Qajyghaly aghamen kesh tanystym. Ol jetpiske tolghan jyly. Segiz jyl aralastym. Az ba? Kóp pe? Bilmeymin. Áriyne, uaqyt túrghysynan ókinishting bary ras. Degenmen, mazmúndyq biyiktikten keletin bolsaq, aghadan oljalaghanymdy aityp jetkize almaspyn. Bodan oigha baghynbay ketken bekzat suretkerding boyyndaghy barlyq qasiyetter, dәlirek kestelesem, jazushylyq sheberligi men adamy bolmysy maghan bir-birimen bite qaynasyp, úly garmoniyagha úmtylghan tútastyqtyqtyng saf auasymen tynystaugha mýmkindik berdi. Ini ýshin osydan asqan baylyq bar ma?! Sondyqtan da segiz jyldyng azdyghyna ókpe aitu – Qúdaygha qylysh alyp jýgirgenmen birdey. Allanyng isine amal joq. 

I

Osy estelikti jazyp otyrghanda kelgen birinshi oi: Qajyghaly Múhanbetqaliyúlynan últty úiystyrugha úmtylghan qabyrghaly jazushy shyqpas edi. Eger ol minezsiz adam bolghanda, qasiyetke kedey kisi bolghanda. Sondyqtan da eng aldymen onyng adamgershiligi turaly aitqym keledi. Olay deytinim, kim-kimge de ruhany baylyghymen bólisuge dayyn túratyn kenpeyildiligi... auzyn ashsa, aq jýregi kórinetin adaldyghy... barghan jerine jayly aurasymen qonaqtay ketetin ajarly da bazarly Qajekenning adam bitkenning bәrinde bola bermeytin asyl qasiyetteri onyng jan dialektikasynyng ghajap elementteri edi.

[Jan dialektikasy] Jannyng mәngilik ekenine Qajyghaly agha qaytqan qyryq kýnning ishinde kózim jete týskendey.  Keshirim súraymyn, ózing alabóten qúrmet tútatyn, sening qiyalyndaghy iydealdyng etalonynday kóringen kisiden qapiyada aiyrylyp qaludyng qabyrghany qayystyryp ketetin qasiretin Qajyghaly agha qaytys bolghanda jýregimmen sezingennen bolar, basqa ne kelip, ne ketpedi?! Túla boyyndy jan dýniyesimen barynsha baurap alghan adam o dýniyege attanyp bara jatyp ta seni oilaugha ýiretuinen bir tynbaytynyna osy joly tipti tang qaldym. Sol oilarmen bólisu ghana ishtegi alasapyran sherding tas talqanyn shygharatyny dausyz.  

Talqany tausylyp jatqan adam turaly qapelimde aitatyn qazaqtyng sózi bar: «Jany shyghyp ketti». Búl sózding týbinde talay nәrse jatyr. Adamnyng denesi mәngilik materialdan jaratylmaghanyn pende bitken biledi. Al jany mәngilik material dep senging keledi. Osy dýbәra senim әp sәtte Qúdayyndy esine týsiredi. Aytary joq, bir Jaratushynyng bary ras. Ol seni jaryq dýniyege әkeletini de – asqan sheberlik. 

Desek te, Qúdaydyng seni qalay jaratqanynan qannen qapersiz bolatynyndy da moyyndamasqa shara joq. Qay kýni synaqqa alaryn da saghan aitpaydy. Qúdaydyng qúpiyasyn tiri pende tauyp kórgen be? Adamnyng ózin-ózi tanuy osynday júmbaqtardan bastalatynyna basybayly qarsy túra almaysyn. Qúdaydyng haqtyghyna shek keltirmeytin adam ghana ritorikalyq súraqtyng tabighatyn týsine alady: «Bәrin Jasaghannyng ózi aityp berip otyrsa, myna ómirding ne mәni qalar edi?». 

Osyndayda búl jóninde kóp oilana bermeytinine de opyq jep ýlgeresin. Qajyghaly aghanyng da qapelimde qaytatynyn kim bilgen?! Bilsek, sol qazyna túlghanyng túla boyyndaghy túnyp túrghan asyldyng qadir-qasiyetine tiri kezinde terenirek boylap ýlgermes pe edik?! Osy oidyng astarynda kóp qúpiya búghyp jatyr. Bir anyq: tylsym súraqtardyng jauaby ózindi jәne ainalandaghy adamdardy tanyp-bilude ekenin eshqashan esten shygharmaghan abzal, teginde. 

