Býgingidey býkil әlem indetpen kýresken almaghayyp zamanda adamdar arasyndaghy izgilikting irge audarmauyna, ruhany qúndylyqtardy qúldyratyp almaugha ýles qosu, kýresu qoghamnyng әrbir mýshesi ýshin ýlken jauapkershilik, tipti azamattyq paryz der edik. Ásirese, taghdyrynda talay taqsiretti bastan ótkerse de ýlken men kishi ortasyndaghy qayyrymdy qarym-qatynastardyng qaymaghyn búzbay saqtap kelgen ata-babalarymyzdan qalghan búl asyl dәstýrlerdi biz ainymas amanat retinde qabyldaugha tiyispiz.

Memleket basshysy Q.Toqaev mausym aiynyng sonynda «Ana tili» gazetine bergen «Qazaq halqynyng taghdyry tarih tarazysynda túr» atty súhbatynda qoghamda qordalanghan birqatar ruhany mәselelerding týiinin tarqatyp, qazirgidey qiyn-qystau kezende últtyq bolmysty saqtap qalu, qazaq tilining qazirgi ahualy jәne basqa da kópshilikting kókeyinde jýrgen keleli súraqtargha bayypty jauap qaytardy. El Preziydenti osy súhbatynda últtyq qúndylyqtar bolmasa, aqparat, jasandy intellekt, mashinalar men robottar әleminde jútylyp ketetinimiz sózsiz ekenin aityp, ziyaly qauym ókilderin bolashaq ómir kókjiyegi turaly mәseleni qazirden oy tarazysyna sala beruge shaqyrdy. Búl baghytta últtyq intelliygensiya ókilderi ózekti taqyrypqa ózderining parasatty payymdaryn ortagha salyp, tújyrymdaryn úsynghandary abzal.

IYә, búl mәselede bәrimiz moyyndaugha tiyis bir aqiqat bar: jahandy jaylaghan býkilәlemdik indet pen ghalamdyq әleumettik-ekonomikalyq daghdarys ayasynda әlem endi búrynghyday bolmaydy...

Terennen tolghap, arygha ýnilsek adamzattyng sanasynda silkinis, ruhany qozghalys qajettiligin payymdaymyz. Bolashaqta ýlken órkeniyet ózgeristerining kuәgeri bolamyz dep oilaymyz.

Sondyqtan, aldaghy uaqytta elimizde qoghamdyq sanany janghyrtudyng ózektiligi arta bermek. Osy baghytta Elbasy N.Nazarbaev úsynghan «Ruhany janghyru» baghdarlamasynyng tyng tynysy ashylady deuge әbden bolady. Jahandyq daghdarysty jenil enseru ýshin halyqtyng sanasyn, ómir-salty men ústanymdaryn transformasiyalauymyz kerek. Búl túrghyda baghdarlamanyng jana jobalary qajet. Osy tústa ziyaly qauymdy, әrtýrli әleumettik top ókilderin ortaq pikirlesuge, jana jobalardy birlese jasaugha shaqyramyz.

Al órkeniyet ózgeristeri qazirgi adamzattyng ótkendi falisifikasiyalap, bolashaqty mistifikasiyalaghan

zamanynda óte ózekti bolyp túr.

Endi ómir búrynghyday bolmaydy. Qalasanyz da osy, qalamasanyz da osy. «Búrynghyday bolmaydy» degenge qara aspandy sugha aldyrghanday qaraudyng jóni jәne joq. Búl endi ómir búrynghydan әldeqayda ózgeshe bolady degendi ghana bildiredi. Eger virus qaterining beti qaytqannan keyin de onyng auyq-auyq soghyp ketip otyratynyn, jalpy indet ataulynyng uaqytty aragha salyp baryp, mutasiyagha týsip oralyp túratynyn eskerseniz, endi ómir qiynday týsetinin týsinu qiyn emes. Adamzattyng tabysy azangy satyp alu qabiletin tómendetetinin, al súranystyng kemui úsynysty azaytatynyn, al múnyng ayaghy óndiristi shekteuge tirelmey qoymaytynyn úghynu ýshin maman ekonomist boludyng qajeti joq. Sondyqtan bizdi aldaghy qiyndyqtardan tek enbek, enbek jәne enbek qútqara alatynyn aita beruge, aita beruge tiyispiz.

