قازاقتىڭ ويشىل اقىنى اباي قۇنانبايۇلىنىڭ تۋعانىنا بيىل 175 جىل، بىلەسىزدەر. پرەزيدەنت پارمەن بەرىپ، اباي تويى بۇكىل رەسپۋبليكا كولەمىندە تويلاناتىن بوپ شەشىلگەن ەدى. ول ءۇشىن ارنايى مەملەكەتتىك كوميسسيا قۇرىلىپ، اتقارىلاتىن ءىس-شارالاردىڭ جوسپارى دا بەكىتىلگەن.

ونان سوڭ، قىتايدا covid-19 ىندەتى شىعىپ، ول بۇكىل دۇنيە جۇزىنە تارادى. سونىڭ ىشىندە قازاقستان دا بار. ەلدە توتەنشە جاعداي جاريالاندى. قاتاڭ كارانتيندىك شەكتەۋلەر ەنگىزىلدى. ول جايلى تاعى بىلەسىزدەر. كۇن سايىن كۇشەنىپ بارا جاتقان ىندەت اباي تويىنا قاتىستى اۋەلگى كەلىسىپ، بەكىتكەن جوسپارلاردى دا وزگەرتتى. جالپىحالىقتىق شارالاردىڭ كوبى كەيىنگە شەگەرىلدى. بىراق، بۇل اباي تويى مۇلدە اتالىپ وتىلمەيدى دەگەن ءسوز ەمەس. قازىردىڭ وزىندە ونلاين فورماتتا وتكىزۋگە بولاتىن ءبىرلى-جارىم ءىس-شارا اتقارىلىپ جاتىر.

Abai.kz اقپاراتتىق پورتالىنىڭ دا اۋەلگى ماقساتى - اباي مۇراسىن، الاش وسيەتىن كەشەندى تۇردە ناسيحاتتاپ، جارىق كورگەن كىتاپتار مەن باسپاسوزدە باسىلعان تاڭداۋلى ماقالالاردى ءبىر ارناعا توپتاستىرىپ، ونى الەمتور ارقىلى الەمگە پاش ەتۋ ەدى. العاش اشىلعان كۇننەن باستاپ رەداكتسيا ۇستانىمى وسى باعىتىنان قيا باسىپ كورگەن جوق. 11 جىلدا Abai.kz اقپاراتتىق پورتالىندا اباي مۇراسىنا مىڭداعان ماتەريال جاريالانىپتى. ول – ابايدىڭ شىعارمالارى (ولەڭدەرى مەن پوەمالارى، قارا سوزدەرى، كىتاپتارى ت.ب.), ابايدىڭ شاكىرتتەرىنىڭ شىعارمالارى، ابايعا، ابايتانۋعا قاتىستى اتتارى اتان تۇيەنى شوكتىرەتىن عالىمداردىڭ زەرتتەۋلەرى، ماقالالارى، پىكىرلەرى ت.ب.

ەندىگى ماسەلە - ابايدىڭ تۋعان كۇنى قاي كۇن؟ ابايتانۋشىلاردىڭ ءبىر بولىگى ابايدىڭ تۋعان كۇنى 23 تامىز ەكەنىن ايتادى. تاعى ءبىر بولىگى 10 تامىز دەگەندى العا تارتادى. ال يۋنەسكو كولەمىندە تويلانعان ابايدىڭ 150 جىلدىعى 10 تامىز بولىپ بەلگىلەنگەن. ياعني، رەسمي تۇردە 10 تامىز.

اباي قۇنانبايۇلىنىڭ 175 جىلدىعى قارساڭىندا Abai.kz اقپاراتتىق پورتالى ابايعا، ابايتانۋعا قاتىستى جازىلعان جاڭا ماقالالار مەن Abai.kz مۇراعاتىنداعى زەرتتەۋ ماتەريالدارىن كۇن سايىن جاريالاپ وتىراتىن بولادى.

رەداكتسيا

اباي جانە «دالا ۋالاياتى گازەتى»

ابايتانۋدا شەشۋىن تابا الماي كەلە جاتقان پروبلەمالار بارشىلىق. زاۋرە باتاەۆانىڭ شۋلى ماقالاسىنان اۆتوردىڭ ابايتانۋدا ورىن العان كەم-كەتىكتى، ەكىۇداي پىكىرلەردى تاۋىپ الىپ، سولاردى «اشكەرە-ايىبى» ەتكەنىنە كوزىمىز جەتتى. سونداي ولقىنىڭ ءبىرى – «اباي پوەمالارىن قاشان جازعان؟» دەگەن ماسەلە. وسى ولقىنىڭ ورنىن ازدى-كوپتى تولتىرۋ نيەتىمەن قولعا قالام العان جايىم بار.

