قىركۇيەك، شەكارا، كوكونىس.

وقۋ جىلىنىڭ باسى «قىركۇيەك پە، قىرگۇيەك پە؟» باستالاتىن ادەت، مىنە، ءۇشىنشى جىلعا كەتتى. جىلدا ءبىر سىلكىنىپ، ءبىر دۇرلىگىپ، قارعانىپ، سىلەنىپ، قازاقشا سويلەپ، جازىپ كورمەگەندەرىمىزگە دەيىن دۇرمەككە ىلەسىپ، ءبىراز جەرگە بارىپ قالامىز.

كەشەلى بەرى سوزدىكشىلەر جاققا قارشا بوراعان سوزدەر بەت قاراتپايدى: «شالاپۇشىقتار»، «باتشاعارلار»، «اق كوت تورعايلار»، «ەسى اۋىسقاندار»، «ساۋاتسىزدار»، «شالا مولدالار»، «باسقا پلانەتادان كەلگەندەر»، «عالىمسىماقتار»، «گراموتەيلەر»، «بەيشارا شالاقازاقتار»، «قوي باعۋ دا قولدارىنان كەلمەيتىندەر»، «تۋپويلار»، «ناداندار»، «قارا باسقاندار»!

قازاق جازۋىنىڭ بۇگىنگى نورمالانۋىنا، ءسىز بەن ءبىزدىڭ ساۋاتتى بولۋىمىزعا قىزمەت ەتكەن تۇلعالاردىڭ ەستىگەنى.

ءبىر قارىن مايدى شىرىتكەن ءبىر قۇمالاق – بۇل ءۇش ءسوزدىڭ بۇلاي جازىلۋىنىڭ سەبەبى نە ەكەنىن 3 جىل بويى ا.بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى عالىمدارى ءتۇسىندىرىپ كەلەدى. تۇسىنەتىن قۇلاق جوق.

بۇل نورمانى كىم جاسادى؟

بۇل – جازىلعان ءسوزدى سول قالپى اينىتپاي وقىپ، قازاق ءتىلىنىڭ ورفوەپيالىق نورماسىنىڭ بار ەكەنىن بىلمەيتىن ديكتورلار مەن جۋرناليستەر شىعا باستاعان 90 جىلدارداعى قازاق ءسوزىنىڭ بۇزىلعان سازىنا توسقاۋىل قويامىن دەگەن اكادەميك رابيعا سىزدىقتىڭ قاراكەتى ەدى.

ءالى ەسىمدە، ينستيتۋتقا العاش جۇمىسقا تۇرعان كەزىمدە، 1995 جىلى، رابيعا سىزدىق ۇنەمى  شاكىرتى نۇرگەلدى ۋاليگە: «قول قويدى، قول قويدى (قولعويدۇ ەمەس), شەكارا، شەكارا (شەگارا ەمەس), قىركۇيەك، قىركۇيەك (قىرگۇيوك ەمەس), كوكونىس، كوكونىس (كوگونۇس ەمەس) دەپ قاقىلداپ تۇرعان جۋرناليستەردى قالاي توقتاتامىز، نۇرگەلدى؟ قۇلاعىما تۇرپىدەي تيەدى، تىڭداي المايمىن. بالكىم، ەكى داۋىستى اراسىنداعى ق، ك دىبىستارىن بىرىككەن سوزدەردە ۇياڭداتىپ بەرسە قايتەدى؟ بارلىق سوزدەردە ەمەس، وسى سياقتى كۇندەلىكتى حاباردا ءجيى ايتىلاتىن سوزدەردى عانا، بىرەن-سارانىن فونەتيكالىق پرينتسيپپەن جازساق. تىلىمىزدە ونداي ۇلگى بار عوي، مىسالى، قولعانات، قولعابىس» دەيتىن.

96 جاسقا كەلىپ، دۇنيە سالعان ابىز انامىز، عالىمدىق عۇمىرىن قازاق جازۋىنىڭ نورمالانۋىنا ارناعان، ءبىرتۋار تۇلعا رابيعا سىزدىق اپامىزدى وسىنداي كەلەڭسىز اڭگىمەدە ەسكە العىمىز كەلمەسە دە، امال جوق، اۋىزعا الدىرتىپ وتىر.

