QYRKÝIEK, ShEKARA, KÓKÓNIS.

Oqu jylynyng basy «qyrkýiek pe, qyrgýiek pe?» bastalatyn әdet, mine, ýshinshi jylgha ketti. Jylda bir silkinip, bir dýrligip, qarghanyp, silenip, qazaqsha sóilep, jazyp kórmegenderimizge deyin dýrmekke ilesip, biraz jerge baryp qalamyz.

Kesheli beri sózdikshiler jaqqa qarsha boraghan sózder bet qaratpaydy: «shalapúshyqtar», «bәtshagharlar», «aq kót torghaylar», «esi auysqandar», «sauatsyzdar», «shala moldalar», «basqa planetadan kelgender», «ghalymsymaqtar», «gramoteyler», «beyshara shalaqazaqtar», «qoy baghu da qoldarynan kelmeytinder», «tupoylar», «nadandar», «qara basqandar»!

Qazaq jazuynyng býgingi normalanuyna, Siz ben Bizding sauatty boluymyzgha qyzmet etken túlghalardyng estigeni.

Bir qaryn maydy shiritken bir qúmalaq – búl ýsh sózding búlay jazyluynyng sebebi ne ekenin 3 jyl boyy A.Baytúrsynúly atyndaghy Til bilimi instituty ghalymdary týsindirip keledi. Týsinetin qúlaq joq.

Búl normany kim jasady?

Búl – jazylghan sózdi sol qalpy ainytpay oqyp, qazaq tilining orfoepiyalyq normasynyng bar ekenin bilmeytin diktorlar men jurnalister shygha bastaghan 90 jyldardaghy qazaq sózining búzylghan sazyna tosqauyl qoyamyn degen akademik Rabigha Syzdyqtyng qaraketi edi.

Áli esimde, Institutqa alghash júmysqa túrghan kezimde, 1995 jyly, Rabigha Syzdyq ýnemi  shәkirti Núrgeldi Uәliyge: «Qol qoydy, qol qoydy (qolghoydú emes), shekara, shekara (shegara emes), qyrkýiek, qyrkýiek (qyrgýiók emes), kókónis, kókónis (kógónýs emes) dep qaqyldap túrghan jurnalisterdi qalay toqtatamyz, Núrgeldi? Qúlaghyma týrpidey tiyedi, tynday almaymyn. Bәlkim, eki dauysty arasyndaghy q, k dybystaryn birikken sózderde úyandatyp berse qaytedi? Barlyq sózderde emes, osy siyaqty kýndelikti habarda jii aitylatyn sózderdi ghana, biren-saranyn fonetikalyq prinsippen jazsaq. Tilimizde onday ýlgi bar ghoy, mysaly, qolghanat, qolghabys» deytin.

96 jasqa kelip, dýnie salghan abyz anamyz, ghalymdyq ghúmyryn qazaq jazuynyng normalanuyna arnaghan, birtuar túlgha Rabigha Syzdyq apamyzdy osynday kelensiz әngimede eske alghymyz kelmese de, amal joq, auyzgha aldyrtyp otyr.

Sóitip, Rabigha Syzdyq biraz jyldan keyin «Qazaq tilining negizgi emle erejelerine» ózi bas bolyp týzetuler men tolyqtyrular engizdi. EREJE  2001 jyly  «Qazaq tilining orfografiyalyq sózdiginde» jariyalandy. Onda «Birge jazylatyn sózder» tarauynyng §26 «Túlghasy ózgertilip baryp birikken sózder qosylyp jazylady. Mysaly: ...qystygýni, ashudas, erghashty, jarghanat, qaraghash, altatar, kógónis, qyrgýiek, shegara, kógala» (11b) dep kórsetti.

