Tuysqanyn, dostaryng - bәri ekiúshty,

Sol sebepti dosynnan dúshpan kýshti.

Sýise jalghan, sýimese ayanbaghan,

Búl ne degen zamangha isim týsti, -  dep múnayady Abay.

Sóitken Abay taghy da:

Jýregimning týbine tereng boyla,

Men bir júmbaq adammyn, ony da oila.

Soqtyqpaly, soqpaqsyz jerde óstim,

Mynmen jalghyz alystym, kinә qoyma, - dep keyingige basu aitady. Biz Abay jýregining terenine qansha ýnilsek te, onyng júmbaq janynyng qúpiya syryna әli boylay almay kelemiz. Abaydyng "alysyp ótken myny" kim edi? Abaydyng alysyp ótkeni - óz zamanyndaghy nadandar men toghysharlar ghana emes edi, sonymen qosa adam boyyndaghy myng san kesel men kemshilik edi.

 

Abay jóninde kóp jazyldy, kóp aityldy. Kemenger Múhtar Áuezovten bastap Tәken Álimqúlovqa deyin talay oishyldar Abay turasynda qalam terbedi, terbey beredi de. Abaydyng úly taghdyry, әsirese, kemenger jazushymyz Múhtar Áuezovting "Abay joly" epopeyasynda ghajayyp surettelgen.

Tuysqanyn, dostaryng - bәri ekiúshty,

Sol sebepti dosynnan dúshpan kýshti.

Sýise jalghan, sýimese ayanbaghan,

Búl ne degen zamangha isim týsti, -  dep múnayady Abay.

Sóitken Abay taghy da:

Jýregimning týbine tereng boyla,

Men bir júmbaq adammyn, ony da oila.

Soqtyqpaly, soqpaqsyz jerde óstim,

Mynmen jalghyz alystym, kinә qoyma, - dep keyingige basu aitady. Biz Abay jýregining terenine qansha ýnilsek te, onyng júmbaq janynyng qúpiya syryna әli boylay almay kelemiz. Abaydyng "alysyp ótken myny" kim edi? Abaydyng alysyp ótkeni - óz zamanyndaghy nadandar men toghysharlar ghana emes edi, sonymen qosa adam boyyndaghy myng san kesel men kemshilik edi.

 

Abay jóninde kóp jazyldy, kóp aityldy. Kemenger Múhtar Áuezovten bastap Tәken Álimqúlovqa deyin talay oishyldar Abay turasynda qalam terbedi, terbey beredi de. Abaydyng úly taghdyry, әsirese, kemenger jazushymyz Múhtar Áuezovting "Abay joly" epopeyasynda ghajayyp surettelgen.

Abaydy qazaqtyng tanuy bar da, әlemning tanuy bar. Abay ólenderi ózge tilderge oidaghyday audarylghan joq. Audaryluy da mýmkin emes siyaqty kórinedi maghan. Abaydy әlem Múhtar Áuezovting romany arqyly tanydy. Álemge tanytu arqyly qazaqty dýniyege tanytyp ketken Múhtar Áuezovting aruaghy aldynda basymyzdy iyemiz. Qazaq dalasyna HIH ghasyrda aspannan týskendey әser etken Abayday alyp túlghany Tәniri halqymyzdyng baghyna tudyrghan. Abayy bar elde arman joq. Biz endi sol qolda bar altyndy baghalay bilsek bolghany.

Abay - qazaq poeziyasyndaghy ghashyqtyq jyrlardyng da eng ozyq ýlgisin jasap ketken aqyn.

Jarq etpes qara kónilim

ne qylsa da,

Aspanda ay menen kýn shaghylsa da.

Dýniyede senen artyq

maghan jar joq,

Saghan jar menen artyq tabylsa da.