Daghdarystan keyingi ómir, bәrinen búryn, bәsekege qabilettilikti talap etpek. Daghdarys tek ekonomikalyq qúldyraudyng emes, jana mýmkindikter men damudyng bastauy ekenin de týisinuimiz kerek.

Búl orayda, býgingidey kýrdeli kezende halyq bolyp kenesip, júrt bolyp bәtualasatyn keleli mәseleler az emes. Sonyng biri toy-tomalaq, as jiyn, janaza siyaqty halyq kóp jinalatyn ghúryptyq dәstýrlerge baylanysty. Qazir ózimiz kózimizben kórip, kuә bolyp jatqanymyzday bekitilgen sanitarlyq talaptardy búzyp, jasyryn toy jasap, qúdalyq

ótkizip, as berip jatqan oqighalardyng arty orny tolmas ókinishke әkep soqtyruda. Múnday basqosulargha jinalghan qaraqúrym halyqtyng teng jartysynyng auru júqtyryp, auyr halde jatuyn, tipti birqatarynyng aqtyq sapargha attanyp ketuine sebepker boluyn nemen týsindire alamyz?

Áriyne, qazaqta «Toy – tәnirding qazynasy» degen sóz bar. Biraq osy sózdi aitqan babalarymyz «Dәstýrding ozyghy bar, tozyghy bar» degen sózdi de eskerip jýruimizdi qaperimizge salyp ketken. Biz qazir qúndylyqtary janarghan mýlde ózge ghasyrda ómir sýrip jatqanymyzdy esten shygharmauymyz kerek.

Elbasy «Bolashaqqa baghdar: ruhany janghyru» atty baghdarlamalyq maqalasynda últtyq pragmatizm mәselesi turaly óte ótkir әri jan-jaqty atap kórsetedi. Biz maqalada kórsetilgen osy baghytqa terennen qarauymyz kerek dep oilaymyz. Damyghan elder erteden ýnemshildikti, jinaqylyqty basty qúndylyghyna ainaldyrsa, al bizde bәri kerisinshe – danghazadan, danghoylyq pen kerdendik, orynsyz sәn-saltanattan әli aryla almay kelemiz.

Ashyghyn aitqanda, bizde últtyq pragmatizmning negizderine qayshy keletin ysyrapshyldyq siyaqty әdetterge qarsy sharalar qabyldauda naqty ústanym joq.

Kórshi elderde tughannan ólgenge deyingi oryndalatyn salt-dәstýr, (toy, as, janaza t.b) әdet-ghúryp rәsimderin zanmen rettep qoyghandyqtan halyq qoyylghan talapty qalypty týrde qabyldaydy. Biz ne isteuimiz kerek?

Memleket basshysy Qasym-Jomart Kemelúly Toqaev osydan eki jyl búryn «Qazaqstan BAQ-taryndaghy ýilenu toylary men basqa da mereytoylardy ótkizuding jana tәsilderi turaly pikirtalasty qoldaymyn. Jauyr bolghan ataqqúmarlyq ysyrapshyldyqtan, sәn-saltanattan qútylatyn jana ýlgi qajet. Ózbekter, týrikter, týrikmenderding ýlgileri boyynsha últtyq salt-dәstýrge den qoy qajet», - degen pikir bildirgen edi.

Aldaghy uaqytta kópshilikpen kenese kele, biz de kórshi elderding ýlgisi boyynsha ghúryptyq rәsimderdi zanmen retteu sharalaryn qolgha

alatyn uaqyt jetti dep oilaymyz. Búl әsirese, qazirgidey beyne bir soghys jaghdayyndaghyday әrbir otandasymyzdyng ómirin saqtap qalu ýshin kýni-týni kýresip jatqan әlemdik pandemiya kezinde asa qajet.

