Kýni keshe Q.Toqaevtyng Jarlyghymen Reformalar jónindegi joghary kenes qúryldy. Atalghan keneske Europalyq qayta qúru jәne damu bankining eks-preziydenti Suma Chakrabarty engizilgen eken. Sonymen qatar Chakrabarty QR Preziydentining ekonomikalyq damu jónindegi shtattan tys kenesshisi bop ta taghayyndalypty. 

Sonymen, Suma Chakrabartiy degen kim?

Aqordanyng aqparatynsha, Chakrabartiyding Úlybritaniya memlekettik qyzmeti jýiesindegi iri reformalardy әzirleude tәjiriybesi mol kórinedi. Sonymen qatar ol damushy naryqtar mәseleleri boyynsha óz isining mamany-mys.

Europalyq qayta qúru jәne damu bankining basshysy retinde S.Chakrabarty atalmysh qarjy institutyn auqymdy janghyrudan ótkizgen. Ol basshylyq etken jyldary búl mekeme Qazaqstangha 9 mlrd. dollar kóleminde investisiya salypty. EQQDB memlekettik jәne jekemenshik әriptestikti, «jasyl ekonomika» men shaghyn jәne orta biznesti retteu men damytudyng jana tәsilderin әzirleude manyzdy konsulitativtik kómek atqarghan.

Jalpy, Qazaqstan ekonomikasyn damytu ýshin kenesshi retinde shetel ekonomisteri búghan deyin de shaqyrylghan. Olargha ay sayynghy enbekpúly ýshin memleket budjetinen bólinetin qarajat ta qomaqty.  Mәselen, 2011-2017 jyldary Úlybritaniya premier ministri bolghan Tony Bler eks-preziydent Núrsúltan Nazarbaevtyng ekonomikalyq reformalar boyynsha kenesshisi bop jýrdi biraz jyl. Al, britandyq «The Telegraph» basylymy Tony Blerding Qazaqstandaghy konsulitasiyasy ýshin jylyna 6,3 million dollar alghanyn jazghan.

Al, «Daily Telegraph» gazetining habarlauynsha, Tony Bler Nazarbaevtyng kenesshisi retinde jylyna shamamen 8 million funt sterling alyp otyrghan eken.

Qazaq qoghamynyng sayasatshylary Tony Blerding kenesshilikke aludy «Londonnyng elitalyq ortasynda Núrsúltan Nazarbaevtyng mýddesin qorghau jәne Qazaqstannyng Batystaghy bedelin jaqsartu ýshin ghana» jasalghan sheshim dep dep sanaydy.

Qalay desekte, memleket qazynasynan alynghan milliondaghan qarajat Tony Blerding qaltasyna qúiyldy. Búl jóninde Tony Blerdyng ózi de aitqan. Ózining kenesshilik qyzmeti ýshin kóp aqsha shyghyndalghanyn aityp, Nazarbaevqa kenesshi bolghanyna ókingenin jetkizipti. 

Odan bólek, Qazaqstan ekonomikasyn algha jyljytu ýshin amerikalyq ekonomist, ekonomikalyq bәsekelestikti zertteytin maman Maykl Porter de kenesshilik etti. Ol 2005 jyly: «Ortalyq Aziya aimaghynyng ekonomikalyq ortalyghy bolugha Qazaqstannyng mýmkindigi tolyq jetedi», dep birneshe baghyt úsynyp, súhbat beripti. Porterding kenesshiligi de asa nәtiyje bere qoymaghan siyaqty. Sebebi, Dýniyejýzilik bank sarapshylary Qazaqstan ekonomikasy 2008 jylghy daghdarysqa tótep bere almaghanyn aytty. 

Sonymen, Bler men Porter esebin taba almaghan Qazaqstan ekonomikasyna kýni keshe ghana Toqaevqa kenesshi bolghan Chakrabarty tyng serpin bere ala ma? Álde, búl da kezekti imidjdik joba ma? Biz búl jóninde sarapshylardan súrap kórgen edik.

Áueli, Preziydentting shtattan tys kenesshisi bolghan Oljas Qúdaybergenovke habarlastyq. Alayda Qúdaybergenov myrza búl mәselege qatysty pikir bildirmeytinin aitty.

