Qazirgi qazaq qoghamyn tolghandyryp otyrghan mәseleler turaly aitqanda, eng aldymen, últtyng úly qúndylyghy – ruhany qazynasy aldymen oigha oralady. Ol negizsiz de emes. Búl baghytta tapqanymyzdan  joghaltqanymyzdyng kóptigi barshagha ayan. Ásirese, basty ruhany qazynamyz – ana tilimizge qatysty kýrmeuli mәselelerding әli kýnge deyin sheshimin tappay otyrghany eldigimizge syn bolyp túr.

Osy túrghydan alghanda biz, býgingi tәuelsiz el úrpaghy, keshegi totalitarlyq jýie iydeologiyasy ýstem bolghan zamanda «Men qazaqpyn, myng ólip, myng tirilgen», «Qazaq tili men sen ýshin maqtanamyn» dep asqaq jyryn jyrlap ótken Júbanday babalarymyzdyng aldynda qaryzdarmyz desek, artyq aitqandyq bolmas. 

Jaqynda aqynnyng tughan jerinde, Aqjayyqta, Júban Moldaghaliyevtyng 100 jyldyghyna arnalghan josparly sharalar ótti. Oral qalasynda aqyn eskertkishi ashylyp, alqaly jiyn úiymdastyryldy. Eli ýshin ayanbaghan erin eli de eshqashash úmytpaytyndyghyna dәlel bolghan keshendi sharany úiymdastyrushylargha aitylar sóz – tek alghys.

Osy keshendi sharalar ayasynda ótken halyqaralyq onlayn konferensiyagha maqala dayyndau barysynda Júbaghannyng әigili tarihy sózin taghy bir qarap shyqtym. Aytayyn, jetkizeyin degen oiyma tirek bolatyn qaynarlargha taghy bir kózim jetti. Búl Jeltoqsan oqighasyna qatysty tarihy sózding býgingi qazaq jazuy mәselesine qanday qatysy bar deseniz, oiymyzdy taratyp kóreyik. Búl arada men bizde әli kýnge deyin emin taptyrmay otyrghan tilge týsken kesel turaly, naqty aitsaq, jat tildik yqpal turaly aitqym kelip otyr.  

Tughan halqynyng taghdyry syngha týsken sol sәtte últtyq mýddeni qorghap ýn qatqan aqiyq aqyn qyspaqqa týse bastaghan tughan tili turaly sóz aitpauy mýmkin emes edi jәne ol sózdi aqyn aitty da. Ol sózder býgingi kýni de ózektiligin joyghan joq.

«Qanday últqa jatpayyq, bizder – jazushylar ýshin óte bir kókeykesti, ótkir mәsele ol - ózimiz jazyp jýrgen, ózimizdi oqyp jýrgen ana tilining problemasy. Onsyz bizding ómir sýruimizding mәni joq» [1]. 

Azamattyq ústanymyn ashyq aitqan aqyn sózine terenirek ýnilsek, qazaq tilining asqynghan mәseleleri sheshilmese, bizding últ retinde ómir sýruimizding mәni bar ma? Úly aqyn, dana oishylymyz Abaydyng toyyn toylap jýrmiz. Al myna jaydy oilap jýrmiz be? Qazaqtyng sany kóbeygen sayyn Abay oqyrmany azayyp bara jatqanyn qalay týsindiremiz? Abay shygharmalarynyng jinaghy 1986 jyly 35 000 taralymmen shyqsa, 2002 jyly sol jinaq «Jazushy» baspasynan 5000 taralymmen jaryq kórdi. Al 2014 jyly ýsh tilde (qazaq, orys, aghylshyn) jaryq kórgen Abaydyng Hikmat kitabynyng taralymy – 1000 dana. Júbaghang jyrlaghan «qazaq tilin maqtanysh kóretin» qogham qalyptastyramyz desek, oilanyp alatyn tús osy.