ءسويتىپ، رابيعا سىزدىق ءبىراز جىلدان كەيىن «قازاق ءتىلىنىڭ نەگىزگى ەملە ەرەجەلەرىنە» ءوزى باس بولىپ تۇزەتۋلەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزدى. ەرەجە  2001 جىلى  «قازاق ءتىلىنىڭ ورفوگرافيالىق سوزدىگىندە» جاريالاندى. وندا «بىرگە جازىلاتىن سوزدەر» تاراۋىنىڭ §26 «تۇلعاسى وزگەرتىلىپ بارىپ بىرىككەن سوزدەر قوسىلىپ جازىلادى. مىسالى: ...قىستىگۇنى، اشۋداس، ەرعاشتى، جارعانات، قاراعاش، التاتار، كوگونىس، قىرگۇيەك، شەگارا، كوگالا» (11ب) دەپ كورسەتتى.

ال 2005 جىلى ۇكىمەت ۇلكەن «قازاق ءتىلى ورفوگرافيالىق سوزدىگىنىڭ» 5-باسىلىمىنا تاپسىرىس بەرگەندە، باس رەداكتور ر.سىزدىق سوزدىكتىڭ العى سوزىندە بىلاي دەپ ءتۇسىندىردى: «بىرىككەن سوزدەردىڭ ىشىندە فونەتيكالىق تۇلعاسىن وزگەرتىپ، پايدا بولعان توپتاردىڭ قاتارىنا تاعى بىرنەشە ءسوزدى كىرىگىپ كەتكەن تۇلعالار تىزبەگى دەپ، دىبىستىق جاعىنان قيۋلاستىرىپ، ۇندەستىك زاڭىنا سايكەستەپ ايتۋعا جانە جازۋعا بولادى دەپ ەسەپتەپ، 2001 جىلعى باسىلىمنىڭ وزىندە شەگارا، قىرگۇيەك، كوكونىس، كوگەت دەپ جازۋ ۇسىنىلعان بولاتىن. بۇل قاتارداعى 5-6 ءسوزدىڭ بۇرىنعى دا، سوڭعى دا جازىلۋ ءتۇرىن الداعى 4-5 جىلدىڭ بارىسىندا قولدانىلا بەرۋىن قاتە دەپ ەسەپتەمەۋ قاجەتتىگىن ەسكەرتەمىز. اسىرەسە مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ جازبا جۇمىستارىن تەكسەرگەندە بۇل ەسكەرتۋ كۇشىندە بولادى» (قازاق ءتىلى ورفوگرافيالىق سوزدىگى. ا، 2005, 9 ب.). ياعني عالىم جۇرتشىلىق ۇيرەنىپ كەتكەنشە ەكى فورماسى دا دۇرىس دەپ تابىلسىن دەدى.

ءسويتىپ، بۇل سوزدەردىڭ جاڭا تۇرپاتتارى «ەملە جانە تىنىس بەلگىلەرى»، «قازاق ءتىلى انىقتاعىشىنىڭ» 1957, 1975, 1996, 2000  جىلعى باسىلىمدارىنىڭ بىرەگەي اۆتورى، «قازاق ءتىلى ورفوگرافيالىق سوزدىگىنىڭ» 1978, 1988, 2001, 2005, 2007 جىلعى باسىلىمدارىنىڭ رەداكتورى، پروفەسسور رابيعا سىزدىقتىڭ  ۇسىنۋىمەن بۇدان 20 جىل بۇرىن پايدا بولعان ەدى. تەك 2018 جىلى جاڭارتىلعان باعدارلامامەن وقۋلىقتار لەگى شىعارىلعاندا جانە لاتىن گرافيكاسىنا نەگىزدەلگەن جاڭا جازۋعا كوشەردە عانا بۇل ەملە ءبىلىم مەكەمەلەرىنىڭ وزىنە «جاڭالىق» بولىپ شىقتى. ونىڭ بىردەن ءبىر سەبەبى – قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا ەملە نورمالارىنىڭ زاڭدىق كۇشى بولماۋىنان. ەملە ەرەجەلەرىنە تۇزەتۋلەر ەنگىزىلسە دە، ەملە سوزدىكتەرى جارىق كورىپ جاتسا دا، ونى باسشىلىققا الىپ، سۇيەنىپ وتىرعان ەل بولماۋىنان، ساقتاۋدى تالاپ ەتىپ وتىرعان قۇزىرلى ورىن بولماۋىنان.