ۇلى ابايدىڭ ءتول پوەمالارى ۇشەۋ دەسەك، سەنسەڭىز، سول ۇشەۋى دە جازىلۋ مەرزىمى تۇرعىسىنان بەيمالىم. انىقتالماعان. دەرەك كوزدەرى كوبىنە «بەلگىسىز» دەپ اشىعىن ايتادى، بىراق كەيبىرىنىڭ ەشبىر دالەلسىز-اق كۇماندى داتانى اتاپ قالاتىنى بار. ماسەلەن، «ەسكەندىر» پوەماسى تۋرالى «اباي» ەنتسيكلوپەدياسىنىڭ 228-بەتىندە: «جازىلعان جىلى بەلگىسىز» دەلىنگەن بولسا، ال 1995 جىلعى تولىق جيناقتى دايىنداعاندار: «1900-1902 جىلدار ارالىعىندا جازىلعان» دەپ كەسىپ-ءپىشىپ ايتقان. سوڭعىسى وتە-موتە كۇماندى داتا. ويتكەنى، بۇل كەزەڭدەگى اباي – حاكىمدىك دەڭگەيدەگى اباي.  وڭاشالانعان،  وز سوزىنشە، «ءبىر عانا حاقتى تاپپاق، ءاربىر نارسەنىڭ سەبەبىن تاپپاقپەنەن لاززاتتانعان» شاعى.

سونىمەن، الدىمەن «ەسكەندىر» داستانىن تەكسەرمەكپىز. كولەمى – 42 شۋماق داستاننىڭ مازمۇنىنا ۋاقىت شىعىنداپ جاتپاي، بىردەن-اق تىكەلەي ماسەلەگە كوشەيىك. «ابايدىڭ ەڭ جاقسى پوەماسى» (اۋەزوۆ) قاي جىلعى؟

بۋىرقانا سوققان داۋىلدان سوڭ تابيعات تىنىشتىق تابادى. سول سياقتى 1894-1895 جىلدار اباي ءومىرىنىڭ قىسقا دا بولسا جايماشۋاق كەزەڭى ەدى. اباي «ۇلكەن ۇيدەگى كەلىنى ەركەجاندى الىپ» (تۇراعۇل),  جيدەباي قىستاۋىنداعى ەسكى ءۇيدى قالا ۇلگىسىمەن قايتا سالىپ، اينالاسىنا تالاپتى جاستاردى جيىپ، ەكىنشى مارتە ۇستازدىق قىلعان بولاتىن (اۋەلگىسى 1889-1890 جىلدار). بۇنى مۇحاڭ: «ابايدىڭ اقىن شاكiرتتەرiمەن كوپ اڭگiمە-دۇكەن قۇرىپ، ولاردى اقىندىق ونەرگە باۋلۋعا بەلسەنە كiرiسكەن ەكى ۋاعى بار: 1889-1890 جانە 1894-1895 جىلدار»، – دەپ اتاپ ايتقان.

اباي مەكتەبiنiڭ كورنەكتى شاكiرتتەرi: اقىلباي،  ماعاۋيا، كوكباي،  ءارىپ، اسەت، مۇقا، توپاي بەيسەمباي اقىن، كەرەي ءۋايىس اقىن، ۋاق يمانبازار اقىن، كاكiتاي، تۇراعۇل، اۋباكىر، ءارحام. جاسى ۇلكەنى دە، ماڭدايالدىسى دا – شاكارiم ەدى.  وسى ءتىزىم  ەكى بايماعامبەت ء(بىرى-ەرتەگىشى، ءبىرى-اقىن), ءانشى-گارمونشى ءارى ابايعا حاتشى بولعان ىسقاق (ىرعىزباي ىرىسايدىڭ بالاسى), تسيركشى اعاشاياق (بەرىكبول), كۇيشى بىتكەنباي، انشىلەر مۇحامەتجان، الماعامبەت، ورىنباسار، وتەگەلدى، توعىزقۇمالاق پەن دويبىنىڭ شەبەرلەرى – كورپەباي، ىرسالدى، قۇتتىقوجا، ناقىشتىڭ سماعۇلى، قۇدايبەردى، تەكجان ت.ب. ونەرپازدارمەن تولىعا تۇسەدى. بۇلار ھامماسى – ءمۇريد-تالىمگەرلەر، اباي – ولار ءۇشىن ءپىر، ياعني رۋحاني ۇستاز. وسىناۋ تالىمدىك-اقىندىق مەكتەپ سۇيىكتى بالاسى ءابىشتىڭ قازاسىنا بايلانىستى جابىلعانىن دا ايتا وتىرايىق.

