Abaydyng «tolyq adam» ilimindegi «kәmil músylman», «hakim» jәne «әuliyenin» kim ekenin búryn jazghanbyz. Endi osy satynyng eng joghary dengeyinde túrghan «payghambar» turaly sóz qozghamaqpyz. Olardyng aiyrmashylyqtaryn biluding ózi óte manyzdy mәsele. Nege? Sebebi, olardyng adamzat qoghamyndaghy alatyn orny men rólin, qadir-qasiyetterin bilip almay Abaydyng «tolyq adam» konsepsiyasyn týsinip, ony ómirde qoldanu mýmkin emes. «Tolyq adam» – Abay ilimindegi ruhany janghyru shyny, onyng nysanasy. Endeshe búl nysananyng qanday ekenin anyqtap bilip aluymyz kerek. 

Islam qaghidasy boyynsha, payghambar – Alla taghalanyng elshisi. Payghambarlar – Jaratushy men adamzattyng arasyn baylanystyratyn habarshylar. Payghambardyng adamzatqa kelu sebebi men maqsatyn Abay bylay dep týsindiredi: 

Zamana, sharua, minez kýnde ózgerdi,
Olargha kez-kezimen nәby keldi. 

(«Allanyng Ózi de ras, sózi de ras») 

Abay otyz segizinshi qara sózinde Alla taghalanyng jaratqan bolmysy eshbir kemshiligi joq ýilesimdi, búl әlemde әrkimning baqytty ómir sýruine barlyq jaghdaydyng baryn týsindiredi. Biraq uaqyt ótken sayyn zamana (uaqyt), adamdardyng is-әreketteri (sharua) jәne olardyng bolmysy (minez) ózgeriske týsip, qogham ómiri búl ýilesimdilikten auytqyidy. Sebebi – adamzat nәpsining yqpalymen әuelgi berilgen ruhany bilimdi úmytyp, imandylyq jolyn búrmalay bastaydy. Qoghamda nadandyq boylap, ruhany jútaudyng әserinen adamdar azyp-tozu jolyna týsedi.  Adamzat qúldyrauy tipti býkil әlem ómirine qauyp tóndirui mýmkin. Sonday jaghdayda meyirimdi Jaratushy adamzatty tura jolgha týsiru ýshin Ózining elshilerin jiberedi, Abay sózimen aitqanda, «Olargha kez-kezimen nәby keldi». Nәbiylerding (payghambarlardyn) әkelgen bilimi – aqiqat, mindeti – adamdy imandylyq jolyna týsiru. Osylay jer betindegi ómir qayta ýilesimdi qalypqa týsedi.  

Árbir payghambardyng әkelgen bilimi halyqtyng túrmys jaghdayy, salt-dәstýri, sanasy, tirshilik jaghdaylary, til ózgesheligi, taghy basqa zaman men uaqyttyng erekshelikterine baylanysty әrtýrli tilde, nemese týrli qúlshylyq jolymen berilui mýmkin. Biraq olardyng barlyghynyng mindeti úqsas – adamdy imandylyq jolyna salu arqyly kókirek kózin ashyp, bir Qúdaygha baghyttau. Búl – Allany tanudyng mәnisi, syrtqy kórinisi. Biraq taghrif Alla (Allany týsinu) maqsaty ózgermey, sol qalpynda qalady. Onyng sebebi – kýlli maqúlyq ózgerse de, Alla mәngilik, Ol eshuaqytta ózgermeydi. Allany týsinuding maqsaty, yaghny Oghan degen senim (iman) – Allany tanudyn, yaghny dinning ishki mәni. Sebebi, mәngilikti Allagha senim, Ony tanu – әrbir jannyng negizgi niyeti men maqsaty bolyp tabylady. Allany tanu – jan qasiyeti. Sondyqtan, barlyq jan iyeleri Jaratushyny izdep tabugha úmtylady. Biraq ózderining bir Mәndi izdep jýrgenderin әrkim týsinip-sezine bermeydi. 