Jer-su aty – elding haty ekeni belgili. Qazaqtyng ejelgi jer-su ataularynyng   búrmalanuyn ashyna aiyptaghan aqyn (Edil –Volga, Jayyq – Oral) sol kezde osy qazaqsha ataulargha tyiym salghan memlekettik terminologiya komissiyasyn «ózderining mansaptyq qúlshynystaryna úmtylghan sayasy alypsatarlar men últtyq meshelderge» tenedi. Ózderiniz jaqsy bilesizder, búl ataulargha qatysty mәsele bizde әli kýn tәrtibinde túr. Jayyq ózeni atauynyng orys tilinde «Ural» bolyp jazylyp jýrgendigi qay zangha siyady? Bir ózenning eki atauy bola ma? Oral qalasy atauynyng jazylymy da osy qatarda. Búl ataudyng negizi - týrkilik. «Oral» - Euraziya kenistigindegi tau jýiesi. Orta ghasyrlyq atau, týrkilik oronim retinde belgili» [2]. Olay bolsa fonetikalyq transliyterasiya normasyna say orys tilinde de «Oral»bolyp jazyluy kerek. Osy mәselelerdi sheshude bizge ne kedergi? Júbaghang aitqanday «azamattyq erligimiz jetpey otyr ma», әlde «qoghamdyq pozisiyamyzdyng enjarlyghy» qol baylau ma? 

Sol jyldary qysqarghan sózderdi (abbreviatura) orys tilindegi ýlgisimen qoldanu turaly da sheshim bolghany belgili (KPSS, VLKSM, OON). Áleueti men mýmkindigi mol qazaq tilining qysqarghan sózderdi jazuda, qoldanuda ózge tilderden bir mysqal da kem emestigin aitqan Júbaghang sol tilbúzar erejeni  «eshkimge keregi joq aldamshy internasionalizmge» tenep, «osy kezden beri kýshtep endirilgen orys jәne qazaq tilderining aqylgha simaytyn tirkesui jalghasyp kele jatyr» degen edi. Aqiqatyn aitsaq, sol «eshkimge keregi joq aldamshy internasionalizm» auruynan biz әli tolyq aiyqqan joqpyz, «rusizmderdi Qúran sózindey kie tútyp, sol kýiinde búljytpay alu auruynan» [3] aryla almay otyrmyz.

Búl aurudyng bizge ótip ketkendigining bir dәlelin býgingi kýni elimizde bastalghan jazu reformasy qadamdarynan, jana әlipby qúramy men emle erejeleri jobasynan bayqaugha bolady. Qazaq tilining jana emlesi jobasynda ózge tilderden engen sózder kirme jәne shettildik sózder dep ajyratylghan, yaghny kirme sóz - qazaq tili zanyna baghynghan, iygerilgen sózder (samauryn, kәstóm, ról), al shettildik sózder - «jazba túrpaty týpnúsqasynan ýlken aiyrmasy bolmaytyn ózge tilden engen sóz».

Kelesi pikir búl týsinikti tolyqtyryp túr. «Shettildik sózder negizinen әlipby shegindegi әriptermen qazirgi donor til – orys tilining orfografiyasymen tanbalanady: akvarel, stil, lager, artıkl, kegl, fılm; moderator, marker, vaýcher, sýpervaızer, blokbaster» [4]. «Donor tilge» kýni qalghan til qalay tәuelsiz bolady? Orys tili qazaq tiline qashanghy donor bolmaq? Búl sol Júbaghang aitqan «eshkimge keregi joq aldamshy internasionalizmnin», ózgeni zor, ózin qor sanaytyn bodandyq sananyn, keritartpa psihologiyanyng mysaly siyaqty. Tughan tilding mýmkindigine senbey, shet tilden engen sózderding basym bóligin týpnúsqa ýlgisine jaqyndatyp jazamyz dep otyrghanymyzdy basqasha qalay týsindiremiz?

Biz jeke jat til dybystary men әripterine (v,ch, f, i, h)  ghana emes sol dybystarmen aitylatyn tútas sózderdi ózge tilding zandylyghymen aitugha, jazugha daghdylanyp qaldyq. Al ol daghdynyng til búzar sipatyn býginde  aiqyn sezinip otyrmyz. Jat tildik sózderding jazylym, aitylymyna qaray tilin iykemdep ósken úrpaq ózining ana tilinde sol ózge tilding maqamymen sóiley bastaghany, ózining tól sózderin ózge tilding zanymen jazyp jýrgeni jasyryn ba?