Bir sózben aitqanda, biz qazir toghyz joldyng torabynda túrghan siyaqtymyz. Sondyqtan últtyq mýddemizdi, últtyq qúndylyqtarymyzdy damytuda biz birge bolugha mindettimiz! Al ony iske asyru jolynda, әriyne, әrtýrli pikirlerge jol ashyq boluy tiyis.

Qazaqta «Múratyng asyl bolsyn» degen bataly sóz bar. Orayy kelgen osy tústa últymyz ýshin asa manyzdy ýsh múrat turaly óz oiymdy ortagha salghandy jón kórdim.

Birinshi múrat. Pandemiyaden keyingi kezende qazaq qoghamynyng aldyna ENBEK múraty shyghuy tiyis. Álemdegi ozyq memleketterdi qay-qaysysy da damudyng biyik shynyna tek enbek arqyly jetkenin esten shygharmaghan abzal. Úly Abaydyng 1895 jyly jazghan «Talay sóz búdan búryn kóp aitqanmyn» deytin óleninde «Ne ghylym joq, nemese enbek te joq, eng bolmasa ketting ghoy mal bagha almay» dese, «Ash qaryn júbana ma mayly as jemey?» degen óleninde

Enbek joq, qaraket joq, qazaq kedey,

Tamaq andyp qaytedi tentiremey? – dep ashy aqiqatty ashyp aitqan bolatyn. Sondyqtan biz irgeli el bolamyz desek, enbeksiz eshqanday tabysqa jete almaytynymyzdy este ústaghanymyz jón.

Ekinshi múrat. Álem júrtshylyghyn әbigerge salghan indet kezinde biz nening qajet, nening qajet emes ekenin tolyq týsingen tәrizdimiz. Osy orayda qalyng elding aldyna Densaulyq múraty shyghady. Halqymyzdyng «auyryp em izdegenshe, auyrmaytyn jol izde» degen danalyghy qanday keremet! Jas kezden densaulyqty kýtuge, saqtaugha barynsha kónil bólgen abzal. Ár azamat shiraq ta sergek boludyng barlyq amaldaryn jasauy kerek. Búl túrghyda irgedegi Qytay elining jappay densaulyq saqtau baghytyndaghy is-qimyl, kýndelikti jattyghu amaldarynan ýirenu artyq etpeydi.

Ýshinshi múrat – Bilim múraty. Bilimdi bolu ýshin kóp oqu kerek. Osy rette Qazaqstanda kitap kulitin jasau isi óte manyzdy. Álemning ozyq elderinde kitap oqu memlekettik dengeydegi mәrtebeli mindet sanalady. Ókinishke qaray, qazir bizding jastarymyz, әsirese óskeleng úrpaq tek smartfon paraqshalaryn qyzyqtaudan arygha bara almay otyr. Múnday uaqytty «bosqa óltiru» amaldarynan tezirek arylu kerek.

Qazirgi tanda júrtshylyqpen júmyla talqylaudy qajet etetin taghy bir kókeykesti ruhany taqyryp – otbasy mәselesi. Jalpy, jahandanu zamanynda últ retinde saqtalyp qalu ýshin otbasydaghy úrpaq tәrbiyesining mәni zor. Ata-babalarymyz «Otan otbasynan bastalady» dep tegin aityp ketpegen. Ónegeli otbasyda tәrbie alghan óskeleng úrpaq qana atamekenin ardaqtap, Otanyn qasterley biletini aqiqat. Biz tәuelsizdik jyldarynda týpqazyghyn tappay jýrgen últtyq iydeyamyzdyng tamyry, mine, babalar amanat etken osy shanyraqtyng berekesinde, keregening kiyesinde jatyr dep oilaymyz.

«Úyada ne kórsen, úshqanda sony ilesin» demekshi, otbasyda úlaghatty tәrbie almaghan, últtyq qúndylyqtardy boyyna sinirmegen jastan keleshekte elin sýier otanshyl patriot shyqpaytyny belgili. Ashyghyn aitsaq, býgingi qoghamda oryn alyp jatqan ajyrasu, qol júmsau, zorlyq-zombylyq jәne basqa da týrli әleumettik qayshylyqtardyng basym bóligi otbasy tәrbiyesining bosandap, joq bosap ketuining kesiri dep bilemiz.