بۇل نورما جوق جەردەن الىندى ما؟

ارينە، جوق. تاعى قايتالاپ ايتامىز، جازۋ مەن ايتۋدىڭ اراسى جاقىنداپ كەتكەن، جازۋدىڭ اۋىزشا تىلدەن باسىم بولىپ بارا جاتقان كەزەڭىندە ءجيى قايتالاناتىن سوزدەردىڭ جازىلۋىن ورفوەپياسىنا جاقىنداتىپ جازىپ، قازاق ءتىلىنىڭ اۋەندى قالپىن، ۇياڭ دىبىستالۋىن ساقتاپ قالامىز با دەگەن جاناشىرلىق نيەت قانا بولاتىن. ر.سىزدىقتىڭ ءوزى ايتقانداي، تىلدە بار جازۋ ۇلگىسىنە قوسقان 3 ءسوز ەدى. مىسالى، ەملە سوزدىگىنىڭ 1963ج. باسىلىمىندا: ادا-گۇدە، ايگولەك، ايعاباق، الاگەۋىم، الاگوبە، الاگۇلىك، الاعانشىق، الاڭعاسار، الدىڭگۇنى، الماعايىپ، اراگىدىك، انەۋگۇنى، بەيعام، جەدەعابىل، جازدىگۇنى، جەگجات، جەلعابىز، كوگال، كوگەرشىن، كوگىلجىم، كوگىس، كۇزدىگۇنى، قولعابىس، قولعاپ سوزدەرى ۇياڭدانىپ جازىلدى. سونداي-اق اپىل-عۇپىل، ۇلان-عايىر، كىشىگىرىم، بايعۇس، سايگۇلىك، سارگىدىر، جارعانات، ەرعاشتى بولۋ، سوعۇرلىم، نەعۇرلىم، بايعۇتان، قولعانات، الاگۇشىك (جاۋ قولىنا تۇسكەن جەسىر), الاگوبە، اناعۇرلىم،  بايعازى،  بايعۇتان، بايعىز، بوزعالداق سياقتى سوزدەردىڭ سىڭار ماعىناسى كومەسكىلەنگەنى دە، كومەسكىلەنبەگەنى دە ايتىلۋعا سايكەس ۇياڭدانىپ جازىلاتىنىنا ءبىراز جىل بولدى. جوعارىداعى 3 ءسوز تەك وسى قاتاردىڭ جاڭا مىسالدارى-تۇعىن. ونىڭ ۇستىنە قازاق تىلىندە ق، ك جانە پ دىبىستارى اينىمالى بولىپ كەلەدى. قازاق- قازاعى، كۇرەك-كۇرەگى، قوراپ- قورابى دەگەندە ع، گ، ب دىبىستارىنا اينالىپ، ايتىلادى جانە جازىلادى، بىراق ءسوز ماعىناسى وزگەرمەيدى. كەرىسىنشە، ق، ك,پ دىبىستارى ۇياڭداماسا، ءسوز ماعىناسى وزگەرەدى (قازاق-قازاقى، قىرىق-قىرقى، ساپ-ساپى). سونداي-اق قاتار كەلگەن ەكى داۋىستىنىڭ بىرەۋى ءتۇسىرىلىپ جازىلاتىن بۇرىننان بار التاتار، الاياق، قاراعاشء(وس.), ساراتان، ساراۋرۋ, ساربۇعا، ساربۋىن(اۋرۋ), سارگىدىر، سارجاق، سارسۋ، سارتاپ، ساربورتپە(بۇركىت جەمى)  دەگەن سياقتى سوزدەر قاتارىنا ر.سىزدىقتىڭ ۇسىنۋى بويىنشا، الاۋىز، جاقسات، جاقساتتى بولۋ،  قاراندىز، ساپتاياق، ساباياق، ەشكەمەر، ءولارا، كەرتارتپا، كەلساپ، ءولتىرى، باقوتى، التاياق دەگەن سوزدەر ەندى. ياعني ر.سىزدىق سول 90 جىلدارداعى «جازۋدى اۋىزشا تىلدەن الشاقتاتپاڭدار، ايتىلۋعا جاقىن نورما جاساڭدار» دەگەن سيپاتتاعى قوعامدىق پىكىردىڭ، تىلشىلەر قاۋىمىنىڭ (س.مىرزابەكوۆ، ب.قاليەۆ، س.مىرزابەكوۆ، ءا.جۇنىسبەك س.بيزاقوۆ، ا. تاسىموۆ، س. شۇكىرۇلى) سىنىنان (مىرزابەكوۆ س. قازاق ورفوگرافياسىنىڭ ارناۋلى كۋرسى بويىنشا مەتوديكالىق نۇسقاۋلار. ا، 1991; تاسىموۆ ا. قازاق ءتىلى ەملەسىنىڭ قالىپتاسۋى حاقىندا // قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى، 1993. №10, 11, 12.), قىسىمىنان وسىنداي قادامعا بارىپ وتىرعان.