Mine, Abay ózining qoly jete almay qalghan ghashyghyna osylay yntyghady. Dýniyede ózine Toghjannan artyq jar tabylmaytynyna moyynsúnady. Abayday úly jýrekting qasireti de, ghashyqtyq der­ti de úly. Aspanda ay men kýn shaghylsa da jarq etpestey qara kónili Abaydy oy túnghiyghyna tarta týsedi. Ómirining órine shyqqanda "kónilim qaldy dostan da, dúshpannan da" dep kýnirenetin aqynnyng jan kýizelisining basy osy Toghjannan aiyrylghan mahabbat múnynda jatyr. Abay týnilui mezettik týnilu emes, jaqsy men jaman, aramdyq pen adaldyq, kólenke men kýnshuaq almasyp, arbasyp, aiqasyp jatatyn, opasynan góri opasyzdyghy basym mynau fәny dýniyening jalghandyghyn tereng sezinui edi.

Sýigen jýrek ýshin mahabbat azabynan auyr azap joq. Abay alghashqy mahabbaty Toghjandy qimaydy. Biraq aiyrylmasqa amaly bolmaydy. Sonda da:

Ayttym sәlem, qalam qas,

Saghan qúrban mal men bas.

Saghynghannan seni oilap,

Keler kózge ystyq jas, - dep Abaydyng ghashyq jýregi jay tappaydy, syzdaydy.

Abay siyaqty jigitting tóresine, azamattyng asylyna Toghjannyng da ólerdey ghashyq bolghany ayan. Eriksiz úzatylar aldynda sharasy tausyl­ghan Toghjan el aghalarynan kómek súray otyryp, Abaymen qoshtasu zaryn shygharady. El ishinde Togh­jannyng zary eluinshi jyldargha deyin aity­lyp kelgen. Alayda kele-kele úmytyla bas­tay­dy. Búl zar "Toghjannyng synsuy" dep te aity­lypty. Kezinde Toghjannyng osy әnining júrna­ghyn ómirden erte ketken әnshimiz Jәnibek Kәr­menov halyq arasynan tauyp alady. Alayda úmytyl­ghan sózining alghashqy "Kertaudyng at bayladym arshasyna, sәlem de Tobyqtynyng barshasyna" degen eki jolynan basqasy tabyl­maghan. Sóitip, Jәnibek Toghjannyng sózining jalghasyn qazaqtyng belgili aqyny Nesipbek Aytúlyna qayta jazdyrady. Mine, osy Ne­sipbek jazghan sózding negizinde Toghjannyng syn­suyn kompozitor Ermúrat Ýsenov orkestrge týsiredi.

Kertaudyng at bayladym arshasyna,

Sәlem de Tobyqtynyng barshasyna.

Ekeumiz eki taudyng kiyigi edik,

Qalmasyn biz beybaqtyng kóz jasyna, -  dep bastalady әnning sózi.

Abaydyng mahabbat lirikasy ózining tereng jan tebirenisinen shyqqan shynayylyghymen, tú­nyqtyghymen, pәktigimen bauraydy. Býgin taby­syp, erteng ajyrasyp jatatyn jastar Abay ólen­derine terenirek zer salsa, Abay jyrlaghan mahab­battan ýlgi alsa, núr ýstine núr bolar edi.

Tabighatynan erekshe tughan Abay erte eseyedi. El ishindegi qym-quyt qayshy­lyq­qa toly oqighalar jas Abaydy alan­datady. Elding erteni ýshin oigha týsip, aqyndyq azabyn shegedi. Otarshylar erkin boylap, azyp-toza bastaghan dala tirshiligi Abaydyng jan dýniyesining astan-kestenin shy­gharady. Asqaq ruh, alansyz erkindiginen aiy­rylyp, moynyna qúryq týsken qazaq taghdyry ózegin órteydi. El basqaryp jýrgen atqami­nerlerding tirligine ashynady. Ashynghandyqtan ashuly ólender men әnder shygharady.

Abay әnderi asqaqtyghymen, namy­syn­dy janityn ótkirligimen, terendigimen, sózderining salmaqtylyghymen erekshe. "Boyy búlghan" әninde:

Boyy búlghan,

Sózi jylman,

Kimdi kórsem men sonan,

Túra qashtym,

Qatty sastym,

Betti bastym jalma-jan -

dese, "Segiz ayaq" óleninde:

Qaynaydy qanyn,

Ashidy janyn,

Minezderin kórgende, - dep toryghady.

