قازىرگى قازاق قوعامىن تولعاندىرىپ وتىرعان ماسەلەلەر تۋرالى ايتقاندا، ەڭ الدىمەن، ۇلتتىڭ ۇلى قۇندىلىعى – رۋحاني قازىناسى الدىمەن ويعا ورالادى. ول نەگىزسىز دە ەمەس. بۇل باعىتتا تاپقانىمىزدان  جوعالتقانىمىزدىڭ كوپتىگى بارشاعا ايان. اسىرەسە، باستى رۋحاني قازىنامىز – انا تىلىمىزگە قاتىستى كۇرمەۋلى ماسەلەلەردىڭ ءالى كۇنگە دەيىن شەشىمىن تاپپاي وتىرعانى ەلدىگىمىزگە سىن بولىپ تۇر.

وسى تۇرعىدان العاندا ءبىز، بۇگىنگى تاۋەلسىز ەل ۇرپاعى، كەشەگى توتاليتارلىق جۇيە يدەولوگياسى ۇستەم بولعان زاماندا «مەن قازاقپىن، مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن»، «قازاق ءتىلى مەن سەن ءۇشىن ماقتانامىن» دەپ اسقاق جىرىن جىرلاپ وتكەن جۇبانداي بابالارىمىزدىڭ الدىندا قارىزدارمىز دەسەك، ارتىق ايتقاندىق بولماس. 

جاقىندا اقىننىڭ تۋعان جەرىندە، اقجايىقتا، جۇبان مولداعاليەۆتىڭ 100 جىلدىعىنا ارنالعان جوسپارلى شارالار ءوتتى. ورال قالاسىندا اقىن ەسكەرتكىشى اشىلىپ، القالى جيىن ۇيىمداستىرىلدى. ەلى ءۇشىن ايانباعان ەرىن ەلى دە ەشقاشاش ۇمىتپايتىندىعىنا دالەل بولعان كەشەندى شارانى ۇيىمداستىرۋشىلارعا ايتىلار ءسوز – تەك العىس.

وسى كەشەندى شارالار اياسىندا وتكەن حالىقارالىق ونلاين كونفەرەنتسياعا ماقالا دايىنداۋ بارىسىندا جۇباعاڭنىڭ ايگىلى تاريحي ءسوزىن تاعى ءبىر قاراپ شىقتىم. ايتايىن، جەتكىزەيىن دەگەن ويىما تىرەك بولاتىن قاينارلارعا تاعى ءبىر كوزىم جەتتى. بۇل جەلتوقسان وقيعاسىنا قاتىستى تاريحي ءسوزدىڭ بۇگىنگى قازاق جازۋى ماسەلەسىنە قانداي قاتىسى بار دەسەڭىز، ويىمىزدى تاراتىپ كورەيىك. بۇل ارادا مەن بىزدە ءالى كۇنگە دەيىن ەمىن تاپتىرماي وتىرعان تىلگە تۇسكەن كەسەل تۋرالى، ناقتى ايتساق، جات تىلدىك ىقپال تۋرالى ايتقىم كەلىپ وتىر.  

تۋعان حالقىنىڭ تاعدىرى سىنعا تۇسكەن سول ساتتە ۇلتتىق مۇددەنى قورعاپ ءۇن قاتقان اقيىق اقىن قىسپاققا تۇسە باستاعان تۋعان ءتىلى تۋرالى ءسوز ايتپاۋى مۇمكىن ەمەس ەدى جانە ول ءسوزدى اقىن ايتتى دا. ول سوزدەر بۇگىنگى كۇنى دە وزەكتىلىگىن جويعان جوق.

«قانداي ۇلتقا جاتپايىق، بىزدەر – جازۋشىلار ءۇشىن وتە ءبىر كوكەيكەستى، وتكىر ماسەلە ول - ءوزىمىز جازىپ جۇرگەن، ءوزىمىزدى وقىپ جۇرگەن انا ءتىلىنىڭ پروبلەماسى. ونسىز ءبىزدىڭ ءومىر ءسۇرۋىمىزدىڭ ءمانى جوق» [1]. 

ازاماتتىق ۇستانىمىن اشىق ايتقان اقىن سوزىنە تەرەڭىرەك ۇڭىلسەك، قازاق ءتىلىنىڭ اسقىنعان ماسەلەلەرى شەشىلمەسە، ءبىزدىڭ ۇلت رەتىندە ءومىر ءسۇرۋىمىزدىڭ ءمانى بار ما؟ ۇلى اقىن، دانا ويشىلىمىز ابايدىڭ تويىن تويلاپ ءجۇرمىز. ال مىنا جايدى ويلاپ ءجۇرمىز بە؟ قازاقتىڭ سانى كوبەيگەن سايىن اباي وقىرمانى ازايىپ بارا جاتقانىن قالاي تۇسىندىرەمىز؟ اباي شىعارمالارىنىڭ جيناعى 1986 جىلى 35 000 تارالىممەن شىقسا، 2002 جىلى سول جيناق «جازۋشى» باسپاسىنان 5000 تارالىممەن جارىق كوردى. ال 2014 جىلى ءۇش تىلدە (قازاق، ورىس، اعىلشىن) جارىق كورگەن ابايدىڭ حيكمات كىتابىنىڭ تارالىمى – 1000 دانا. جۇباعاڭ جىرلاعان «قازاق ءتىلىن ماقتانىش كورەتىن» قوعام قالىپتاستىرامىز دەسەك، ويلانىپ الاتىن تۇس وسى.