بۇل ورفوگراممالار دۇرىس پا ەدى؟

جازۋ – شارتتى تاڭبا، ءسوزدىڭ جازبا فورماسى. كەز كەلگەن زات نە قۇبىلىستىڭ ىشكى مازمۇنى بولادى دا، سىرتقى تۇرپاتى (فورماسى) بولادى. ەكى ۇعىم ءوزارا ءارتۇرلى دەڭگەيدە قارىم-قاتىناستا بولادى. العاشىندا فورما مازمۇننىڭ ىشكى بولمىسىنا ساي كەلەدى، ەكەۋى تەڭبە-تەڭ دارەجەدە قاتىناسادى. ۋاقىت وتە كەلە مازمۇن وزگەرىسكە ۇشىراپ، سىرتقى تۇرپاتىنا ساي كەلمەيدى. ءسويتىپ، فورما مەن مازمۇن قايشىلىققا ۇشىرايدى، جاڭا مازمۇن ەسكى فورمانى تاستاپ، جاڭا تۇرپات ىزدەي باستايدى، ول ءوزىنىڭ ىشكى بولمىسىن ايقىندايتىن جاڭا تۇرپات جاسايدى. بىراق ول فورما دا تۇراقسىز، وتكىنشى بولۋى مۇمكىن. وسى تۇرعىدان كەلسەك، جازۋ اۋىزشا ءتىلدىڭ وزگەرىستەرىن سول قالپىندا تاڭبالاپ وتىرۋ ءۇشىن ءوزىنىڭ تۇرپاتىن ۇنەمى جاڭالاپ، اۋىستىرىپ وتىرۋىنا تۋرا كەلەدى. ويتكەنى فونەموگرافيالىق جازۋ ءتيپىنىڭ باسقا جازۋ تيپتەرىنەن ايىرماشىلىعى سول – جازۋ ءتىلدىڭ لەكسيكاسىنا سايكەس كەلەدى. ياعني ءتىلدى بىلمەگەن جازۋدى وقي المايدى. اۋىزشا ءتىل – وتە بەلسەندى ۇزدىكسىز پروتسەسس. اۋىزشا تىلدەگى بارلىق وزگەرىستەردى «ءتۇرتىپ» وتىرۋ مۇمكىن ەمەس، ياعني ءتىلدىڭ  ءار ءداۋىر ىشىندەگى وزگەرىستەرىن تاڭبالاپ بولۋدىڭ، تاڭبالاندى دەگەننىڭ وزىندە كەلەسى وزگەرىستەردىڭ شەگىنە جەتۋ مۇمكىن ەمەس. مۇنداي ورفوگرافياسى بار جازۋ ءوزىنىڭ كوممۋنيكاتسيا قۇرالى بولۋ قىزمەتىنەن دە قالادى. ادامدار كوز ۇيرەنگەن ءتۇبىر، قوسىمشالاردى ەمەس، بەيتانىس گرافيكالىق مورفەمالاردى كورىپ، ونىڭ وقىلۋىنا ۋاقىتىن كەتىرەدى. ەكىنشىدەن، جازۋ مۇمكىندىكتەرىن سارقا پايدالانىپ، ءتىلدى قاعازعا تۇسىرگەننىڭ كەرى اسەرى بولادى: قولدانىستاعى ءتىل “تۇسالادى”، جازۋعا بايلاۋلى بولادى. ءتىل قاعازداعى تۇرپاتىمەن عانا «تىنىستايدى»، ودان «باسقا ءومىرى جوق» دەگەن تۇسىنىك قالىپتاستىرادى. جازىلعان ءسوزدى اۋىزشا ءتىلدىڭ تەزىنە سالماي، اۋىزشا ءتىلدى جازبا ءتىلدىڭ تەزىنە سالماي، قالاي جازىلسا، سولاي وقۋ، قالاي ايتىلسا، سولاي جازۋعا ۇشىرايدى.

قازاق جازۋىندا فونەتيكالىق پرينتسيپپەن، كىرىگىپ جازىلاتىن سوزدەر نەگىزىنەن ماعىناسى كومەسكىلەنگەن سىڭارلاردى قامتيتىن (تەك قولعاپ، جارعانات دەگەن سوزدەر بولماسا). بۇل پروتسەستىڭ ءۋاجى بار ەدى، مىسالى، الاگەۋىم، الاگوبە، جەگجات، ەجەعابىل، الماعايىپ دەگەن سوزدەردىڭ گوبە، گەۋىم، جەگ، عابىل، عايىپ  سىڭارلارى ماعىنالارى كۇڭگىرتتەنگەن سوزدەر.