Adamnyng jany – adam tәnining tútqyny. Osyghan barghan sayyn sene týsesin. Álgi bir tirkestegi «jannyng shyghyp ketui» de sózimizdi beky týsedi. Jan adam denesinen bostandyqqa shyqqan kýni ghana alabóten rahatqa bólenedi. Áriyne, sol sәtte emes. Apokalipsisti bastan ótkergennen keyin. Osynday oy keledi. Áytpese, Alibert Eynshteyn myna ómirmen qosh aitysyp bara jatyp «Nakones-to!» dep quanbas ta edi. 

Biz bayghústar ómirde jaqsy nәrse jasasaq, janymyz birge quanady. Jaman nәrse jasap qoysaq, janymyz ózin qoyargha jer tappay, sen ýshin qatty qinalatyny da shyndyq. Tәnge bauyr basyp qalatyn jannyng búl instingin týsinuge bolady. Sondyqtan da әlgi sózdi úly fizikting ózi emes, quanyshtan jany aiqaylap aitqan siyaqty. 

Bes kýn jalghanda kóp adamnyng ekijýzdiligi men maqsatsyzdyghy ýshin kýiip-pisip otyratyn Qajyghaly agha da myna ómirden úly fizik siyaqty qinalmay qoshtasugha asyqty ma?! Kim bilgen?! Onyng janynyng dialektikasyn týsinu ýshin Qajyghaly agha siyaqty ómir sýru kerek. Ol bizding qolymyzdan qaydan kelsin?! 

Jany súlu adamgha ghashyq bolyp kórdiniz be? Onyng qiyndyghy sonda, jany súludy tabu, tabudan búryn kóre bilu, seze bilu bәrimizding birdey mandayymyzgha jazyla bermeydi. Degenmen, jany súlu adamdy sening de kezdestiruing ghajap emes. Oilamaghan jerden. Eng baqytty sәt osy! Kenirdeginde mәngilik kesek bolyp keptelip qalady. Sózding jaqsy maghynasynda. Siqyr sәtten eshqashan jerinbeysiz. Mine, aqyq jannyng qúdireti osynda! Jalpy jannyng mәngiligi de adam tazalyghymen qatar kórkem óriledi. Óitkeni, aqyq jan ghana súlu bola alady.

Qajyghaly aghamen aralasa bastaghan alghashqy kýnderden osynday termeli tebirenisti bastan keshirgenimdi jasyra almaymyn. Jasyrghym da kelmeydi. Jany súlu adamgha degen sýiispenshilik pen qúrmet onyng mәngilikke barar joldaghy bederli belgisi de bolyp qalatynyn býgin, tipti, moyyndap otyrmyn. Aytary joq, Qajyghaly aghanyng mәngilik janynyng tabynushysy bolu da bir baqyt ekenine kýmәn keltirgen emespin. Óitkeni, onyng súlu janyn tirisinde sezine bilu de qu tirshilikte kózge kórine qongy ekitalay kóp quanyshtyng biri ekenin sezemin.      

Marqúm әkem aityp otyratyn: «Jetektegen tóbet qora kórmeydi. Ómirde ózine sen, ne bolsa da ózinning baqtalayynnan kór. Kisi jaghalap, jaghdayyndy jaqsartamyn deme!». Áke ósiyetine adaldyqqa ne jetsin?! Amanatqa qiyanat jasaghyng kelmeytin key tústarda kisikiyik bolyp ketken kezder de az emes.

Álginde aityp kettim, Qajyghaly aghamen de osynday sebeptermen óte kesh tanystym. Áriyne, ol kisini sonau sosializm kezinde jazghan ghajap әngimeleri arqyly tanyp bildim. Syrttay tilektes bolyp jýretinmin. Ómirding kez kelgen epizodynan adamnyng oiyna kelmeytin tereng filosofiyalyq әngime jazyp shyghatyn qalamgerding este jýrmeui aqylgha syimaytyny – aqiqat.