Al 2005 jyly ýkimet ýlken «Qazaq tili orfografiyalyq sózdiginin» 5-basylymyna tapsyrys bergende, bas redaktor R.Syzdyq sózdikting alghy sózinde bylay dep týsindirdi: «Birikken sózderding ishinde fonetikalyq túlghasyn ózgertip, payda bolghan toptardyng qataryna taghy birneshe sózdi kirigip ketken túlghalar tizbegi dep, dybystyq jaghynan qiilastyryp, ýndestik zanyna sәikestep aitugha jәne jazugha bolady dep eseptep, 2001 jylghy basylymnyng ózinde shegara, qyrgýiek, kókónis, kóget dep jazu úsynylghan bolatyn. Búl qatardaghy 5-6 sózding búrynghy da, songhy da jazylu týrin aldaghy 4-5 jyldyng barysynda qoldanyla beruin qate dep eseptemeu qajettigin eskertemiz. Ásirese mektep oqushylarynyng jazba júmystaryn teksergende búl eskertu kýshinde bolady» (Qazaq tili orfografiyalyq sózdigi. A, 2005, 9 b.). Yaghny ghalym júrtshylyq ýirenip ketkenshe eki formasy da dúrys dep tabylsyn dedi.

Sóitip, búl sózderding jana túrpattary «Emle jәne tynys belgileri», «Qazaq tili anyqtaghyshynyn» 1957, 1975, 1996, 2000  jylghy basylymdarynyng biregey avtory, «Qazaq tili orfografiyalyq sózdiginin» 1978, 1988, 2001, 2005, 2007 jylghy basylymdarynyng redaktory, professor Rabigha Syzdyqtyn  úsynuymen búdan 20 jyl búryn payda bolghan edi. Tek 2018 jyly janartylghan baghdarlamamen oqulyqtar legi shygharylghanda jәne latyn grafikasyna negizdelgen jana jazugha kósherde ghana búl emle bilim mekemelerining ózine «janalyq» bolyp shyqty. Onyng birden bir sebebi – Qazaqstan respublikasynda emle normalarynyng zandyq kýshi bolmauynan. Emle erejelerine týzetuler engizilse de, Emle sózdikteri jaryq kórip jatsa da, ony basshylyqqa alyp, sýienip otyrghan EL bolmauynan, saqtaudy talap etip otyrghan QÚZYRLY ORYN bolmauynan.

Búl norma joq jerden alyndy ma?

Áriyne, joq. Taghy qaytalap aitamyz, jazu men aitudyng arasy jaqyndap ketken, jazudyng auyzsha tilden basym bolyp bara jatqan kezeninde jii qaytalanatyn sózderding jazyluyn orfoepiyasyna jaqyndatyp jazyp, qazaq tilining әuendi qalpyn, úyang dybystaluyn saqtap qalamyz ba degen janashyrlyq niyet qana bolatyn. R.Syzdyqtyng ózi aitqanday, tilde bar jazu ýlgisine qosqan 3 sóz edi. Mysaly, Emle sózdigining 1963j. basylymynda: ada-gýde, aigólek, aighabaq, alageuim, alagóbe, alagýlik, alaghanshyq, alanghasar, aldyngýni, almaghayyp, aragidik, әneugýni, beygham, jedeghabyl, jazdygýni, jegjat, jelghabyz, kógal, kógershin, kógiljim, kógis, kýzdigýni, qolghabys, qolghap sózderi úyandanyp jazyldy. Sonday-aq apyl-ghúpyl, úlan-ghayyr, kishigirim, bayghús, saygýlik, sargidir, jarghanat, erghashty bolu, soghúrlym, neghúrlym, bayghútan, qolghanat, alagýshik (jau qolyna týsken jesir), alagóbe, anaghúrlym,  bayghazy,  bayghútan, bayghyz, bozghaldaq siyaqty sózderding synar maghynasy kómeskilengeni de, kómeskilenbegeni de aitylugha sәikes úyandanyp jazylatynyna biraz jyl boldy. Jogharydaghy 3 sóz tek osy qatardyng jana mysaldary-túghyn. Onyng ýstine qazaq tilinde q, k jәne p dybystary ainymaly bolyp keledi. Qazaq- qazaghy, kýrek-kýregi, qorap- qoraby degende gh, g, b dybystaryna ainalyp, aitylady jәne jazylady, biraq sóz maghynasy ózgermeydi. Kerisinshe, q, k,p dybystary úyandamasa, sóz maghynasy ózgeredi (qazaq-qazaqy, qyryq-qyrqy, sap-sapy). Sonday-aq qatar kelgen eki dauystynyng bireui týsirilip jazylatyn búrynnan bar altatar, alayaq, qaraghash(ós.), saratan, sarauru, sarbúgha, sarbuyn(auru), sargidir, sarjaq, sarsu, sartap, sarbórtpe(býrkit jemi)  degen siyaqty sózder qataryna R.Syzdyqtyng úsynuy boyynsha, alauyz, jaqsat, jaqsatty bolu,  qarandyz, saptayaq, sabayaq, eshkemer, ólara, kertartpa, kelsap, óltiri, baqoty, altayaq degen sózder endi. Yaghny R.Syzdyq sol 90 jyldardaghy «jazudy auyzsha tilden alshaqtatpandar, aitylugha jaqyn norma jasandar» degen sipattaghy qoghamdyq pikirdin, tilshiler qauymynyng (S.Myrzabekov, B.Qaliyev, S.Myrzabekov, Á.Jýnisbek S.Bizaqov, A. Tasymov, S. Shýkirúly) synynan (Myrzabekov S. Qazaq orfografiyasynyng arnauly kursy boyynsha metodikalyq núsqaular. A, 1991; Tasymov A. Qazaq tili emlesining qalyptasuy haqynda // Qazaq tili men әdebiyeti, 1993. №10, 11, 12.), qysymynan osynday qadamgha baryp otyrghan.