ال ەكى سىڭارىنىڭ دا ماعىناسى ايقىن كوكونىس، كوكەت، قىركۇيەك، شەكارا سوزدەرىن كىرىكتىرىپ جازۋعا بولمايتىن ەدى.  فونەتيكالىق پرينتسيپ جازۋدىڭ العاشقى كەزەڭىنە ءتان ۇستانىم بولۋى ءتيىس. ال ەملە ەرەجەلەرى قالىپتاسىپ، جۇرتشىلىق وعان داعدىلانىپ قالعاندا ەندى جازۋدى اۋىزشا تىلگە يكەمدەپ وتىرۋدىڭ شەگى بولمايدى.

جازۋ ءسوز ماعىناسىنان، ءسوزدىڭ قۇرامىنان، ءتىلدىڭ تاريحىنان حابار بەرۋى كەرەك. جازۋدىڭ اقپاراتتىق، دەرەك بولاتىن قىزمەتى وسى.

سوندىقتان 2000 جىلعى سوزدىكتە وزگەرىس ەنسە دە، 2005 جىلعى سوزدىكتە قايتالاپ نەگىزدەپ، كۇندەلىكتى جازۋ تاجىريبەسىندە ەكى نورماسى دا قاتەگە سانالمايدى دەلىنسە دە، قىرگۇيەك، شەگارا، كوگونىس دەپ جازاتىندار بولمادى. مۇعالىمدەر مەن باسپا قىزمەتكەرلەرى ءسوزدىڭ ەتيمولوگياسى جوعالادى دەدى. سول سەبەپتى 2007 جىلى 100 مىڭ دانامەن شىعارىلىپ، رەسپۋبليكا كولەمىندە تاراعان «ورفوگرافيالىق سوزدىكتە» قىركۇيەك، شەكارا، كوكونىس سوزدەرى ءتۇبىر تۇلعاسى ساقتالىپ بەرىلدى. ياعني بۇل ورفوگراممالار جازۋ تاجىريبەسىنە ەنە المادى.

لاتىن نەگىزدى جاڭا جازۋدا قالاي جازىلادى؟

ءتۇبىرى ساقتالىپ جازىلادى. بۇل سوزدەر 2019 جىلى 18 قاڭتاردا «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنە جاريالانعان «جاڭا ءالىپبي نەگىزىندەگى قازاق ءتىلى ەملە ەرەجەلەرىندە» ءتۇبىرى ساقتالىپ جازىلاتىن سوزدەر قاتارىندا تۇر: §30.  ەكى تۇبىردەن قۇرالعان ءبىر عانا زات پەن ۇعىم اتاۋى بىرگە جازىلادى: kókónis, shekara, jertóle, baǵdarsham, beınebaıan, sýsabyn, (https://egemen.kz/article/180567-zhanha-alipbi-negizindegi-qazaq-tili-emlesininh-eredgeleri).

بۇل سوزدەر ا.بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى ازىرلەگەن «قازاق ءتىلىنىڭ ۇلكەن كيريل-لاتىن ورفوگرافيالىق سوزدىگىندە» قىركۇيەك، كوكونىس، شەكارا دەپ بەرىلدى.

بىراق قاي الىپبيمەن جازسا، سول ءالىپبيدىڭ ەملە ەرەجەسىنە باعىنۋ زاڭدى بولعاندىقتان، ازىرشە، كيريلمەن جازىپ وتىرعان قازىرگى كەزەڭدە، سوزدەردىڭ جازىلۋىن، نەگىزىنەن 2013 جىلعى ورفوگرافيالىق سوزدىكتەگى تۇرپاتىمەن جازۋ ورىندى بولماق. بىراق ر.سىزدىقتىڭ: «بۇل قاتارداعى 5-6 ءسوزدىڭ بۇرىنعى دا، سوڭعى دا جازىلۋ ءتۇرىن الداعى 4-5 جىلدىڭ بارىسىندا قولدانىلا بەرۋىن قاتە دەپ ەسەپتەمەۋ قاجەتتىگىن ەسكەرتەمىز. اسىرەسە مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ جازبا جۇمىستارىن تەكسەرگەندە بۇل ەسكەرتۋ كۇشىندە بولادى» دەگەنىندەي، جازارمان قىركۇيەك دەپ جازسا دا، قىرگۇيەك دەپ جازسا دا قاتەگە سانالمايدى.

قۇرالاي كۇدەرينوۆا،

ا.بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ باس عىلىمي قىزمەتكەرى،  ف.ع.د.، پروفەسسور.

Abai.kz