Abay el boludan qalyp bara jatqan, etek basty, oshaq qasy tirliktin, has nadandyqtyng shyrmauyna týsken ainalasynan týniledi. Týniledi de:

Atadan altau,

Anadan tórteu,

Jalghyzdyq kórer jerim joq.

Aghayyn bek kóp,

Aytamyn eptep,

Sózimdi úghar elim joq.

Molasynday baqsynyn,

Jalghyz qaldym tap shynym! -  deydi. "Men ishpegen u bar ma?" - deydi Abay taghy da. Abaydyng ishken uy, tartqan azaby, shekken qasireti - bәri de, ókinishi, qazaq arasynan tabyldy. Onyng bәri de qazaqtyng denin jaylaghan dert, jegi qúrt edi. Aldy-artyn tirep túrghan, baylyghy asyp-tasqan agha súltan Qúnanbay shonjardyng balasy Abaydy osynshama qayghygha salghan, oiyn oiran qylghan, dýniyeden týnildirgen qanday qasiret deushiler de bolghan óz zamanynda. Abaydyng qayghysy - azamattyq qayghy, el qayghysy edi.

Abaydyng boyyndaghy el dertine - janynday jaqsy kórgen, tekti bop tughan balalarynyng birinen song biri ólgen qayghysy qosyldy. Aqyn jýrek múnyng bәrin kótere almady. Jan azabyn keshti. Sóitip, qayran arys ómirden erte ketti.

Qalyng elim, qazaghym,

qayran júrtym,

Ústarasyz auzyna týsti múrtyn.

Jaqsy menen jamandy

ayyrmadyn,

Biri qan, biri may bop endi eki úrtyn.

Bet bergende shyrayyn

sonday jaqsy,

Qaydan ghana búzyldy

sartsha syrtyn?

Úqpaysyng óz sózinnen basqa sózdi,

Auzymen oraq orghan ónkey qyrtyn.

Ózimdiki dey almay óz malyndy,

Kýndiz kýlking búzyldy, týnde -

úiqyn.

Kórseqyzar keledi baylauy joq,

Bir kýn tyrtyng etedi, bir kýn -

búrtyn.

Bas-basyna by bolghan

ónkey qiqym,

Mineki, búzghan joq pa elding siqyn?

Ózderindi týzeler dey almaymyn,

Óz qolynnan ketken song endi óz yrqyn, - dep tolghanady Abay. Abay ait­qan qazaqtyng qolynan ketken "yryq" ol bereke-birlik edi. Bereke-birligi joq elding bostandyghy da joq. Birin-biri satqan atqaminerler el irgesin qashanda qiratyp tynatyny belgili. Tәuelsizdikti tayrandau dep týsinetin tayazdar da joq emes. Býginde de el qamyn oilaudan góri, onay kelgen baylyqtyng buyna mas bolyp, tә­uelsizdikting qadirin bilmey, bas-basyna by bolghysy kep, el baylyghyn syrtqa tasyp jýrgenderdi kórgende kóniling su sepkendey basylady. Múnayasyng da: "Qayran babam-ay, osynyng bәrin qalay boljaghansyn?" - dep aruaghyna taghy da bas iyesin.

Osy kýni materialdyq baylyqty múrat kórip, ruhany qazynadan maqúrym qalghandar sany kóbeyip bara jatqan sekildi kórinedi maghan. Áriyne, baylyq kerek, biraq sol baylyq ruhany dýniyege, parasatqa, kisilikke qyzmet etse, halyqqa paydasyn tiygizse, otbasynnan bastap Otanyna sýieu bolsa qayter edi! Shetel kazinolarynda, qyzoynaqtarda shashyl­ghan aqshalardy estigende tóbe qúiqang shymyrlaydy. Búghan tyiym eng әueli - ózinning ar-úyatyn.

