ghana tiyesili shygharma. Sonymen qatar, búl – jabayy aqpar, qaradýrsin maqala emes, bas-ayaghy býtin, artyq-auys mýshesi joq, mashyqty, sheber prozashynyng qolynan shyqqan, úly Abay atyna layyq tuyndy», –  dep mәlimdeydi.

Shýbәsiz, әngimening týp iyesi – Abay. Úly túlghanyng dualy auzynan shyqqany kýmәn tughyzbaydy. Biraq ony jazyp alyp, gazetke joldaghan kim? Bizshe shәkirti – Ysqaq Yrysayúly. Nege? Sebebi, әngime jelisi bir tústa búzylyp, qatty býlingen. Ol mynaday: Qalqaman-Mamyr jәne Kebek-Enlik oqighalary arasyn 70 jylday uaqyt bólip jatyr. Biraq eki hikaya dauyna da biylikti Kengirbay by aitqan. Qalaysha? Áli dýniyege de kelmegen Kengirbay Qalqaman-Mamyr oqighasyna qaytip aralaspaq? Mine, Abay aitqan әdemi әpsәnә búzylyp, býlindi deytinim sol. Janaghy shalalyqty Abay týgili, Shәkәrim, Maghauiya, Kókbay, Kәkitay, Túrashtar, sirә da, jibere qoymas. Óitkeni, olar tobyqty tarihy men shejiresine qanyq bolghan. Al bilgeni shamaly, estigenin shala úqqan Ysqaqtyng búl qateni jiberui bek mýmkin.

Sóitip, hikaya júmbaghy dәiim Abaydyng hatshysy bolugha úmtylghan 22 jastaghy garmonshy, әri aqyndyqtan qúralaqan emes Ysqaqqa tirelmek. Onyng gazetke material joldauy tang qalarlyq is emes. 1889 jyly Abaydyng eki ólenin («Jaz» jәne «Bolys boldym, minekiy») jariyalaghan ombylyq gazetting mәn-jayyn tobyqty jastary jaqsy biletin.  Aytpaqshy, «Qazaqtardyng esterinen ketpey jýrgen bir sóz» atty hikayanyng avtory shygharmagha «Úmtylghan» («Úmytylghan (Mútylghan)» emes) dep qol qoyghan.  Mine, búl da Ysqaqqa silteytin fakti, óitkeni, ol, qaytalap aitayyq, óte-móte talapty, yaghny «úmtylushy» shәkirtting naq ózi bolghan.

Hikaya mәtini, kelsin-kelmesin, «mýbәdә» siyaqty arab sózderimen «bayytylghan». Búl nening belgisi? «Dala uәlәyaty gazetine»  joldanghan kez kelgen  material  ýstinen óndelip, gazetting stiyline salynatyn bolghan. Abaydyng «Bolys boldym, mineki» óleni edeuir ózgertilgeni sonyng mysaly. Búl Dinmúhamed Súltanghazin siyaqty qalamy úshqyr audarmashy hәm jornalshy qyzmetkerlerding isi ekenin úmytpay, eskere jýrgenimiz jón.

Sonymen, «Eskendir» poemasy 1894 jylghy tuyndy. Anyzgha sýiene otyryp, Abay Reseyding jerge toymaytyn imperiyalyq pighylyn,  beyqam jatqan qazaq eli men jerine basa-kóktep kiruin әshkerelegen. Basty iydeya osy.  Búdan bólek, ruhany ústazdyng aiyryqsha rólin kórsetken. Eki iydeya da 1894-1895 j.j. Abaydyng oilau jýiesin úghugha septesedi. Qazaq oishyly ejelgi әlemning Aristotelii siyaqty ústazdyq missiyasyn belsene atqarghan jәne «Qorlyqpen ótken ómirden, Kósilip jatar kór artyq» dep ózi aitqanday, ór minezdi aqyn azattyqty jan-tәnimen ansaghan. Poema osy eki jәitting de kuәsi.

*  *  *

Abaydyng «Masghút» jәne «Ázimning әngimesi» degen poemalary qay jyly jazylghan? Endigi kezekte osyny anyqtamaqpyz.

«Masghút» poemasy alghash ret 1909 jylghy jinaqta jaryq kórgen. Kólemi – 44 shumaq. Poema eki bólimnen túrady, sebebi, sujeti eki bólek anyzdan alynghan. IY.S.Turgenevting qara sózben jazylghan «Shyghys anyzy» atty shygharmasy  eng alghash «Vestnik Evropy» jurnalynyng 1882 jylghy 6-tomynda basylghan.  1880 jyldardyng basynda Abay ghylym sarasyn tauyp,  әlemdik әdebiyet janalyqtaryn qalt etkizbey qadaghalaghan. Sondyqtan   Turgenev әngimesin atalghan  jurnal betinen oqyp-toquy – zandy, aqylgha qonymdy qisyn.