ايتىپ-ايتپا، جيدەباي قىستاۋى العاش رەت رۋحانيات كىندىگىنە اينالدى. اباي جاستارعا ۇستازدىق قىلىپ، اقىندىق تالانتى ەرەكتەرگە پوەما جازۋ ونەرىن دە ۇيرەتە باستاعان. اتاپ ايتساق، اقىلبايعا «داعىستان»، «زۇلىس» تاقىرىبىن، ماعاۋياعا «قاسىم» دەگەن پوەما جەلىسى مەن «ەڭلىك-كەبەك» سالت-ءداستۇر جىرىن جازۋدى ۇسىنعان-دى.  شاكارىمگە داستان، ياعني سيۋجەتتى ولەڭنەن بولەك، قازاقتىڭ رۋ شەجىرەسىن ءتۇزىپ، تاريحىن تۇگەندەۋدى قوسىمشا تاپسىرعان بولاتىن.  وسى ايتىلعاندار 1894-1895 جىلداردىڭ ءماندى ەرەكشەلىگى.

ماسەلە سوندا،  ۇستاز اباي تەك ۇيرەتۋشى رولىندە عانا قالا الماي، ءوزى دە «ەسكەندىر» پوەماسىنا كىرىسىپ، ونى 1894 جىلدىڭ كۇزىندە اياقتاپ شىعادى. وعان دالەلىمىز قايسى؟ ءبىر جىل بۇرىن، ياعني 1893 جىلدىڭ كۇزىندە اباي بالالارىمەن قوسىلىپ، ءانيار مولداباەۆ دەگەن وقىعان ازاماتقا سەمەي شاھارىنان ەكىقاباتتى، ەڭسەلى ءۇي ساتىپ اپەرگەن بولاتىن. سول ۇيدە تۇڭعىش بالاسى اقىلبايمەن قونا جاتىپ، ءبىراز ۋاقىتتى بىرگە وتكىزەدى. وسى جولى اقىلباي سەمەيدەگى باستاۋىش ءبىلىم بەرۋگە قامقورلىق جاسايتىن   قوعامنىڭ تولىق مۇشەلىگىنە وتەدى (بۇل تۋرالى قۇجات ارحيۆتە ساقتاۋلى), ءارى اكەسىمەن تىزە قوسىپ، داستانىن جازادى. سەنسەڭىز، اباي «ەسكەندىرىن»، اقىلباي «داعىستانىن» بىرلەسە وتىرىپ، قولعا العان بولاتىن. «اتا-اناعا كوز قۋانىش» ولەڭىندە اباي اقىلبايعا وكپە، رەنىشىن جەتكىزگەن ەدى عوي.  مىنە، اكە مەن بالا اراسىندا ورىن العان وسىناۋ رەنىش پەن تۇسىنبەۋشىلىك ەندى كەلمەسكە كەتتى. وسىمەن، اكە كوڭىلىنەن اۋىر جۇك تۇسكەنى ايتپاساق تا تۇسىنىكتى.

«ەسكەندىر» پوەماسى 1894 جىلعى دەپ تۇجىرۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن وزگە دە مىقتى دەرەك بار، ول – «تاكاپپار اسكەر باسى تۋراسىنان» اتتى ماقالا.

شاعىن ماقالا ومبى قالاسىنان شىعاتىن «دالا ءۋالاياتى گازەتىنىڭ» 1895 جىلعى №3 سانىندا باسىلعان. زەرتتەۋشى عالىمدار ابايدىڭ پوەماسى مەن اسكەر باسى تۋرالى ماقالا مازمۇنى قوس تامشىداي ۇقساس دەپ ءبىراۋىزدان بەكىتەدى. بىراق، ماقالانى ءجىتى بايىپتاعان مۇحتار ماعاۋين: «بۇل ۇلى اقىنعا تيەسىلى مۇرا ەمەس» دەگەن توقتامعا كەلگەن. نەگە؟ «راس، بۇل اڭگىمەنىڭ ءتۇپ تامىرى ابايدىڭ «ەسكەندىرىنە»  بارىپ تىرەلەدى، – دەيدى عالىم-جازۋشى. – بىراق سول پوەمانى ەستىگەن ەكىنشى ءبىر ادامنىڭ قولىنان شىققان ولاق مازمۇنداۋ دەمەكپىز. اڭگىمەدە ابايعا ءتان، كەرەك دەسەڭىز، اتاقتى پوەمانى سوزبە-ءسوز قايتالايتىن ورالىمدار، تىركەستەر ۇشىراسقانىمەن، جازۋ مادەنيەتى جەتىلمەگەن قالام تاڭباسى ايقىن كورىنىپ تۇر. بۇل، ءتىپتى، اباي قولىنان شىققان اڭگىمەنىڭ بۇلدىرىلگەن رەداكتسياسى دا ەمەس. پوەمامەن ءۇستىرت تانىستىق ناتيجەسىندە تۋعان ادەپكى ءاپسانا».