Qulyq, súmdyq, úrlyqpen

mal jiylmas,

Súm nәpsing ýiir bolsa,

tez tyiylmas.

Ziyan shekpey qalmaysyn

onday isten,

Mal keter, mazang keter,

ar búiyrmas.

Asaghan, úrttaghangha ez júbanar,

Sekildi dәulet emes sen quanar.

Enbek qylmay tapqan mal

dәulet bolmas,

Qardyng suy sekildi tez sualar.

Abay osy sózin dәl býgingilerge aityp otyrghanday. Jasyratyny joq, tәuelsizdikten songhy ótpeli alasapyran tústa el yrzyghyn enshilegen, baylyqtyng buyna masayyp, bil­ge­nin, oiyna kelgenin istep jýrgender de az bol­ghan joq. Múny da kórgenbiz. Olar әli de bar.

Abay qashanda tazarugha, adamdyq atyn joy­maugha, bauyrmaldyqqa, әdilettilikke shaqyrady:

Mahabbatpen jaratqan adamzatty,

Sen de sýi, ol Allany

jannan tәtti.

Adamzattyng bәrin sýi,

bauyrym dep,

Jәne sýi, haq joly dep әdiletti.

Haq jolyndaghy Abay osylay adamzat biyigine kóteriledi.

Abay molda-ishandardy da synaydy: "Moldalar túra túrsyn, hususan búl zamannyng ishandaryna bek saq bolyndar. Olar - fitnә ghalym, búlardan zalaldan basqa eshnәrse shyqpaydy. Ózderi hýkim, sharighatty taza bilmeydi, kóbi nadan bolady. Onan asyp ózin, ózi әhil tariqat bilip jәne bireudi jetkizbek dagh­uasyn qylady. Búl is olardyng sybaghasy emes, búlardyng jetkizbegi múhal, búlar adam aldaushylar, hattә dinge de zalaldy. Búlardyng sýigeni - nadandar, sóilegeni - jalghan, dәlelderi - tәsbighy menen shalmalary, onan basqa eshnәrse joq". Osy sózderdi biz Abaydyng 38-qarasózinen oqimyz.

Qasiyetti islam dinin jamylyp, óz paydasyn kýittegen dinbasylary qay zamanda da bolghan. Dindi qor qylma, halyqty taza joldan taydyrma deydi úly ústazymyz. Abaydyng osy bir tereng sózderi býgin de kýn tәrtibinen týsken joq. Qazir de keybir din ainalasyndaghylardyng qajylyqty paryzdan góri ataq-dәreje kórip jýrgenderi az emes. Tipti qajylyqty qarjy tabudyng kózine ainaldyryp alghandary da bar. Býginde neshe týrli aghymdaghy dinderdi nasihattap, el ishin ala tayday býldirip jýrgender de jetedi. Din men dәstýrdi shatastyra bastadyq. Músylmandyqtyng atamyz qazaq qabyldaghan aq jolyn búrmalap, dәstýrdi joqqa shygharyp, ata-babandy, aruaqty auyzgha alma deushiler kóbeydi. Qazaq bir Allagha syiyna otyryp, aruaghyn da qasiyet tútqan halyq. "Iman ekeu emes, bireu" deydi 38-qarasózinde Abay. Mening oiymsha, Abay aityp otyrghan "Iman" - ol býkil adamzatqa ortaq ar-újdan. Sondyqtan da ol - bireu. Abaydy hakim, adamzattyng oishyly deytinimiz de, mine, osydan.