Payghambarlardyng әkelgen  bilimi aqiqat, jalpygha ortaq, Absolutti tanugha baghyttalghan. Osylay dinning jana týri payda bolady. Biraq uaqyt yqpaly búl ortaq bilimdi bólip, ne bolmasa jiktep dinning týrli aghymdaryn tudyrady. Sondyqtan býgingi kýnderde din úghymy býkil bolmysty qamtityn Absolutting belgili bir kórinisin ghana kórsetetin birjaqty týsinik bolyp qaldy.  

Payghambar әuelde birden bilinbey, ómirde qarapayym adam rólin atqaruy mýmkin. Mysaly, payghambarymyz Múhammed (s.gh.s.) qyryq jasqa deyin erekshe kózge týspey, kópes retinde ghana ómir sýrse, al Isa payghambar jas kezinde baltashy bolghan. Budda men Zaratushtra patshanyng otbasynda dýniyege kelip, hanzadanyng rólin atqarghan. Osylay payghambarlar alghashqy bette jetiluding әrtýrli dengeyinde ómir sýruleri mýmkin. Jaratushy uaqyt kelgende olardy payghambar dәrejesine Ózi kóteredi. Olardyng alghashqy ruhany dengeyleri halyqtyng sol kezdegi ruhany dengeyine sәikes boluy mýmkin. Bolashaq payghambarlar sol halyqtyng ishindegi eng jetilgen bóligining arasynda bolady. 

Kezinde payghambarlardyng ereksheligin Alla taghalanyng Ózi ashady. Búl ashylu payghambarlargha ýlken synaq retinde berilip, týrli joldarmen bolady. Payghambarlyghy ashylghannan keyin olar Jaratushy kómegimen erekshe ruhany kýsh-qasiyetke  ie bolyp, basqalardy ózine sendirip, olardy sonyna ertuge mýmkindik alady. Sóitip, Jaratushynyng jarlyghyn halyq arasyna tarata bastaydy. Jaratushynyng úly josparyn jýzege asyrudaghy minsiz qúralyna ainalady. Árbir elshi ózine berilgen habardy mýltiksiz jetkizetini tәrizdi, payghambar da Alla taghalanyng búiryghyn mýltiksiz oryndap, Onyng bergenin adamdargha mýltiksiz dәl jetkizedi. Sondyqtan payghambar sózi kýdik tughyzbaytyn aqiqat, talqylaugha bolmaytyn tura jol. Onyng sózi – Qúday sózi. Sondyqtan, payghambarlardy qarapayym adamdarmen salystyrugha, ne bolmasa, kerisinshe, qarapayym adamdardy olarmen teneuge bolmaydy. Allanyng elshisi ruhany dengeyde, al adamdar zattyq dengeyde bolghandyqtan, olardy salystyrudyng ózi ýlken kýnә bolyp tabylady. Payghambardyng osynday joghary dәrejesin týsinbegendikten ómirde qogham qayratkerlerin, kórnekti adamdardy payghambar dәrejesinde qabyldaytyn jaghday kezdesip qalady. Mysaly, qazaqtyng belgili biyleri Áyteke bi, Qazybek by men Tóle biydi tipti Qazaqstan Halyq jazushylarynyng biri olardy payghambarmen tenep, «Ýsh payghambar» atty kitap jazuy (1992 j.) osynyng bir dәleli. Áriyne, jazushynyng maqsaty qazaqtyng kórnekti biylerin dәripteu boluy mýmkin. Qalay desek te, búl kelisuge kelmeytin jaghday.      

Halyqty ózine eliktiru ýshin payghambarlar keyde mistikalyq (tylsym-siqyrlyq) әreketter de kórsetedi. Mysaly, Isa payghambar su ýstimen jýru, sudy sharapqa ainaldyryp jiberu, ólini tiriltu, aurulardy jazu siyaqty neshe týrli ghajayyp qasiyetteri arqyly adamdardy tang qaldyryp, sonyna ertken. Biraq materialdyq tylsym-siqyrlyq әreketter kórsetu olardyng negizgi mindeti emes. Olardyng mindeti – adamnyng niyetin Qúdaygha baghyttau. 