زەرتتەۋشىنىڭ ساليقالى پىكىرى بۇل. حووش، وندا «ولاق مازمۇندالعان ماقالا اۆتورى كىم؟»، «ابايدىڭ جاقىن اينالاسى، بىراق جازۋ مادەنيەتى ءالى جەتىلمەگەن شاكىرتى قايسى؟» دەگەن سۇراق ءوز-وزىنەن تۋادى.

جوعارىدا ابايعا ءتالىمدى شاكىرت بولعانداردى تۇگەندەپ، اتاپ شىققان ەدىك. ولاردىڭ اراسىنان  ىرىسايدىڭ ىسقاعى دەگەن شاكىرتكە زەرتتەۋشىلەر ءالى كۇنگە نازارىن اۋدارعان ەمەس. ءوز بىلۋىمىزشە، جاڭاعى «تاكاپپار اسكەر باسى تۋراسىنان» اتتى ماقالانىڭ اۆتورى وسى ادام. نەگە دەسەڭىز، ونىڭ دارالىعى – اعاسى ابايدىڭ ولەڭدەرىن جيناعان، اۋىزشا ايتقان اڭگىمەلەرىن قاعازعا ءتۇسىرۋدى  ماشىق ەتكەن. بۇل وزگەلەردە جوق قاسيەت! اباي قاسىنان قالماي ءجۇرىپ، ورىس ءتىلىن ءويتىپ-ءبۇيتىپ مەڭگەرىپ العان كىسىڭ دە – وسى ىسقاق.

بۇل پايىم دالەلىنە «دالا ءۋالاياتى گازەتىندە» 1892 جىلى باسىلعان «قازاقتاردىڭ ەستەرىنەن كەتپەي جۇرگەن ءبىر ءسوز» اتتى حيكاياعا اۋىسايىق. حيكايا ابايدىكى مە، الدە باسقانىكى مە؟ بۇل دا – ەكىۇداي، داۋلى ماسەلە. تاعى م.ماعاۋين: «بۇل – ەشقانداي داۋسىز، ابايعا عانا تيەسىلى شىعارما. سونىمەن قاتار، بۇل – جابايى اقپار، قارادۇرسىن ماقالا ەمەس، باس-اياعى ءبۇتىن، ارتىق-اۋىس مۇشەسى جوق، ماشىقتى، شەبەر پروزاشىنىڭ قولىنان شىققان، ۇلى اباي اتىنا لايىق تۋىندى»، –  دەپ مالىمدەيدى.

ءشۇباسىز، اڭگىمەنىڭ ءتۇپ يەسى – اباي. ۇلى تۇلعانىڭ دۋالى اۋزىنان شىققانى كۇمان تۋعىزبايدى. بىراق ونى جازىپ الىپ، گازەتكە جولداعان كىم؟ بىزشە شاكىرتى – ىسقاق ىرىسايۇلى. نەگە؟ سەبەبى، اڭگىمە جەلىسى ءبىر تۇستا بۇزىلىپ، قاتتى بۇلىنگەن. ول مىناداي: قالقامان-مامىر جانە كەبەك-ەڭلىك وقيعالارى اراسىن 70 جىلداي ۋاقىت ءبولىپ جاتىر. بىراق ەكى حيكايا داۋىنا دا بيلىكتى كەڭگىرباي بي ايتقان. قالايشا؟ ءالى دۇنيەگە دە كەلمەگەن كەڭگىرباي قالقامان-مامىر وقيعاسىنا قايتىپ ارالاسپاق؟ مىنە، اباي ايتقان ادەمى ءاپسانا بۇزىلىپ، ءبۇلىندى دەيتىنىم سول. جاڭاعى شالالىقتى اباي تۇگىلى، شاكارىم، ماعاۋيا، كوكباي، كاكىتاي، تۇراشتار، ءسىرا دا، جىبەرە قويماس. ويتكەنى، ولار توبىقتى تاريحى مەن شەجىرەسىنە قانىق بولعان. ال بىلگەنى شامالى، ەستىگەنىن شالا ۇققان ىسقاقتىڭ بۇل قاتەنى جىبەرۋى بەك مۇمكىن.