Biraq «Masghút» poemasy 1882-1903 jyldar aralyghynda jazylghan dep jýrmiz. Búl – «jazylghan jyly belgisiz» degenmen bir. Shyndyghynda Turgenevting «Shyghys anyzy» әngimesin 1882 jyldyng sonynda oqyghan Abay,   poemanyng birinshi bólimin 1883-84 jyldary qaghaz betine týsirgen bolatyn. Búl boljamgha kerek derek poemanyng ózinde túr. Poemanyng birinshi bólimin Abay:

Endigige ne súrau búl zamanda?

Aqyl-oy, ar-namys joq esh adamda.

Ólgen mola, tughan jer jibermeydi,

Áytpese túrmas edim osy manda, –

dep sabaqtaghan. «Áytpese túrmas edim osy manda» degeni qalay? «Kónilim qaytty dostan da, dúshpannan da» degenin qaytalau emes pe. Dәl solay! 1884  jylghy bolystyq saylauda keleshek klassik aqyn eski dostaryna senip, qatty aldanghany ayan. Ásirese, ayauly dosy Erboldan aiyrylu janyn kýizeltken-dýr. «Áytpese túrmas edim osy manda» degen óleng jolyna basqaday qisyn men týsinikti tabu qiyngha soghady.

Sonymen, poemanyng birinshi bólimi negizinen 1883-1884 jyldyng qysqy ailarynda jazylghany, osy jyldyng jazynda oghan aqyn janaghy shumaqty kiriktirgeni anyqtalyp otyr.

Endi poemanyng ekinshi bólimine keleyik. Onyng sujeti, abaytanushy Zәky Ahmetov anyqtaghanday, birma halqynyng ertegisinen alynghan. Poemada kompozisiyalyq tútastyq, birinshi jәne ekinshi bólimder arasynda sujettik sabaqtastyq joq. Búl ghúlama Múhtar Áuezov aitqan syny pikir.

Birma ertegisining fabulasy: Erte-ertede bir elde aldaghyny júldyz boyynsha boljaytyn bir sәuegey bopty. Bir kýni ol jeti kýnnen keyin bir súmdyq jauyn bolaryn biledi de, patshagha kelip: «Jeti kýn boyy janbyr jauady. Onyng suyn ishken adam aqylynan adasady», – deydi. Patsha sarayda taza su qoryn jasap alady. Aytqanday, janbyr jeti kýn jauady. Janbyr toqtaghan son, patsha men sәuegey qalagha shyqsa, elding bәri tyr jalanash kóshede qydyryp jýr. Olar kiyimi bar búl ekeuin «jyndanghan» dep quady. Ekeui qashyp saraygha kelip, aqyldasady da, sonan song jauynnyng suyn ishedi. Sóitip, búlar da jyndy bolady.

Mine, poemanyng ekinshi bólimine Abay osy hikayany paydalanghan. Biraq ózgerister engizgen: oqighada belgisiz patsha emes, ataqty Haron Rashid jәne onyng uәziri Masghút beynelengen. Al súmdyq janbyr bolatyny turaly habardy júldyzshy emes, Qydyr aitady.

Ekinshi bólimning sonyn Abay:

Kópting bәri osynday, mysal etsen,

Kóp aitty dep aldanyp, uaghda kýtsen.

Ghapyl bop kóp nәrseden bos qalasyn,

Andamay kóp sózimen jýrip ketsen, –

degen ghibratpen ayaqtaghan.  Búl joldar da jan dosy Erbolgha degen ókpe-nazy ma, kim bilsin. Túraghúl «Ákem Abay turaly»  esteliginde: «Ákem «Masghút» degen ólendi 1887 jyly shygharyp edi» dep kórsetedi. Búl –poemanyng songhy bólimine qatysty data.  Óitkeni, 1885-1886 jyldar Abayda alyspen ótti. Poemany uaqtysynda ayaqtay almaghany sodan.

Jasalghan tekseristen shyghar qorytyndy: Abay «Masghút» poemasyna 1883 jyly kirisip, onyng birinshi bólimin (31 shumaq) – 1884 jyly, ekinshi bólimin (13 shumaq) – 1887 jyly tәmamdaghan deuge kerek.