Shamamen osydan 13 jyl búryn bolar, agham Almatydan Astanagha kóship keldi. Sóz orayynda aita ketken de dúrys shyghar, jana elorda Qajekene jaqty. Jiyrma jyldan beri oqyrmanyn zaryqtyryp qoyghan «Tar kezeni» jaryq kórdi. Layyqty baghasyn aldy. Memlekettik syilyqty iyelendi. Arakidik toy-tomalaqtarda kórip, sәlemdesip jýrdim. Elding bәri japatarmaghay amandasatyn adam ghoy, kóp sәlemning astynda bizding isharatymyz da kómilip qalyp jýrgeni ótirik emes. Renish joq, әriyne!

Búl ómirde ne bolsa da, bәri Qúdaydyng qalauymen bolatyny taghy jalghan emes. 2012 jyldyng ayaghynda «Toghyz tarau tuyndy» dep atalatyn publisistikalyq jinaghym jaryq kórdi. «Sabaqty iyne sәtimen» degen, sol kitabymdy jazushy Joltay Álmashúly dosym aghama oqugha berse kerek. Kýni keshe  Memlekettik syilyqtyng iyegeri atanghan agham qonyrau shalyp túr: «Áy, Sharhan, ana kitabyndy oqyp shyqtym. Bastan-ayaq dep aita almaymyn. Ishinde meni qyzyqtyrmaytyn dýniyeler de bar eken, olaryndy oqyghan joqpyn. Ótirikke ósh adammyn. Biraq Ábdijamil men Ábish aghalaryng turaly esselerindi oqyp, aiyzym qandy. Sen jaqynyraq tanysatyn bala ekensin! Ana «Myng dollar» degen әngimeng de únady. Kemshin tústary da jetedi. Kәsiby jazushy emes ekening kórinip túr. Bir únaghany, «liyteraturnyy probelige» jol bermeydi ekensin. Sondyqtan jazushylyqty da bir jambasyna salyp, bayqap kóru kerek! Eshkim aspannan salbyrap týsken joq». 

Balasha quanyp, balasha anqylday jónelgen aghamnyng ómirde qanday adam ekenin salghan jerden bayqadym. Tildesuding birinshi minuttarynan-aq anysyn andugha uaqytyn shyghyndamay, attyng basyn әuelden jiberip, emen-jarqyn әngime tiyegin aghyta jónelgen adamnyng aqyq ekenin angharmau mýmkin emes edi.

Qatelespeppin! Ómirden ozghansha bauyryna tartyp, mәrtebemdi kóterip jýrdi. Agha bolsan, Qajyghaliday bol! Jogharyda aityp ketken ózimning qyrsyq qasiyetime ol qaytqan kýni qatty ókindim. Ózim baryp, jaghdayymdy jetkizip, jón-josyghymdy aityp, erterek tanyspaghanyma qapalandym.

Dey túra, ózime ónege bolghan biraz әngimesi jadyda jattalyp qaldy. Aghanyng 75 jasqa tolghan mereytoyyna oray Atyrau sapary bolsyn, arakidik dastarqan basynda syrlasatynymyz bolsyn, elordanyng biliyard jarystarynda bas qosyp, arqa-jarqa qauqyldasatynymyz bolsyn, barlyq jerde kezdesken sayyn aitqan aqyly esten keter me?! 

Ásirese, byltyrghy mausym aiynyng basynda oilamaghan jerden kezdeysoq kezdesuimizding jóni bólek boldy. «Oqjetpes» sanatoriyine barsam, Qajyghaly agham men Súluhan jeneshem de demalyp jatyr eken. Baghym bar, aghammen bir apta boyy birge jýrdim. Úsaq әngimening de úshyn shyghara ketkende túrghan eshtene joq, biliyardtyng da  armansyz jaghyn aiyrghan kezimiz osy edi.   

Keshki astan keyin seruendep jýrip, týnning bir uaghyna deyin әngime soghamyz. Kóbinese әngimening kórigin qyzdyratyn – Qajyghaly agha. Ádebiyet pen tarihty tereng biletinine sol joly kózim jete týsti. Álemdik jazushylar turaly aitqan parasatty pikirleri de erekshe baurap aldy. Onyng bәrin tizip jatugha shaghyn maqalanyng kólemi kótermeydi. 