ءسويتىپ، حيكايا جۇمباعى ءدايىم ابايدىڭ حاتشىسى بولۋعا ۇمتىلعان 22 جاستاعى گارمونشى، ءارى اقىندىقتان قۇرالاقان ەمەس ىسقاققا تىرەلمەك. ونىڭ گازەتكە ماتەريال جولداۋى تاڭ قالارلىق ءىس ەمەس. 1889 جىلى ابايدىڭ ەكى ولەڭىن («جاز» جانە «بولىس بولدىم، مىنەكي») جاريالاعان ومبىلىق گازەتتىڭ ءمان-جايىن توبىقتى جاستارى جاقسى بىلەتىن.  ايتپاقشى، «قازاقتاردىڭ ەستەرىنەن كەتپەي جۇرگەن ءبىر ءسوز» اتتى حيكايانىڭ اۆتورى شىعارماعا «ۇمتىلعان» («ۇمىتىلعان (مۇتىلعان)» ەمەس) دەپ قول قويعان.  مىنە، بۇل دا ىسقاققا سىلتەيتىن فاكتى، ويتكەنى، ول، قايتالاپ ايتايىق، وتە-موتە تالاپتى، ياعني «ۇمتىلۋشى» شاكىرتتىڭ ناق ءوزى بولعان.

حيكايا ءماتىنى، كەلسىن-كەلمەسىن، «ءمۇبادا» سياقتى اراب سوزدەرىمەن «بايىتىلعان». بۇل نەنىڭ بەلگىسى؟ «دالا ءۋالاياتى گازەتىنە»  جولدانعان كەز كەلگەن  ماتەريال  ۇستىنەن وڭدەلىپ، گازەتتىڭ ستيلىنە سالىناتىن بولعان. ابايدىڭ «بولىس بولدىم، مىنەكي» ولەڭى ەدەۋىر وزگەرتىلگەنى سونىڭ مىسالى. بۇل دىنمۇحامەد سۇلتانعازين سياقتى قالامى ۇشقىر اۋدارماشى ءھام جورنالشى قىزمەتكەرلەردىڭ ءىسى ەكەنىن ۇمىتپاي، ەسكەرە جۇرگەنىمىز ءجون.

سونىمەن، «ەسكەندىر» پوەماسى 1894 جىلعى تۋىندى. اڭىزعا سۇيەنە وتىرىپ، اباي رەسەيدىڭ جەرگە تويمايتىن يمپەريالىق پيعىلىن،  بەيقام جاتقان قازاق ەلى مەن جەرىنە باسا-كوكتەپ كىرۋىن اشكەرەلەگەن. باستى يدەيا وسى.  بۇدان بولەك، رۋحاني ۇستازدىڭ ايىرىقشا ءرولىن كورسەتكەن. ەكى يدەيا دا 1894-1895 ج.ج. ابايدىڭ ويلاۋ جۇيەسىن ۇعۋعا سەپتەسەدى. قازاق ويشىلى ەجەلگى الەمنىڭ اريستوتەلى سياقتى ۇستازدىق ميسسياسىن بەلسەنە اتقارعان جانە «قورلىقپەن وتكەن ومىردەن، كوسىلىپ جاتار كور ارتىق» دەپ ءوزى ايتقانداي، ءور مىنەزدى اقىن ازاتتىقتى جان-تانىمەن اڭساعان. پوەما وسى ەكى ءجايتتىڭ دە كۋاسى.

*  *  *

ابايدىڭ «ماسعۇت» جانە «ءازىمنىڭ اڭگىمەسى» دەگەن پوەمالارى قاي جىلى جازىلعان؟ ەندىگى كەزەكتە وسىنى انىقتاماقپىز.