Ejelden qazaq qoghamy tәrbie talbesikten bastalatynyn úrpaqtyng qúlaghyna sinirip kelgen. Halqymyzdyng «Ata kórgen oq jonar, ana kórgen ton pisher» dәstýri boyynsha úldy el qorghaytyn enseli azamat bolugha, qyzdy últty úiystyratyn inabatty ana bolyp ósuge erte jastan baulyghan. Sondyqtan, Otangha degen mahabbat otbasyny qasterleu, әkeni qúrmetteu, anany ayalau, bauyrdy syilau siyaqty adamy izgi qasiyetterden bastau alatynyn eskeruimiz kerek. Otandastarymyz otbasynyng qadirin әsirese, qazirgidey pandemiya kezinde barynsha sezindi.

Osynday syndarly shaqta ónegeli otbasylardyng shanyraghy odan әri beky týsse, ózara qúrmetke qúrylmaghan ýilerding irgesi sógile jazdady, keybireuiniki sógildi de.

Dala danyshpany әl-Faraby babamyz «Tәrbiyesiz berilgen bilim adamzattyng qas jauy» dep aityp ketken. Biz keleshekte bilim beru men otbasy tәrbiyesin úshtastyrmayynsha otanshyl, zerdeli de zeyindi úrpaq qalyptastyra almaytynymyz anyq.

Osyghan oray, Bilim jәne ghylym ministrligining orta mektepterde otbasy qúndylyqtary men últtyq tәrbiyege baghyttalghan arnayy pәn engizu boyynsha úsynystar engizetin kezi keldi.

Sonymen birge, belgili ghalymdar, qogham qayratkerleri men kópbalaly analardan qúralghan ata-analar úiymyn qúryp, ministrlikpen birlesip «Otbasy – orta mektep» atty jastargha tәrbie beruding jalpyhalyqtyq әdistemesin әzirleu qajet degen oidamyz.

Qazirgi qiyndyqtargha baylanysty halqymyzdyng balajandyq dәstýrlerine, kóp balaly otbasylardy ardaq tútatyn qasiyetine selkeu týsirip almaudy da oilaugha tiyispiz. «Bir qozy tusa, bir týp jusan artyq shyghady» deydi bizding qazaq. Ár balanyng óz nesibesi bolady. Mynanday alyp dalanyng astyn da, ýstin de toltyryp túrghan ghajap baylyqtardy ózgening kómegimen emes, ózimizding qolymyzben iygeru ýshin biz kóbeiyimiz kerek. Kóbeygenning ghana kósegesi kógeredi. Aynaladaghy júrttarmen salystyrghanda bizding ósu qarqynymyz bayau ekenin ashyq aityp, osyghan anyq alandaugha tiyispiz. Búltyn-búltyng etip túratyn aumaly-tókpeli dýniyening qalay-qalay qúbylatynyn, jahan jelining qay kezde qalay qaray soghatynyn eshkim de boljap bile almaytyn kez kele jatqanday. Sonday-sonday zamandarda qanday synaqtarda da kóptigimizdi kórsetuge mýmkindigimiz boluy kerektigin, onyng ýstine sannyng týpting týbinde sapagha ainalmay qoymaytynyn údayy úmytpauymyz qajet. Júmys qoly artylyp-tógilip jatqan ontýstiktegi ónirlerden júmys qolyn qajet etip túrghan soltýstiktegi atamekenge qonys audarushylargha barynsha jaghday jasau,

ishki migrasiyany memlekettik sayasat dengeyinde rettep otyru biyliktegi atqa mingen azamattardyng perzenttik paryzyna ainaluy jón.