Bir ghana Jalantós Bahadýrding ainalasyndaghy oilary nege túrady?! Ózbekstannyng 12 qalasyn aralap, kitaphanadan kitaphana qoymay jýrip, mol material jinaghanynyng ózi – bir erlik. Samarqandy biylegen әmir jóninde tarihy romangha jýk bolatyn әngimeni eki kesh qatarynan tarqatyp aityp berdi. Sol sәtte mening aldymda Jalantós Bahadýr turaly tarihy romannyng avtory túrghanday kýy keshtim. 

Mayyn tamyzyp aitqan әngimelerine riza boldym: «Jalantós turaly roman jazudy bastap ketetin-aq jóniniz bar». Maghan jauap berip otyrghan Qajyghaly aghamnyng núrly jýzi әli esimde: «Qúday quat berse, oida ne joq deysin, Sharhanjan!». Asyl aghanyng osy sózi eske týskende oy keledi: maqsat etip qoyghan isinning bәrin tiyanaqtap, artyna qaramay ólu tipti bar-au, mýmkin emes eken. Degenmen, «Jazmyshtan ozmysh joq» ekeni sol sәtte rayynnan qaytaryp ýlgeredi. 

Jalpy, Qajyghaly aghanyng tirshilik turaly әngimeleri de tyndaghan jandy beyjay qaldyrmaytyn. Auzynnyng suy qúryp, tamsana tyndaysyn. Nege ekenin qaydam, sol joly ózining ómiri turaly da kóp әngimeledi. Shet tilderin qalay jaqsy kórgeni, sonyng arqasynda QazMU-dy kursynda jalghyz ózi qyzyl diplommen bitirgeni, birge oqyghan jigitterden әsker qatarynda da bir ózi bolyp qaytqany, atyna zaty say, aiday appaq Súluhan jengemizben qalay tanysqany, Aqtóbeden birinshi pәterin qalay alghany, ony Almatygha qalay auystyrghany siyaqty qarapayym әngimelerining ózin erekshe saghynyshpen eske alyp edi. Janashyr aghasy Ábdijamil Núrpeyisov pen ómirlik ústanymy úqsas dosy Tólen Ábdik turaly tebirene otyryp aitqan jýrekjardy pikirleri de qúlaghymda sayrap túr. Ózinen bir jyl, 26 kýn jas tete inisi, talantty jazushy Jaqsylyq Týmenbaev turaly da әserli esteligin aityp edi-au! 

II

Qazaqtyng filosof halyq ekenin dәleldep jatudyng ózi artyq. «Jylqy kisineskenshe, adam sóileskenshe» dep aityp ketken babalarymyz jan dialektikasyn adammen sóilesu arqyly biletinine kózimizdi ashyp ketkenine qayran qalasyn. Al ruh dialektikasyn she? Dәl Qajyghaly aghagha qatysty aitsaq, shúrayly shygharmashylyghynan bilesiz. Boyyna birjolata bite ketken azamattyqtan bastap últtyqqa deyingi barlyq ruh atauly onyng tuyndylarynan atoylap túratynyn qapysyz angharu qiyn emes.    

[Ruh dialektikasy] Qajyghaly Múhanbetqaliyúlynyn әlemindegi qyzyl jiptey әdiptelgen ruhty taqyryptardyng biri – tәuelsizdik jolynda kýresip, basqa týsken qiyamet qayymnyng jolyn keshken elding bodandyq qúrsauynan jantalasa qútylugha úmtylghan әreketi, noqtagha basyn kiygizbeuge tyrysqan, erkindikti ansaghan júrttyng kýresi.

Jazushynyng 20 jylgha juyq uaqyt boyy jazylghan «Tar kezen» romany – onyng últ aldyndaghy ar bezbeni. Erkindik pen kendikting suretkeri osynday bolsa kerek.  Kóktegi kýn kýimesindey erkin silteytin qalamgerding búl enbegi – erlikting eteginen ústap jýrip kóterilgen tәuelsizdigimizding býgingi túrlaulylyghyn saqtau ýshin ýnemi qaperimizde jýretin tolaghay tuyndy. Ár qalamger jazushylyq jәne azamattyq boryshyn ar aldynda Qajyghaly agha siyaqty osylay adal atqarsa, qanekey! 