Keyingi kezderi Allany Allah dep aitu әdetke ainaldy. Abaydyng asyl múrasyn qansha aqtaryp oqysanyz da Allah degen sózdi kezdestire almaysyz, ýnemi Alla dep jazady: "Allanyng ózi de ras, sózi de ras, Qúran ras, Allanyng sózi dýr", "Alla minsiz әuelden, payghambar haq", "Allanyn, payghambardyng jolyndamyz", "Alla ózgermes, adamzat kýnde ózgerer". Mine, Abay osylay jazady. Osy kýnderi Úly Jaratushynyng atyn Allah deushiler kóbeydi. Qazaq eshqashan "Inshallah", "Jasaghan Allah", "Jaratushy Allah", "Allahtan tile" dep aitqan emes. Múny bylay qoyghanda qazaq baghzy zamannan beri Iisusty - Isa, Moiyseeydi - Músa, Salomondy - Sýleymen, Davidty - Dәuit atap keldi emes pe? Sondyqtan da ghasyrlar boyy elding sanasynda qalyptasqan halyqtyq úghymdy búzudyng jóni joq. Jasaghan IYemning toqsan toghyz atynyng biri Allanyng san ghasyrlar boyy qazaq sanasyndaghy osy atyn saqtaghandy jón dep bilemin. Múnyng jaqsy ýlgisin Qazaqstan músylmandarynyng basshysy, kórnekti ghalym Ábsattar Derbisәli­ning songhy jyldary jazghan maqalalary men súh­battarynan anyq kórip jýrmiz. Qoghamda Abaydy jat dinge telushiler de tabylyp jýr. Búl adamnyng aqylyna syimaytyn nәrse. Búghan ýzildi-kesildi toytarys beruimiz kerek. Kriy­sh­nait qayda, Abay qayda. Búl Abaygha ghana emes, tútas bir últqa jaghylghan kýie. Biz qashanda Abay-Islam delinetin egiz úghymdy ajyratpay, birlikte, tútastyqta qarastyruymyz kerek.

Abay - ótken men óz zamanyn salystyra otyryp, artyna úly ósiyet qaldyrghan hakim. "Árbir ghalym - hakim emes, әrbir hakim - ghalym" deydi Abay. Abaydyng hakimdigi onyng әr sózinen, әr óleninen bilinedi.

Osydan jýz jyl búryn Abay qazaq na­mystan, ar-úyattan, bereke-birlikten aiyryldy dep kýnirenip edi. Biz sol Abay ait­qan namys, ar-ojdan, bereke-birlikpen qosa, tilimizden, dinimizden, qayyrymdylyqtan, meyirimdilikten aiyrylyp qala jazdadyq. Býginde halyq qamyn oilaytyndardan qaryn qamyn oilaytyndar kóbeydi. Elding eldigin saqtap túratyn - namys. Namyssyz júrt elin de, jerin de qorghay almaydy. Kóringenning shylauynda ketedi. Mine, Abay óle-ólgenshe osyny aityp ketti.

Abay qazaqtyng ózara qyrqysqa kelgende aldyna jan salmaytyndyghyna, syrttan jau kelse, basy qosylmay bara jatqanyna yza­lana­dy. "Seniserge jan taba almay, sendeledi et jýrek" dep týniledi óz ortasynan.

Qazaqtyng qasiretin bir kisidey tartqan Abay "Toghyzynshy qarasózinde" búl oiyn terendete týsedi:

"Osy men ózim - qazaqpyn. Qazaqty jaqsy kórem be, jek kórem be? Eger jaqsy kórsem, qylyqtaryn qostasam kerek edi. Ua, әrneshik boylarynan adam jaqsy kórerlik, ya kónilge tiyanaq qylarlyq bir nәrse tapsam kerek edi. Sony ne ýmit ýzbestikke, ne onysy bolmasa, múnysy bar ghoy dep kónilge quat qylugha jaratsam kerek edi. Ondayym joq. Eger jek kórsem - sóilespesem, mәjilistes, syrlas, kenestes bolmasam kerek edi, tobyna barmay, "ne qyldy, ne boldy?" demey jatu kerek edi, ol mýmkin bolmasa, búlardyng ortasynan kóship ketu kerek edi. Búlardy jóndeymin deuge, jóndeler, ýirener degen ýmitim de joq.