«ماسعۇت» پوەماسى العاش رەت 1909 جىلعى جيناقتا جارىق كورگەن. كولەمى – 44 شۋماق. پوەما ەكى بولىمنەن تۇرادى، سەبەبى، سيۋجەتى ەكى بولەك اڭىزدان الىنعان. ي.س.تۋرگەنەۆتىڭ قارا سوزبەن جازىلعان «شىعىس اڭىزى» اتتى شىعارماسى  ەڭ العاش «ۆەستنيك ەۆروپى» جۋرنالىنىڭ 1882 جىلعى 6-تومىندا باسىلعان.  1880 جىلداردىڭ باسىندا اباي عىلىم ساراسىن تاۋىپ،  الەمدىك ادەبيەت جاڭالىقتارىن قالت ەتكىزبەي قاداعالاعان. سوندىقتان   تۋرگەنەۆ اڭگىمەسىن اتالعان  جۋرنال بەتىنەن وقىپ-توقۋى – زاڭدى، اقىلعا قونىمدى قيسىن.

بىراق «ماسعۇت» پوەماسى 1882-1903 جىلدار ارالىعىندا جازىلعان دەپ ءجۇرمىز. بۇل – «جازىلعان جىلى بەلگىسىز» دەگەنمەن ءبىر. شىندىعىندا تۋرگەنەۆتىڭ «شىعىس اڭىزى» اڭگىمەسىن 1882 جىلدىڭ سوڭىندا وقىعان اباي،   پوەمانىڭ ءبىرىنشى ءبولىمىن 1883-84 جىلدارى قاعاز بەتىنە تۇسىرگەن بولاتىن. بۇل بولجامعا كەرەك دەرەك پوەمانىڭ وزىندە تۇر. پوەمانىڭ ءبىرىنشى ءبولىمىن اباي:

ەندىگىگە نە سۇراۋ بۇل زاماندا؟

اقىل-وي، ار-نامىس جوق ەش ادامدا.

ولگەن مولا, تۋعان جەر جىبەرمەيدى,

ايتپەسە تۇرماس ەدىم وسى ماڭدا، –

دەپ ساباقتاعان. «ايتپەسە تۇرماس ەدىم وسى ماڭدا» دەگەنى قالاي؟ «كوڭىلىم قايتتى دوستان دا، دۇشپاننان دا» دەگەنىن قايتالاۋ ەمەس پە. ءدال سولاي! 1884  جىلعى بولىستىق سايلاۋدا كەلەشەك كلاسسيك اقىن ەسكى دوستارىنا سەنىپ، قاتتى الدانعانى ايان. اسىرەسە، اياۋلى دوسى ەربولدان ايىرىلۋ جانىن كۇيزەلتكەن-ءدۇر. «ايتپەسە تۇرماس ەدىم وسى ماڭدا» دەگەن ولەڭ جولىنا باسقاداي قيسىن مەن تۇسىنىكتى تابۋ قيىنعا سوعادى.

سونىمەن، پوەمانىڭ ءبىرىنشى ءبولىمى نەگىزىنەن 1883-1884 جىلدىڭ قىسقى ايلارىندا جازىلعانى، وسى جىلدىڭ جازىندا وعان اقىن جاڭاعى شۋماقتى كىرىكتىرگەنى انىقتالىپ وتىر.

ەندى پوەمانىڭ ەكىنشى بولىمىنە كەلەيىك. ونىڭ سيۋجەتى، ابايتانۋشى زاكي احمەتوۆ انىقتاعانداي، بيرما حالقىنىڭ ەرتەگىسىنەن الىنعان. پوەمادا كومپوزيتسيالىق تۇتاستىق، ءبىرىنشى جانە ەكىنشى بولىمدەر اراسىندا سيۋجەتتىك ساباقتاستىق جوق. بۇل عۇلاما مۇحتار اۋەزوۆ ايتقان سىني پىكىر.

بيرما ەرتەگىسىنىڭ فابۋلاسى: ەرتە-ەرتەدە ءبىر ەلدە الداعىنى جۇلدىز بويىنشا بولجايتىن ءبىر ساۋەگەي بوپتى. ءبىر كۇنى ول جەتى كۇننەن كەيىن ءبىر سۇمدىق جاۋىن بولارىن بىلەدى دە، پاتشاعا كەلىپ: «جەتى كۇن بويى جاڭبىر جاۋادى. ونىڭ سۋىن ىشكەن ادام اقىلىنان اداسادى»، – دەيدى. پاتشا سارايدا تازا سۋ قورىن جاساپ الادى. ايتقانداي، جاڭبىر جەتى كۇن جاۋادى. جاڭبىر توقتاعان سوڭ، پاتشا مەن ساۋەگەي قالاعا شىقسا، ەلدىڭ ءبارى تىر جالاڭاش كوشەدە قىدىرىپ ءجۇر. ولار كيىمى بار بۇل ەكەۋىن «جىندانعان» دەپ قۋادى. ەكەۋى قاشىپ سارايعا كەلىپ، اقىلداسادى دا، سونان سوڭ جاۋىننىڭ سۋىن ىشەدى. ءسويتىپ، بۇلار دا جىندى بولادى.