Búl orfogrammalar dúrys pa edi?

Jazu – shartty tanba, sózding jazba formasy. Kez kelgen zat ne qúbylystyng ishki mazmúny bolady da, syrtqy túrpaty (formasy) bolady. Eki úghym ózara әrtýrli dengeyde qarym-qatynasta bolady. Alghashynda forma mazmúnnyng ishki bolmysyna say keledi, ekeui tenbe-teng dәrejede qatynasady. Uaqyt óte kele mazmún ózgeriske úshyrap, syrtqy túrpatyna say kelmeydi. Sóitip, forma men mazmún qayshylyqqa úshyraydy, jana mazmún eski formany tastap, jana túrpat izdey bastaydy, ol ózining ishki bolmysyn aiqyndaytyn jana túrpat jasaydy. Biraq ol forma da túraqsyz, ótkinshi boluy mýmkin. Osy túrghydan kelsek, jazu auyzsha tilding ózgeristerin sol qalpynda tanbalap otyru ýshin ózining túrpatyn ýnemi janalap, auystyryp otyruyna tura keledi. Óitkeni fonemografiyalyq jazu tiypining basqa jazu tipterinen aiyrmashylyghy sol – jazu tilding leksikasyna sәikes keledi. Yaghny tildi bilmegen jazudy oqy almaydy. Auyzsha til – óte belsendi ýzdiksiz prosess. Auyzsha tildegi barlyq ózgeristerdi «týrtip» otyru mýmkin emes, yaghny tildin  әr dәuir ishindegi ózgeristerin tanbalap boludyn, tanbalandy degenning ózinde kelesi ózgeristerding shegine jetu mýmkin emes. Múnday orfografiyasy bar jazu ózining kommunikasiya qúraly bolu qyzmetinen de qalady. Adamdar kóz ýirengen týbir, qosymshalardy emes, beytanys grafikalyq morfemalardy kórip, onyng oqyluyna uaqytyn ketiredi. Ekinshiden, jazu mýmkindikterin sarqa paydalanyp, tildi qaghazgha týsirgenning keri әseri bolady: qoldanystaghy til “túsalady”, jazugha baylauly bolady. Til qaghazdaghy túrpatymen ghana «tynystaydy», odan «basqa ómiri joq» degen týsinik qalyptastyrady. Jazylghan sózdi auyzsha tilding tezine salmay, auyzsha tildi jazba tilding tezine salmay, qalay jazylsa, solay oqu, qalay aitylsa, solay jazugha úshyraydy.