Men ózim tiri bolsam da anyq tiri de emespin. Ánsheyin osylardyng yzasynan ba, yaky bóten sebepten be - bilmeymin. Syrtym sau bolsa da ishim ólim qalypty". Abay qansha týnil­se de óz elin tastap, kóship qayda barady deysin, kóshken joq, jaman isterin jek kóre túryp janynday jaqsy kóretin, jamandyqqa qimaytyn óz júrtynyng ishinde ghúmyr keshti. Abaydyng el ýshin kýiine otyryp, óz elin qan­shalyqty qúlay sýietindigin, sonshalyqty jany ashityndyghyn osy sózinen de anyq kóremiz.

Al biz osy eldi Abaysha sýiip, el ýshin Abaysha kýiip jýrmiz be? El ýshin shyryldaghan bop jýrgenderding de kókeyindegisin júrt jaqsy biledi. Biz eldi sýydi, el ýshin kýiinudi Abaydan ýirenuimiz kerek. Úrpaqty da Abay ýlgisine ýiretuimiz kerek. Sonda bizding yntymaq-birligimiz de kýsheyedi, berekemiz de kiredi, dәuletimiz de molayady.

Abay eng aldymen el boludy, qazaqtyng qatardan qalmauyn ansady. IYә, Abay armany oryndaldy. Tәuelsizdik aldyq. El qataryna qosyldyq. Irgeli memleket qúrudamyz. Álem qauymdastyghyna mýshe boldyq. Damyghan elu elding qataryna qosylamyz degen maqsatymyz da Abay armanymen úshtasyp jatyr. Biraq Abay ait­qan kelensiz qylyqtardan qazaq arylyp bolghan joq. Abay aitqan "bayaghy jartas bir jartastyng kebin" әli de kiyip otyrghan siyaqtymyz. Jalqaulyq, alauyzdyq, ósekshildik, biylikshildik kýni býgin de bar. "Zaman aqyr jastary, qosylmaydy bastary", "Jany ayauly jaqsygha qosamyn dep, әrkim bir it saqtap jýr yryldatyp", - dep Abay aitqan sýiekke bitken kesel әli boyymyzda jýr. Abay aitqandardyng ýstine, býginde til azaby, últsyzdyq azaby, missionerler mәselesi qosyldy. Jaqsynyng etegine jarmasu әli de jalghasyp keledi. Tipti osy aidyn-kýnning amanynda әlem moyyndaghan, qazaq halqynyng ruhany altyn tiregi Abaydyng ózine jarmasyp, Abaydy aqyn emes, oishyl emes degen arsyz sózderdi aitushylar basqa emes, óz aramyzdan shyghyp otyrghanyna ne aitasyn. Jýkeshev, Núrghaliyev degenderding sandyraqtaryn oqyp qayran qalasyn. Baybota Qoshym-Noghay degen inimiz ótken jyly "Altyn orda" gazetinde klassik jazushymyz Ghabit Mýsi­repovke jarmasyp edi, tayauda "Qazaq әde­biyeti" gazetinde Ábdijәmil Núrpeyisovting "Qan men ter" romany turaly kónilge qonymsyz sózder aitypty. Jaraydy, Abaydy óz zamany týsinbedi delik. Olar Abaygha qol da tiygizdi. Júdyryq siltedi. Namysyn taptady. Sol qazaq keshe Alash arystaryn kógenge tizip, kózin joyghanda da shydap otyrdy. Uaqyt solay edi dep aqtalatyn shygharmyz. Al býgin she? Abay­dyng aruaghymen alysatynday basymyzgha ne kýn tudy? Abay qaysymyzdyng jolymyzgha kese-kóldeneng túrdy? Ár nәrsening jóni bolady. "Jýieli sóz jýiesin tabady, jýiesiz sóz iyesin tabady" deytindi de, "Ózindi ózing jattay syila, jat janynan týnilsin" deytindi de úmyt­pauymyz kerek. Aruaqtan qoryqsaq kerek etti. Óz namysymyzdy ózimiz taptamasaq etti. Óz dәrejemdi kóterem dep aruaq attap, auyzgha kelgendi aitu baryp túrghan әdepsizdik.