مىنە، پوەمانىڭ ەكىنشى بولىمىنە اباي وسى حيكايانى پايدالانعان. بىراق وزگەرىستەر ەنگىزگەن: وقيعادا بەلگىسىز پاتشا ەمەس، اتاقتى ھارون راشيد جانە ونىڭ ءۋازىرى ماسعۇت بەينەلەنگەن. ال سۇمدىق جاڭبىر بولاتىنى تۋرالى حاباردى جۇلدىزشى ەمەس، قىدىر ايتادى.

ەكىنشى ءبولىمنىڭ سوڭىن اباي:

كوپتىڭ ءبارى وسىنداي، مىسال ەتسەڭ،

كوپ ايتتى دەپ الدانىپ، ۋاعدا كۇتسەڭ.

عاپىل بوپ كوپ نارسەدەن بوس قالاسىڭ،

اڭداماي كوپ سوزىمەن ءجۇرىپ كەتسەڭ، –

دەگەن عيبراتپەن اياقتاعان.  بۇل جولدار دا جان دوسى ەربولعا دەگەن وكپە-نازى ما، كىم ءبىلسىن. تۇراعۇل «اكەم اباي تۋرالى»  ەستەلىگىندە: «اكەم «ماسعۇت» دەگەن ولەڭدى 1887 جىلى شىعارىپ ەدى» دەپ كورسەتەدى. بۇل –پوەمانىڭ سوڭعى بولىمىنە قاتىستى داتا.  ويتكەنى، 1885-1886 جىلدار ابايدا الىسپەن ءوتتى. پوەمانى ۋاقتىسىندا اياقتاي الماعانى سودان.

جاسالعان تەكسەرىستەن شىعار قورىتىندى: اباي «ماسعۇت» پوەماسىنا 1883 جىلى كىرىسىپ، ونىڭ ءبىرىنشى ءبولىمىن (31 شۋماق) – 1884 جىلى، ەكىنشى ءبولىمىن (13 شۋماق) – 1887 جىلى تامامداعان دەۋگە كەرەك.

ەندى «ءازىم اڭگىمەسىنە» كەلەر بولساق، پوەما العاش رەت 1933 جىلعى تولىق جيناقتا جاريالانعان. قاشان، قانداي جاعدايدا جازىلعانى بەلگىسىز. ءبىر ءتاۋىرى، 1939 جىلعى جيناقتا قۇندى تۇسىنىكتەمە بەرىلگەن: «باس جاعىنداعى ءبىراز ولەڭىنە قاراعاندا بۇل اباي شىعارماسى سياقتى ەمەس، ءالسىز دە، ءۇستىرت تە كورىنەدى. بىراق تۇراش ابايدىڭ باسىلماعان سوزدەرىن جيناعاندا وسىنى دا ابايدىكى بولۋعا ءتيىس دەپ اكەلىپ كىرگىزگەن ەدى. ونىڭ دالەلى، وسى ولەڭدى تاۋىپ بەرۋشى ىرىسايۇلى ىسقاق دەگەن ابايدىڭ جاقىن تۋىسقانى «ءازىمدى» داۋسىز اباي ءسوزى دەپتى. ىسقاق ەرتە كۇننەن اباي سوزىنە ۇقىپتى بولىپ، ونىڭ حاتشىسى سياقتى سوزدەرىن جيناپ جۇرەتىن تۋىسىنىڭ ءبىرى. ول: «اباي مۇنى ەرتە ۋاقىتتا ولەڭ ەتىپ، ءبىر جازعان سوڭ، قايتا قاراماي تاستاعان ەدى. مەن سول ۋاقىتتا جيناستىرىپ العانمىن» دەيدى ەكەن. ولەڭنىڭ باس جاعىندا كەزدەسەتىن شيكىلەۋ جەرلەر، ەسكىرىپ، جىرتىلىپ قالعان جازبادان ىسقاقتىڭ شالا كوشىرىپ، يا شالا ۇعىنىپ، ءوز جانىنان تولەۋ سالىپ ايتقان جەرى بولسا دا عاجاپ ەمەس».