Qazaq jazuynda fonetikalyq prinsippen, kirigip jazylatyn sózder negizinen maghynasy kómeskilengen synarlardy qamtityn (tek qolghap, jarghanat degen sózder bolmasa). Búl prosesting uәji bar edi, mysaly, alageuim, alagóbe, jegjat, ejeghabyl, almaghayyp degen sózderding góbe, geuim, jeg, ghabyl, ghayyp  synarlary maghynalary kýngirttengen sózder.

Al eki synarynyng da maghynasy aiqyn kókónis, kóket, qyrkýiek, shekara sózderin kiriktirip jazugha bolmaytyn edi.  Fonetikalyq prinsip jazudyng alghashqy kezenine tәn ústanym boluy tiyis. Al emle erejeleri qalyptasyp, júrtshylyq oghan daghdylanyp qalghanda endi jazudy auyzsha tilge iykemdep otyrudyng shegi bolmaydy.

Jazu sóz maghynasynan, sózding qúramynan, tilding tarihynan habar berui kerek. Jazudyng aqparattyq, derek bolatyn qyzmeti osy.

Sondyqtan 2000 jylghy sózdikte ózgeris ense de, 2005 jylghy sózdikte qaytalap negizdep, kýndelikti jazu tәjiriybesinde eki normasy da qatege sanalmaydy delinse de, qyrgýiek, shegara, kógónis dep jazatyndar bolmady. Múghalimder men baspa qyzmetkerleri sózding etimologiyasy joghalady dedi. Sol sebepti 2007 jyly 100 myng danamen shygharylyp, respublika kóleminde taraghan «Orfografiyalyq sózdikte» qyrkýiek, shekara, kókónis sózderi týbir túlghasy saqtalyp berildi. Yaghny búl orfogrammalar jazu tәjiriybesine ene almady.

Latyn negizdi jana jazuda qalay jazylady?

Týbiri saqtalyp jazylady. Búl sózder 2019 jyly 18 qantarda «Egemen Qazaqstan» gazetine jariyalanghan «Jana әlipby negizindegi qazaq tili emle erejelerinde» týbiri saqtalyp jazylatyn sózder qatarynda túr: §30.  Eki týbirden qúralghan bir ghana zat pen úghym atauy birge jazylady: kókónis, shekara, jertóle, baǵdarsham, beınebaıan, sýsabyn, (https://egemen.kz/article/180567-zhanha-alipbi-negizindegi-qazaq-tili-emlesininh-eredgeleri).

Búl sózder A.Baytúrsynúly atyndaghy Til bilimi instituty әzirlegen «Qazaq tilining ýlken kiriyl-latyn orfografiyalyq sózdiginde» qyrkýiek, kókónis, shekara dep berildi.

Biraq qay әlipbiymen jazsa, sol әlipbiyding emle erejesine baghynu zandy bolghandyqtan, әzirshe, kirilmen jazyp otyrghan qazirgi kezende, sózderding jazyluyn, negizinen 2013 jylghy Orfografiyalyq sózdiktegi túrpatymen jazu oryndy bolmaq. Biraq R.Syzdyqtyn: «Búl qatardaghy 5-6 sózding búrynghy da, songhy da jazylu týrin aldaghy 4-5 jyldyng barysynda qoldanyla beruin qate dep eseptemeu qajettigin eskertemiz. Ásirese mektep oqushylarynyng jazba júmystaryn teksergende búl eskertu kýshinde bolady» degenindey, jazarman qyrkýiek dep jazsa da, qyrgýiek dep jazsa da qatege sanalmaydy.

Qúralay Kýderinova,

A.Baytúrsynúly atyndaghy Til bilimi institutynyng bas ghylymy qyzmetkeri,  f.gh.d., professor.

Abai.kz