Payghambarlardyng adamzat qoghamyndaghy róli, imandylyqtyng manyzy turaly Qasiyetti Qúrannyng (2.36-37, 4.135, 4.149-151, 4.162, 40.78, 10.48, 14.4) sýrelerinde anyq aitylady. Qasiyetti Qúranda dinderdi, olardyng qaghidalaryn bir-birine qarsy maqsatta paydalanugha tiym salynady. 

Songhy eki jarym myng jyldyng ishinde Músa payghambarmen «Taurat», Dәuit arqyly «Zabur», Isa arqyly «Injil», Múhammed (s.gh.s.) arqyly «Qúran» kitaptary týsirildi. Taza niyetpen oqyp, tanyghan adamdargha búl qasiyetti kitaptardyng arasynda aitarlyqtay ózgeshelikter joq. Tórteui de adamnyng imandylyghyn tolyqtyrady. Abaydyng ózi búl turaly «Allanyng ózi de ras, sózi de ras» óleninde «Kóp kitap keldi Alladan, onyng tórti, Allany tanytugha sóz aiyrmas» deydi.

Payghambarlar turaly Abay otyz segizinshi qara sózinde bylay dep jazady: 

Búl ýsh týrli fighyl Qúdanyng sonynda bolmaq, ózin qúl bilip, búl fighyldargha ghashyq bolyp, tútpaqty payghambarlar ýiretti. 

Otyz segizinshi qara sózinde Abay ýsh týrli fighylgha adamnyng bilimin, raqymdylyghyn, әdilettiligin arttyrudy jatqyzady. Bilim, raqymdylyq, әdilet zanyn ústanu – búlar әlemning ýilesimdi ómirining kepilderi. Abaysha ruhany janghyru degenimiz – Qúdayda bar osy ýsh qasiyetti adamnyng óz boyynda kereginshe jetildirui. Búlar jan qasiyeti bolghandyqtan, ruhany jolda ghana jetiledi. Qúlshylyqty tútpaqty, yaghny qalay isteudi payghambarlar ýiretti. Búl ýsh fighyldy damytqanda adamnyng janynyng tazaruyna mýmkindik tuady, yaghny Qúdaygha qaytugha jol ashylady degen sóz. Danyshpannyng oiy boyynsha, payghambarlar adam ómirining negizgi maqsaty bolyp tabylatyn osy joldy ýiretedi. 

Payghambarlar adamdy әulie dәrejesine kótere alady. Sebebi olar ózderining ruhany kýshimen adamnyng qasiyetin mýlde ózgertip, tazartady da oghan әuliyelikti beredi. Sondyqtan payghambarlardyng negizgi kómekshilerining barlyghy әuliyeler bolghan. Mysal retinde payghambarymyz Múhammed sallallahu ghalayhy uәsәllamnyng sahabalaryn, Isa payghambardyng apostoldaryn, Buddanyng arhattaryn keltiruge bolady. Olardyng kópshiligi Qúdaygha taza berilgen, imandylyq jolynda ómirin pida etkender. Payghambarlardyng әkelgen bilimi adamzatqa osynday ruhany ústazdar arqyly taraydy. 

Payghambarlar men әuliyelerding aiyrmashylyqtary bar. 

Birinshiden, payghambar bolu – tek qana Qúday taghalanyng bergen әmirinen, al әulie dengeyine jetu – ruhany jolmen qúlshylyq arqyly. Birinshisi – Qúday taghalanyng әmiri bolsa, al ekinshisi – adamnyng әreketi. 

Ekinshisi, payghambar óz dәrejesine Qúday taghalanyng búiryghymen jetiluding qay dengeyinen bolsa da birden kóterile alady, al әuliyege kóterilu ýshin adamnyng birtindep evolusiyalyq ruhany jetilui jәne Qúday taghalanyng shapaghaty, sonymen birge, әrkimning ózining ýlken ynta-jigeri de kerek. 