Maqsat Serәli, ekonomist:

- Negizi óte ózekti mәsele. Bir kezderi Úlybritaniyanyng premier ministri de kenesshi boldy. Qazir Preziydent Chakrabarty myrzany kenesshi etip jatyr. Búghan deyin milliondaghan qarajat tólep, el ekonomikasyn qalay damytamyz, dep Maykl Porterdi de shaqyrghan. Ol kisi kelip Qazaqstan ekonomikasyndaghy basym baghyttar retinde 7 klasterdi damytugha bolady dep kenes bergen. Biraq, odan nәtiyje shyqqan joq. Oi, iydeya jaqsy. Biraq, ol nәtiyjesiz qaldy.

Sondyqtan, meninshe búl jerdegi eng manyzdy dýnie – shetel azamattary kenesshi bolsa, bolsyn. Biraq, oghan memlekettik budjetten qansha aqsha tólenip jatyr degen mәsele manyzdy siyaqty. Eger ol aqylgha qonymdy, әlemdik standarttar dәrejesindegi qarajat bolsa, jaraydy.

Bir jaghynan múnday sheteldik kenesshilerdi jaldau, osynday ekonomist, sayasatker kenesshi bolyp jatyr degen imidj ýshin ghana kerek siyaqty. Al, shyn mәninde olar Qazaqstan ekonomikasyna qanshalyqty payda keltirip jatyr. Keleli kenes bere aldy ma?

Jәne bir nәrseni eskeru kerek. Ekonomikanyng óz zandylyqtary bar. Eger sonyng tóniregindegi naqty kenester bolsa, bizding elding ekonomikasyn algha jyljytyp, halyqtyng ómir sýru sapasyn jaqsartyp jatsa qúba-qúp. Olargha bólingen aqsha ózin-ózi aqtaydy degen sóz. Biraq, ol kenester kóp jaghdayda Qazaqstannyng últtyq erekshelikterine kelmey qalady. Sondyqtan damyghan elderding keybir tәjiriybeleri bizge tura kóshire salugha bolmaydy.

Al, eger olardyng kenesi óz shyghynyn aqtay alatyn bolsa, onda da olargha tólenetin gonarar әlemdik standarttan asyp ketpeui kerek. Meninshe sol qarajatty kenesshilerge, týrli ekonomikalyq forumdargha júmsaghansha,  әleumettik mәselelerge salu kerek.

Áriyne, bizde de ishki naryqty biletin, myqty sarapshy mamandar bar. Sol mamandardyng da úsynystary jýzege asyp jatsa, ekonomikamyz aqyryn-aqyryn damy berer edi. Biraq, sol sarapshylarymyzdyng úsynystary da kóp jaghdayda jýzege aspay qalady. Tipti, eskerilmeydi de...

Rasul Júmaly, sayasatker:

- Meninshe mәselening eki jaghy bar. Ras, tek qana sheteldik kenesshilerge qúmarta beru, solar kelip barlyghyn týzep beredi degen asyra silteushilik. Sebebi, 90 jyldary esimizde, Europadan, Aziyadan, Arab elderinen talay kenesshiler kelgen. Biraq, olar dúrys reformalargha múryndyq bola almaghan. Sondyqtan, bәlkim tek sheteldikterge ghana emes, otandyq mamandarymyzgha da senim artqan dúrys siyaqty.

Biraq, sol 90 jyldardaghy kenesshilerding bergen kenesteri, rekomendasiyalary iske asyrylmauy bәlkim, tek qana kenesshilerding ghana kinәsi emes shyghar. Sebebi, ony oryndaytyn ózimizding jauapty mekemeler. Olar qalay júmys istedi? Ony tekserip jatqan adam joq. Búl jaghyn da qarastyru kerek.

Mәselening ekinshi jaghy bar. Negizinen Preziydentting janyndaghy kenesshilerding basym kópshiligi Oljas Qúdaybergenov, Erlan Karin t.b siyaqty ózimizding mamandar. Biraq, ózimizding mamandarmen qatar, eger shynymen qolynan is keletin bolsa, nege basqa elding tәjiriybesin de kórmeske?

Mәselen, Nobeli syilyghynyng laureattary bola ma, myqty ekonomister bola ma, olardy ortagha tartyp, tәjiriybelerin kәdege jaratu - ol da әlemdik tәjiriybe. Sebebi, onday sheteldik kenesshiler damyghan memleketterde de bar. Aziya memleketterinde de az emes. Sondyqtan shetelden keletinderding barlyghyn «auzy qisyq» deuge taghy bolmaydy. Sondyqtan Preziydentting búl taghayyndauynyng artynda ne túrghanyn, Chakrabariyding elimizding ekonomikasyna naqyt qanday ýles qosatynyn kóreyik... Kez-kelgen jaghdaydy nәtiyjemen ólshegen dúrys qoy.

Núrbiyke Beksúltanqyzy

Abai.kz