Áriyne ruhany qúndylyqtar qatarynda ana tilimizding ahualy aldynghy qatarda túratyny belgili. Býgingi tanda búl baghytta eleuli júmystar atqarylsa da, kópshilik tarapynan memlekettik tilding әli de qoldanys ayasy kenimey otyrghanyn aityp kele jatqany da aqiqat. Búl mәselede biz әueli memlekettik tilding damu evolusiyasyna nazar audaruymyz kerek. Egemendikting elen-alanyn alyp qarayyq. Toqsanynshy jyldardyng basynda qazaq últynyng sany halyqtyng 39 payyzyn ghana qúraghanyn jana aityp óttik. El basshylyghynyng aldynda eng birinshi tәuelsizdikti saqtap qalu mindeti túrdy.

Óz jerimizde túrsaq ta, qalyptasqan jaghdaygha baylanysty Ata Zangha qazaq tiline memlekettik mәrtebe berudi súraugha mәjbýr bolghan kýrdeli kez edi búl. Osyghan oray Elbasy memleketting tútastyghy men túraqtylyghyn saqtau ýshin til sayasatynda osynday sarabdal sayasat ústandy. Sonyng arqasynda mәseleni sayasy ushyqtyrmay, mýmkin ishki silkinisterge jol berilgen joq, memlekettik tilding mәrtebesi kezen-kezenmen artyp keldi.

Aldaghy uaqytta sarapshylardyng pikirinshe, halqymyzdyng sany 19 milliongha al, memleket qúraushy últ – qazaqtardyng ýlesi keminde 78 payyzgha jetedi dep kýtilude. Búiyrtsa, ainalasy otyz jyldyng ishinde qazaqtardyng el halqyndaghy ýles salmaghy 1991 jylghy 39 payyzdan eki ese artqaly otyr.

Endigi kezekte últaralyq kelisimdi saqtay otyra til jәne basqa da últtyq mәselelerdi qoghamda aiqynyraq aitugha negiz bar dep esepteymiz.

Qazaqta «Teksizdik – tilsizdikten bastalady» degen sóz bar, sol sóz – anyq sóz. Dәstýri berik, taghylymdy tarihy tanbalanghan halyq jat qúndylyqtardyng jeteginde ketpeydi.

Búl baghytta Elbasynyng bastamasymen latyn әlipbiyine kóshu memlekettik tilding damuyna jasalghan jana betbúrys. Jana әlipby qoghamnyng barlyq salasyna enui kerek. Jana әlipby qazaq tilining HHI

ghasyrdaghy aqparattyq tehnologiyalar tiline ainaluyna jol ashady. Yaghni, qazaq tilining jana dәuiri bastalady!

Búghan Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaevtyng halyqqa Joldauynda aitqan «Qazaq tilining memlekettik til retindegi róli kýsheyip, últaralyq qatynas tiline ainalatyn kezeni alys emes» dep naqty mejeni belgilep berui, әri tayauda bergen súhbatynda «qazaq tilinde sóileu maqtanysh boluy ýshin qoghamda oghan degen qajettilikti arttyrghan jón» ekenin atap kórsetui aighaq bolmaq.

Týptep kelgende, barsha dýniyejýzi synaqqa týsken osy syndarly shaqta bizding halqymyz da ózining ruhany qazynasyn qasterlep, ansap jetken memlekettigimizdi, tәuelsizdigimizdi shayyp jiberuge jol beretin kez kelgen әreketterding aldyn alu – býgingi últtyq jauapkershilikting basty mindeti, býkil qoghamnyng moynyndaghy paryz. Ansap jetken Tәuelsizdigimizdi Jaratqan IYemiz búl jolghy pәle-jaladan da aman saqtasyn, últtyq qúndylyqtarymyzdy ghúmyrly etkey!

Últtyq qúndylyqtarymyz – mәngilik ardaq tútar asyl qazynamyz. Qúndylyqtyramyz qúldyramasyn. Últty úiytyp túrghan úly qasiyetterimizdi boyymyzda da, oiymyzda da saqtay alsaq, bәri ornyna keledi, jerimizge de, elimizge de jana jaqsylyqtar qosyla beredi.

Qyrymbek Kósherbaev,

Qazaqstan Respublikasynyng Memlekettik hatshysy

Abai.kz