Endi «Ázim әngimesine» keler bolsaq, poema alghash ret 1933 jylghy Tolyq jinaqta jariyalanghan. Qashan, qanday jaghdayda jazylghany belgisiz. Bir tәuiri, 1939 jylghy jinaqta qúndy týsinikteme berilgen: «Bas jaghyndaghy biraz ólenine qaraghanda búl Abay shygharmasy siyaqty emes, әlsiz de, ýstirt te kórinedi. Biraq Túrash Abaydyng basylmaghan sózderin jinaghanda osyny da Abaydiki bolugha tiyis dep әkelip kirgizgen edi. Onyng dәleli, osy ólendi tauyp berushi Yrysayúly Ysqaq degen Abaydyng jaqyn tuysqany «Ázimdi» dausyz Abay sózi depti. Ysqaq erte kýnnen Abay sózine úqypty bolyp, onyng hatshysy siyaqty sózderin jinap jýretin tuysynyng biri. Ol: «Abay múny erte uaqytta óleng etip, bir jazghan son, qayta qaramay tastaghan edi. Men sol uaqytta jinastyryp alghanmyn» deydi eken. Ólenning bas jaghynda kezdesetin shiykileu jerler, eskirip, jyrtylyp qalghan jazbadan Ysqaqtyng shala kóshirip, ya shala úghynyp, óz janynan tóleu salyp aitqan jeri bolsa da ghajap emes».

Kórdiniz be, keltirilgen derekte Múhang «Ázimdi» jazyp alghan Ysqaq Yrysayúly, әitpegende poema iz-týzsiz joghalar edi dep oy tastaghan.

Poema ayaqtalmay qalghan. Bәlkim, ayaqtalghan da shyghar, alayda songhy jaghy balang jigit Ysqaqtyng qolyna týspey, joghalghan siyaqty. Ysqaq Yrysayúly (1870-1932), jogharyda aitylghanday, jasynan Abay ólenderi men dastandaryn jighan, jattap alyp, el arasyna taratqan. Múny «Abay» ensiklopediyasy: «Tobyqty elining jastary Abay shygharmalaryn osy Ysqaqtan estip, jazyp alyp otyrghan», – dep rastaydy (612-bet).

Sonymen, poema qay jylghy? Mazmúny әigili «Myng bir týn» kitabynan («Áliyding Ázimi» degen úzaq әngimeden) alynghan poema ertede jazylghan.

Bas abaytanushy Múhtar Áuezov «Ázim» poemasy Abaydyng elikteu, tәjiriybe jinau kezeniniki (1880-shi jyldardyng basy) dep topshylaghan. Kórkemdik, sheberlik jaghynan kónildegidey bolmauy sonyng aighaghy. Abay Pushkinning orys ertegilerin balalargha arnap, óleng etkeni tәrizdi, jenil tildi, qyzyq oqighaly әngime jasamaq bolghan deydi Múhan.  Múnda «Masghút», «Eskendir» poemalaryna tәn oishyldyq, tәrbiyeshilik múrattar joq. «Halyq auzyndaghy әngimening ózin ghana, barlyq oqighany ret-tәrtibimen jenil óleng etip beruding talaby tanylady» (Abay Qúnanbayúly. Monografiya. – Almaty, 1995. –188-bet).

Osy aitylghandar «Ázim әngimesi» Abaydyng tyrnaqaldy poemasy deuge negiz bolady. Poema «Abay ózining aqyndyq kýshin alghashqy tәjiriybe retinde, әr taqyrypty bayqastap jýrgen kezinde tughan alghashqy tәjiriybesining biri» (Áuezov). Demek, onyng jazylghan uaqyty – 1880-1881 jyldar dep naqtylar bolsaq, oghan eshbir pende qarsy dau aita qoymas.

Qorytyndy. Tayauda jaryq kórgen kózayym maqalasynda japon ghalymy  sovettik senzura kezinde Abay búrmalandy, tolyq zertteuge mýmkindik bolmady dey kele, oi-pikirin: «Ókinishke oray, búl búrmalanghan beyne belgili bir dәrejede júmsartylghanyna qaramastan, әli de saqtaluda» dep týiipti. Alyp-qosary joq, әdiletti pikir. Búrmalau men aqtandaqtan arylar uaqyt jetti, aghayyn. Ghylymy negizi joq bolsa da, songhy kezderde tarala týsken «Abay bolmaghan» degen sekildi spekulyativti sózderge pәrmendi toytarys beretin is-shara osy izdenushilik baghytta degen oidamyn.

Asan Omarov,

zertteushi.

Abai.kz