Alayda, tarihy uaqyttyng býkil dramatizmi arqyly qazirgi oqyrmandy ýsh ghasyrdan astam uaqyt kýtken tәuelsizdik qúsyn qoldan úshyryp almaugha tәrbiyeleytin Qajyghaly Múhanbetqaliyúlynyng búl romanynyng baghasyn bizding әdeby synshylar әli tolyqqandy berip ýlgerdi dey almaymyn. Sondyqtan da Qajyghaly aghanyng qarapayym oqyrmany retinde roman turaly azghantay oilarymdy aita ketkenning artyqtyghy bolmas. 

«Álemde eki qúdiretti kýsh bar: qylysh pen ruh. Sonynda ruh qylyshty jenui tiyis». Napoleon Bonaparttyng osy sózi Qajyghaly Múhanbetqaliyúlynyng kesek dýniyesining býkil qúpiyasy men leytmotiyvin ashyp túrghanyn jýrekpen sezingendey bolasyz. Ruhy myqty adam ózgelerge sәulesin shashyp túrady. Jamandyqqa qas, jaqsylyqpen bauyrlas jýredi. Sondyqtan bolar, tughan halqyna sheksiz mahabbat pen meyirimin tóge bilgen Qajyghaly aghanyng tәuelsizdik eposyn jazuy – kezdeysoqtyq emes, zandylyq. 

Qajyghaly aghanyng boyynda ómir boyy qaltqysyz qalyptasqan taza sana men aqyl-parasattyng apogeyi osy shygharmasynyng 62 tamyryn býlkildetip túr. Qajyghaly Múhanbetqaliyúly ózining intellektik, emosionaldyq, ruhani, kerek deseniz, fizikalyq kýshterin ýilesimdilik pen jarasymdylyq biyigine kótere biluinin  nәtiyjesinde ekskluzivti ruh dialektikasyn qalyptastyru arqyly osy irgeli tuyndyny tabandylyqpen jazyp shyqqanyna bek senimdimin. 

Álemdik әdebiyette tarihy romannyng janr retinde negizin qalaghan Valiter Skott tәsilimen bayandaugha Qajyghaly agha asa erekshe mәn bergenin «Tar kezennin» ón boyynan qapysyz bayqaysyz. Valiterskottyq «opisaniye-rasskaz-dialog» әdeby formulasyn tereng mengergen avtor atalmysh romanyn  birynghay kórkemdik tútastyqqa qúra bilgeni – shedevr shygharmadaghy sheberlikting shyny. 

Jalpy, «Tar kezendi» tarihiy-últtyq roman janryna jatqyzghan dúrys. Tәuelsizdik qúnyn bilu ýshin osy romandy әrbir qazaq jastanyp jatyp oquy kerek der edim. Ásirese, jas úrpaq. Osy orayda búl tarihy dýniyeni orta mektep baghdarlamasyna kirgizu kerek degen oy da qylang beredi. Olay deytinim, tabandy jazushy ózi baqayshaghyna deyin zerttegen tarihy prosesti boyamasyz oqyrmannyng kóz aldyna әkelgeni óz aldyna, oghan qosa, babalarymyzdyng osy jankeshtilik kýresin  jetesine jetkizip kórkem bayanday bilgen qalamger ainalyp kelgende bizge qazirgi tәuelsizdigimizding qúnyn sezinuge mәjbýrley alghandyghymen asa qúndy ekenin astyn syzyp aitu kerek. 

Qajyghaly Múhanbetqaliyúly qazaq әdebiyetinde tarihy oilau jýiesining harakterin qalyptastyrghan qalamger der edim. Onyng tarihy romanyndaghy obrazdardyng әrbir is-qimyly oigha qúrylghany jalpy әdebiyette búrynnan qalyptasqan sheberlik ekeni týsinikti. Qajyghaly agha múnymen ghana shektelip qalmaghan. Mәsele sonda, ol roman jelisindegi oqighalar men qúbylystardyng ózin shym-shytyryq intrigamen matap, qiynnan qiystyratynymen oqyrmanyn tereng oidyng túnghiyna tarta jóneledi. Osylaysha qarapayym qareketterding ózi arqyly oqyrmanyn keng masshtabta oilanugha ýiretedi. Búl – әriyne, jazushynyng eng ýlken jenisi jәne qazaq әdebiyetindegi tarihy roman janryna qosylghan sony tapqyrlyq.    