Jalpy biz óz tarihymyzdan ózimiz sabaq alatyn óreli qogham dengeyine jettik pe? Eger jetsek, HH ghasyr basynda  qazaqtyng últtyq jazuyn qalyptastyrghan últ ústazy A.Baytúrsynúlynyng jazu, әlipbi, emlege baylanysty qaghidattary – búl baghyttaghy bizding basty ústanymyz boluy tiyis. Býginde tarih últ pen últ tiline damu men órkendeuge jana mýmkindikter berip otyrghanda tilimizding ata zanyna óris beru arqyly ghana biz tilimizdi tabighy taza qalpynda saqtap qala alamyz. Qazaq tiline  tek óz zanymen ómir sýruge tolyq mýmkindik bersek bolghany. Ol - jana últtyq әlipbiyding qazaq tilining sózdik qoryndaghy barlyq sózderdi (shettildik sózderdi, terminderdi qosa) singarmonizm zany, yaghniy ýndesim normalary boyynsha qoldanugha mýmkindik berui. Qazaq tilining 9 dauysty, 19 dauyssyz dybys, barlyghy 28 dybystan túratyn dybystyq qory arqyly әlemning barlyq tilderinen kelgen sózderdi aitugha, sol dybystar tanbalary arqyly jazugha bolady. Búl jazu men әlipby ýlgilerin ghalymdar úsynyp ta jýr [5].

Shettildik sózderdi qazaq tili zandylyghyna baghyndyryp aitu men jazu, eng aldymen, til bolmysyn saqtaytyn, tildi ózge tilder yqpalynan qorghaytyn eng quatty qúral ekendigin úmytpayyq. Sondyqtan da jat (kirme) dybys pen tanbalardyn, jat sózderding tilimizde qoldanyluy mәselesine baylanysty  týpkilikti baylam men sheshimge kelu manyzdy. «Mәskeu men Resey, zauyt» sózderin qazaq tili zandylyghymen, al «Ukraina men Kiyev, fabrika» sózderin orys orfografiyasymen jazyp jýrgenimizdi qalay týsindiremiz? Búl arada jartylay sheshim boluy mýmkin emes. Qazaq jazuy men emlesinde sheshimin kýtken osy mәseleler bolashaqqa jýk bolmauy ýshin býgin sheshilgeni dúrys

«Tabyspen ilgeri jýru ýshin jýrer joldaghy kedergini alyp tastau kerek» (Júban). Qazaq tiline de til tynysyn ashatyn, tildi bodandyqtan qútqaratyn naqty qadam qajet. 

Úly amanat eteyik erkindikti,
El qúldyqty bilmesin, jer kýndikti.
Ansaymyn men, senemin, tuady erten
«Qazaq bolu – zor baqyt» der kýn tipti, - dep Júban aqyn aitqan kýn tusyn desek, býginde biz tughan tilimizdi shyn maghynasynda janghyrtamyz, azyp-tozudan saqtap qalamyz, bolashaq úrpaqqa asyl qalpynda jetkizemiz desek, osy tәuekelshil qadamdy jasauymyz kerek dep oilaymyz. Osy «últ ýshin degen úly iste» (A.Baytúrsynúly) «aqyn bolyp tuyp, Mahambet bolyp ómirden ótken» (S.Adambekov) asqaq ruhty azamat  aqyn Júbaghang ruhy, otty sózderi әrdayym bizge kýsh-quat beretini, tughan halqymen, ana tilimen birge bolatyny anyq. Júbaghang ruhy bizge qazir qajet! 

Paydalanylghan әdebiyetter:

1. J.Aqbay  «Júban:Men – qazaqpyn,biyikpin, erikti úlmyn». Oral, 2010, 173-176 b.

2. A.Matveev «O proishojdenie nazvaniy «Ural», v kniyge «Voprosy istoriy Urala» Sbor.statey.Sverdlovsk, 1961

3. Qaydar Á., Aytbayúly Ó. Til maydany. Almaty. «Arys»., 2000 j. 115 b.

4. Q.Kýderinova  «Jana emle – syndarly qadam»,«Eg.Qaz»,22.01.19 j).

5. Á.Jýnisbek, 1.01.2019 j, «Ana tili»

Bolat  Jeksenghaliyev, 

Halyqaralyq «Qazaq tili» qoghamy» qoghamdyq birlestigi BQO filialynyng tóraghasy

Abai.kz