كوردىڭىز بە، كەلتىرىلگەن دەرەكتە مۇحاڭ «ءازىمدى» جازىپ العان ىسقاق ىرىسايۇلى، ايتپەگەندە پوەما ءىز-ءتۇزسىز جوعالار ەدى دەپ وي تاستاعان.

پوەما اياقتالماي قالعان. بالكىم، اياقتالعان دا شىعار، الايدا سوڭعى جاعى بالاڭ جىگىت ىسقاقتىڭ قولىنا تۇسپەي، جوعالعان سياقتى. ىسقاق ىرىسايۇلى (1870-1932), جوعارىدا ايتىلعانداي، جاسىنان اباي ولەڭدەرى مەن داستاندارىن جيعان، جاتتاپ الىپ، ەل اراسىنا تاراتقان. مۇنى «اباي» ەنتسيكلوپەدياسى: «توبىقتى ەلىنىڭ جاستارى اباي شىعارمالارىن وسى ىسقاقتان ەستىپ، جازىپ الىپ وتىرعان»، – دەپ راستايدى (612-بەت).

سونىمەن، پوەما قاي جىلعى؟ مازمۇنى ايگىلى «مىڭ ءبىر ءتۇن» كىتابىنان («ءاليدىڭ ءازىمى» دەگەن ۇزاق اڭگىمەدەن) الىنعان پوەما ەرتەدە جازىلعان.

باس ابايتانۋشى مۇحتار اۋەزوۆ «ءازىم» پوەماسى ابايدىڭ ەلىكتەۋ، تاجىريبە جيناۋ كەزەڭىنىكى (1880-ءشى جىلداردىڭ باسى) دەپ توپشىلاعان. كوركەمدىك، شەبەرلىك جاعىنان كوڭىلدەگىدەي بولماۋى سونىڭ ايعاعى. اباي پۋشكيننىڭ ورىس ەرتەگىلەرىن بالالارعا ارناپ، ولەڭ ەتكەنى ءتارىزدى، جەڭىل ءتىلدى، قىزىق وقيعالى اڭگىمە جاساماق بولعان دەيدى مۇحاڭ.  مۇندا «ماسعۇت»، «ەسكەندىر» پوەمالارىنا ءتان ويشىلدىق، تاربيەشىلىك مۇراتتار جوق. «حالىق اۋزىنداعى اڭگىمەنىڭ ءوزىن عانا، بارلىق وقيعانى رەت-تارتىبىمەن جەڭىل ولەڭ ەتىپ بەرۋدىڭ تالابى تانىلادى» (اباي قۇنانبايۇلى. مونوگرافيا. – الماتى، 1995. –188-بەت).

وسى ايتىلعاندار «ءازىم اڭگىمەسى» ابايدىڭ تىرناقالدى پوەماسى دەۋگە نەگىز بولادى. پوەما «اباي ءوزىنىڭ اقىندىق كۇشىن العاشقى تاجىريبە رەتىندە، ءار تاقىرىپتى بايقاستاپ جۇرگەن كەزىندە تۋعان العاشقى تاجىريبەسىنىڭ ءبىرى» (اۋەزوۆ). دەمەك، ونىڭ جازىلعان ۋاقىتى – 1880-1881 جىلدار دەپ ناقتىلار بولساق، وعان ەشبىر پەندە قارسى داۋ ايتا قويماس.

قورىتىندى. تاياۋدا جارىق كورگەن كوزايىم ماقالاسىندا جاپون عالىمى  سوۆەتتىك تسەنزۋرا كەزىندە اباي بۇرمالاندى، تولىق زەرتتەۋگە مۇمكىندىك بولمادى دەي كەلە، وي-پىكىرىن: «وكىنىشكە وراي، بۇل بۇرمالانعان بەينە بەلگىلى ءبىر دارەجەدە جۇمسارتىلعانىنا قاراماستان، ءالى دە ساقتالۋدا» دەپ ءتۇيىپتى. الىپ-قوسارى جوق، ادىلەتتى پىكىر. بۇرمالاۋ مەن اقتاڭداقتان ارىلار ۋاقىت جەتتى، اعايىن. عىلىمي نەگىزى جوق بولسا دا، سوڭعى كەزدەردە تارالا تۇسكەن «اباي بولماعان» دەگەن سەكىلدى سپەكۋلياتيۆتى سوزدەرگە پارمەندى تويتارىس بەرەتىن ءىس-شارا وسى ىزدەنۋشىلىك باعىتتا دەگەن ويدامىن.

اسان وماروۆ،

زەرتتەۋشى.

Abai.kz