Saqa jazushy últaraqtay jer ýshin kýresip jatqan halyqtyng tәuelsizdikke jetu ýshin arpalysqan barlyq amaldarynyng strategiyasy men taktikasyn kórkemdik túrghyda týsindirumen qatar oghan estetikalyq túrghydan keremet renk bere bilgen. Tarihy romandy jazu barysynda Qajyghaly agha illuziyagha jol bermegeni eng aldymen erekshe әser etkeni bar. Tarihy mәlimetter men derekkózderdi sauattylyqpen qoldanatyn qasiyeti de sýisindiredi. Tek dәleldenui mýmkin emes faktilerge qatysty jerlerde ghana qiyalgha jýginetinining ózi onyng tariyhqa qiyanat jasaugha asa qúshtar emestiginen habar berse kerek. Logikasy men qiyaly qatar damyghan Qajyghaly agha kez kelgen epizodty kórkemdikting shynyna jetkizgeni jýrekti alabóten jaulaydy.

Avtor oqighalar men personajdargha sol kezding adamdarynyng kózimen qaraugha oqyrman ýshin mýmkindik jasaydy. Atalmysh oiymyz jazushynyng eshqanday keyipkerin iydeal qylyp kórsetpeytindiginen anyq kórinedi. Búl әsirese, Syrym obrazyn somdau prosesinde erekshe bayqalady. Ol sonymen qatar eshqanday keyipkerine óshpendilik tanytpaydy. Jazushynyng búl qasiyeti IYgelistromnyng beynesin ashuda da alansyz kózge úryp túrghany ras. Ózegin órtep bara jatqan taqyrypty da órkeniyettilikpen jazugha daghdylanghan qalamgerding osy qyry da onyng jazushylyq portretining әdemi shtrihyna súranyp-aq túr. 

Romannyng әdistemelik qúndylyghy sonda, ol oqyrmangha tarihty tarazylaugha ghana emes, sonymen qatar sol zamannyng keyipkerlerimen tar kezendi birge sezinuge jaghday jasaydy. Búl shygharmanyng taghy bir ózektiligi avtordyng tól ústanymynyng myqtylyghy arqyly tarihy pozisiyanyng tabighatyn asha bilgendiginde jatyr. Súnghyla suretker dәl osy kesek shygharmasynda tәuelsizdik pen  totalitarizmning basy bir qazangha syimaytynyn filosofiyalyq túrghydan ghajap dәleldep shyqqanyn kózi qaraqty, kókiregi oyau oqyrman bayqamauy mýmkin emes.

Romannyng ayaqtalar túsyndaghy Syrym batyrdyng sheshimi Tәuelsizdik – biylikting tәuelsizdigi emes, halyqtyng egemendigi; Tәuelsizdik – halyqtyng ózin-ózi basqaruy ekendigine qúryluy – avtordyng jalpy tarihy prosesti batyldyqpen dәl aiqyndauy. Tarih terenindegi oimaqtay oidy býgingi kýn tәrtibindegi mәselening ózektiligimen pozisiyalyq túrghydan sheber baylanystyra bilgen avtor búl parasatty payymy arqyly ózining qazaq eli aldyndaghy qadir-qasiyetin odan әri arttyra týsetini – dәleldeudi qajet etpeytin aksioma. 

Dәl osy jerde jan men ruh dialektikasy toqaylasady. Qanday ghajap kezdesu! Ólimnen qoryqpaytyn ruhy myqty tiri adamnyng mәngilik janynyng qúdirettiligin tanytatyn búl baylanys týpting týbinde Adamzatty gumanizm maksimalizmine alyp keletini aiqyn. Júmyr jerdegi osynday týpkilikti baqytqa eleuli ýles qosqan jany súlu Jazushy ýshin búdan asqan Mәngilik bola ma?! 

Sharhan Qazyghúl

Abai.kz