Abay әlemi túnghiyq. Biz Abaydyng múhittay tereng oilaryna qanygha týsuimiz kerek. Zaman, qogham jayynda, adam jayynda tolghanghanda da biz búrynghy danalarymyzdyng pikirlerimen sanasyp otyruymyz kerek.

Abaydyng ózi ólgenmen sózi ólgen joq. "Óldi deuge syya ma oilandarshy, ólmeytúghyn artyna sóz qaldyrghan", - dep kemengerding ózi ait­qanday, Abay - artyna ólmeytúghyn sóz, ónege, ósiyet qaldyrghan, úrpaqtan-úrpaqqa jalghasyp, ghasyrdan-ghasyrgha asyp, tughan halqymen birge jasasa beretin kemenger.

Syrt qaraghanda Abaydy bilmeytin qazaq joq sekildi. Kózimizdi ashqannan Abay esimi jady­myzda, beynesi kóz aldymyzda. Mektepte Abay­dy oqyp óstik. Qala sayyn Abay atynda kóshe bar. Abay atynda qala, audan, ghylymy institut, uniyversiytet, kóptegen teatrlar, mektepter bar. M.Áuezovten bastap Abay jóninde qalam tartpaghan aqyn-jazushy joq. Abay jóninde kino jәne basqa óner shygharmalary da jetkilikti. Aqyn әnderi kýn sayyn shyrqalyp, kitaptary qayta basylyp shyghyp jatyr.

IYә, Abaydy biletin siyaqtymyz. Al shynyna kelsek, Abaydy bildik, tanydyq, terenine boy­ladyq dep aita almaymyz. Biz Abaydy tereng ta­nyp-biluge talpynbadyq demeymiz. Talpyndyq, talaptandyq. Ókinishi, boyymyzgha sinirip, zerdemizge qondyra almay kelemiz. Abaydyng múny, Abaydyng zary - halyqtyn, últtyng zar-múny. El boludyn, últ boludyng qaghidasy, qam-qaraketi ekenin tereng úghyna almay kelemiz.

Birindi, qazaq, biring dos,

Kórmeseng isting bәri bos! -  degendi de aitqan Abay.

Abay zamanyndaghy qazaqtan qazirgi qazaq kóp ózgere qoydy dep aitu da qiyn. Alauyzdyq, pasyqtyq, kóre almau­shylyq, topshyldyq, qiya­natshyldyq, dýniyeqorlyq, ózgege jalpaqtap, ózindi mensinbeu, jaydaqtyq, jaltaqtyq, biy­likke, mansapqa qúmarlyq, satqyndyq, nadan­dyq әli de últymyzdyng boyynan arylmay ke­ledi, últymyzdyng aiyqpaytyn dertine ainalghanday.

Abaydan sóz qalmaghan. Qazaqtyng tabighaty, bolmysy, qaytse adam bolatyny jóninde aitqan úlaghatty sózderin boygha, sanagha siniru, úly aqynnyng bay múrasynan ghibrat alu búrynghydan da býgin keregirek bolyp túr. Sondyqtan da kýn sayyn Abay ruhymen syr­lasyp, keyde, tipti ol kisimen múndasyp, eldi­gimizdin, endigimizding jayyn kenirek oilasyp otyrghanymyz dúrys bolady.

"Abay - qazaq halqynyng ruhany kósemi" dep jazdy Núrsúltan Nazarbaev. Abay - rasynda halqymyzdyng ruhany kósemi. Abay qashanda qazaq halqynyng ruhany úly kóshining basynda. Abay sózi, Abay әnderi mәngi janghyra, janara bermek. Sýiegi Jiydebayda jatqanymen, onyng jyrlary әsem Astana tórinde kýn sa­yyn aity­lyp, әnderi kýn sayyn shyrqala beretinine ký­mәn joq. Abaydy qúrmetteu - ózindi qúrmetteu, Abaydy qasterleu - últyndy qasterleu degen sóz. Múnyng bәri de Abaygha emes, býgingi ózi­mizge, jalpy qazaqqa, keleshekke kerek әngime.