Ýshinshisi, payghambarlar Qúday taghalanyng elshisi bolsa, al әuliyeler – sol elshilerding týsirgen habaryn basqalargha jetkizushiler. 

Tórtinshisi, payghambarlar adamzat qoghamynda belgili bir diny aghymnyng negizin qalaushy, al әuliyeler bolsa – sol diny aghymdy nyghaytyp, órkendetushiler. 

Besinshisi, payghambarlar habardy Qúday taghalanyng Ózinen alady, al әuliyelerding bilim alatyn negizgi kózi – qasiyetti kitaptar jәne ruhany ústazdar, sonymen birge, olargha bilim jýrek arqyly da beriledi. 

Mine, Abay iliminen adamnyng ruhany janghyruynyng osynday biyigin kóre alamyz.

Osy qysqasha sholudan «tolyq adam» satysy býkil kópshilik kóteriletin dәreje emes, ruhany janghyrudyng nysanasy ghana ekenin kóremiz. Býgingi bizding qoghamnyng ruhany dengeyinde «Tolyq adam» iydeyasyn oqu jýiesine engizude osyny eskeru kerek. Áypese, ruhany janghyruymyz ruhany qanghyrugha ainalyp ketui әbden mýmkin. Búl jaghdaydy moyyndauymyz kerek. Býgingi ateistik dәuirden qalyptasqan ruhan mesheulik zamanynda halyqty «tolyq adam» satysy týgili, imandylyq dengeyge kóteruding ózi ýlken jetistik bolyp otyr. Imandylyqqa kóterilu degenimiz – ómirdi bir ýilesimge keltirip, qoghamdy órkeniyetting sara jolyna salu degen sóz. Imandylyq «jarym adamdy» kóterip, «adam» satysyna jetkizuge arnalghan. Sonan keyin ghana «kәmil músylman», yaghny kәmil imangha jetip, «Tolyq adam» satysyna kóteriluge bolady. «Tolyq adamnyn» dengeyin naqty bilmeytin bolsaq, erteng jaqsy qogham qayratkerin «tolyq adam» dep ataytyn bolamyz. «Tolyq adam» men jaqsy adam birdey emes, olardyng aiyrmashylyghy ýlken. «Tolyq adam» satysyna jeke adamdar bolmasa, býkil qoghamnyng kóterilui mýmkin emes. Býkil qogham ýshin osy úly iydeyany qabyldap, jeke adamdargha oghan kóteriluge jaghday jasaugha, eng bolmasa bóget bolmaudyng ózi ýlken jetistik bolyp tabylady. 

Sóz sonynda payghambarlar – joghary әlemnen arnayy maqsatpen jiberilgen jandar ekenin eskerte ketuimiz kerek. Olardy qarapayym adam dep oilaudyng ózi ýlken kýnә. Olar jer betinde qarapayym adam retinde ómirge kelip, ósip-jetilui mýmkin. Biraq olardyng negizgi maqsaty basqa, ol keyinnen bilinedi. Búl dengeyge ruhany janghyru arqyly kóterilu mýmkin emes. Payghambarlyq tek qana Alla taghalanyng qúzyrynda. Ol – Alla taghalanyng jibergen elshisi.

Osylay danyshpan Abay babamyzdyng adamnyng jetilu jolyn tolyq bergenin kóremiz. Búl mol múrany dúrys týsinip, qoldana bilu – qay zamanda bolsa da bizding maqsatymyz, әri ardaqty mindetimiz bolyp tabylady.

Payghambardyng adamzat qoghamyndaghy orny, «tolyq adam» satysyndaghy «kәmil músylman», «hakim» jәne «әuliye» turaly, olardyng bir-birinen aiyrmashylyghy men ruhany qasiyetterin juyrda jaryq kórgen «Abay múrasyn qoldanu joldary» atty kitapta tolyghyraq bergenbiz.   

Dosym Omarov,

abaytanushy, teolog.

Abai.kz