Tarihty túlghalar jasaydy. Biz Abay, Ma­hambet, Jambyl sekildi asyldarymyzdy býkil últ qazynasy, abyroyy dep úghynuymyz kerek, Mәselen, qazir osynday asyldarymyzdyng mereytoyyn ótkizgende bar salmaqty sol úlylardyng tughan oblysyna salyp jýrmiz. Bólu, bólinu degen osydan bastalady. Biz múnday úlylarymyzdyng toyyn memleketimizding mereyining toyy dep oilauymyz kerek. Múnday is-sharalar últymyzdy bóluge emes, biriktiruge, memlekettik, últtyq mýdde tóniregine toptastyrugha qyzmet etui kerek. Alda Tәuelsizdikting 20 jyldyghy, Abylay hannyng 300 jyldyghy kele jatyr. El irge­sin bekitip, ótkeni men bolashaghyn tara­zy­laytyn múnday is-sharalargha jaqyndaghanda emes, dayyndyq júmystaryn kýni búryn jasaghan jón.

"Qazaqtyng bas aqyny Úly Abaydyng ólgen kýninen qanshama alystasaq, ruhyna sonshama jaqyndaymyz. Halqymyz ýnemi búl kýide túra bermes, agharar, óner-bilimge qanar, sol kýnderde Abay qúrmeti kýnnen-kýnge artar. Halyq pen Abay arasy kýshti mahabbatpen jalghasar. Ol kýnderdi biz kórmespiz, biraq bizding ruhymyz sezer, quanar..." degen eken Alashtyng ardageri Mir­jaqyp Dulatov. Qanday dәl, әdemi aitqan arysym!

Býginde Abay turaly tyng oi, jana sóz aitu da qiyn. Ángime Abay turaly jazuda, Abay jayynda sóz aituda da ghana emes, Abaydy oqyp, úghyna bilude, Abay sózine qúlaq asa bilude, Abaydy jan-tәninmen boygha sinire bilude. Abaydy ghana emes, baghzy zamandardan beri ýzilmey kele jatqan danalyghymyzdy, Tóle bi, Qazybek bi, Áyteke by sekildi babalar sózin, Asanqayghy, Qaztughan, Aqtamberdi, Mahambet, Múrat, Dulat, Jambyl, Múqaghaly múralaryn jattatyp, jas úrpaqtyng sanasyna úghyndyrudy paryzymyz dep esepteuimiz kerek. Múnyng ózi týptep kelgende qazaqty qazaq úghynu, qazaqty qazaq týsinu degen sóz! Qazaqty syrttan kelip eshkim jarylqamaydy. Qazaqty jarylqasa, tek qazaq qana jaryl­qaydy.

"Ey, Týrikting bekteri, halqy! Sender alauyz­syndar, taqqa kiriptarsyndar. Aghaly-inilining daulasqandyghynan, bekti-halqynyng jaulasqandyghynan, dúshpanynnyng sózine aldanghandyghynnan qaghandyghynnan, eldiginnen, tórinnen, biyliginnen aiyryldyn. Jer-jerge bosyp sandaldyn. Birese ilgeri shaptyn, birese keri shaptyn, barghan jerde ne payda taptyn? Bek úldaryng qúl boldy, pәk qyzdaryng kýng boldy. Týrik halqy, ókin!"

Say-sýiegindi syrqyratatyn osy sózderdi Kýltegin eskertkishinen oqimyz. Basynan keshkenderin mәngi óshpestey etip jýregining qanymen, kózining jasymen babalar tasqa osylay, qashap jazyp ketken. Abaydyng da aityp, Alladan tilegeni - sol halyqtyng myzghymas birligi, jarasqan yntymaghy edi. Alla, qazaqqa yntymaq, bereke bersin.

 

 

Myrzatay JOLDASBEKOV

«Oral óniri» oblystyq gazeti