جەر-سۋ اتى – ەلدىڭ حاتى ەكەنى بەلگىلى. قازاقتىڭ ەجەلگى جەر-سۋ اتاۋلارىنىڭ   بۇرمالانۋىن اشىنا ايىپتاعان اقىن (ەدىل –ۆولگا، جايىق – ورال) سول كەزدە وسى قازاقشا اتاۋلارعا تىيىم سالعان مەملەكەتتىك تەرمينولوگيا كوميسسياسىن «وزدەرىنىڭ مانساپتىق قۇلشىنىستارىنا ۇمتىلعان ساياسي الىپساتارلار مەن ۇلتتىق مەشەلدەرگە» تەڭەدى. وزدەرىڭىز جاقسى بىلەسىزدەر، بۇل اتاۋلارعا قاتىستى ماسەلە بىزدە ءالى كۇن تارتىبىندە تۇر. جايىق وزەنى اتاۋىنىڭ ورىس تىلىندە «ۋرال» بولىپ جازىلىپ جۇرگەندىگى قاي زاڭعا سيادى؟ ءبىر وزەننىڭ ەكى اتاۋى بولا ما؟ ورال قالاسى اتاۋىنىڭ جازىلىمى دا وسى قاتاردا. بۇل اتاۋدىڭ نەگىزى - تۇركىلىك. «ورال» - ەۋرازيا كەڭىستىگىندەگى تاۋ جۇيەسى. ورتا عاسىرلىق اتاۋ، تۇركىلىك ورونيم رەتىندە بەلگىلى» [2]. ولاي بولسا فونەتيكالىق ترانسليتەراتسيا نورماسىنا ساي ورىس تىلىندە دە «ورال»بولىپ جازىلۋى كەرەك. وسى ماسەلەلەردى شەشۋدە بىزگە نە كەدەرگى؟ جۇباعاڭ ايتقانداي «ازاماتتىق ەرلىگىمىز جەتپەي وتىر ما»، الدە «قوعامدىق پوزيتسيامىزدىڭ ەنجارلىعى» قول بايلاۋ ما؟ 

سول جىلدارى قىسقارعان سوزدەردى (اببرەۆياتۋرا) ورىس تىلىندەگى ۇلگىسىمەن قولدانۋ تۋرالى دا شەشىم بولعانى بەلگىلى (كپسس، ۆلكسم، وون). الەۋەتى مەن مۇمكىندىگى مول قازاق ءتىلىنىڭ قىسقارعان سوزدەردى جازۋدا، قولدانۋدا وزگە تىلدەردەن ءبىر مىسقال دا كەم ەمەستىگىن ايتقان جۇباعاڭ سول ءتىلبۇزار ەرەجەنى  «ەشكىمگە كەرەگى جوق الدامشى ينتەرناتسيوناليزمگە» تەڭەپ، «وسى كەزدەن بەرى كۇشتەپ ەندىرىلگەن ورىس جانە قازاق تىلدەرىنىڭ اقىلعا سيمايتىن تىركەسۋى جالعاسىپ كەلە جاتىر» دەگەن ەدى. اقيقاتىن ايتساق، سول «ەشكىمگە كەرەگى جوق الدامشى ينتەرناتسيوناليزم» اۋرۋىنان ءبىز ءالى تولىق ايىققان جوقپىز، «رۋسيزمدەردى قۇران سوزىندەي كيە تۇتىپ، سول كۇيىندە بۇلجىتپاي الۋ اۋرۋىنان» [3] ارىلا الماي وتىرمىز.

بۇل اۋرۋدىڭ بىزگە ءوتىپ كەتكەندىگىنىڭ ءبىر دالەلىن بۇگىنگى كۇنى ەلىمىزدە باستالعان جازۋ رەفورماسى قادامدارىنان، جاڭا ءالىپبي قۇرامى مەن ەملە ەرەجەلەرى جوباسىنان بايقاۋعا بولادى. قازاق ءتىلىنىڭ جاڭا ەملەسى جوباسىندا وزگە تىلدەردەن ەنگەن سوزدەر كىرمە جانە شەتتىلدىك سوزدەر دەپ اجىراتىلعان، ياعني كىرمە ءسوز - قازاق ءتىلى زاڭىنا باعىنعان، يگەرىلگەن سوزدەر (ساماۋرىن، كاستوم، ءرول), ال شەتتىلدىك سوزدەر - «جازبا تۇرپاتى تۇپنۇسقاسىنان ۇلكەن ايىرماسى بولمايتىن وزگە تىلدەن ەنگەن ءسوز».

كەلەسى پىكىر بۇل تۇسىنىكتى تولىقتىرىپ تۇر. «شەتتىلدىك سوزدەر نەگىزىنەن ءالىپبي شەگىندەگى ارىپتەرمەن قازىرگى دونور ءتىل – ورىس ءتىلىنىڭ ورفوگرافياسىمەن تاڭبالانادى: akvarel, stil, lager, artıkl, kegl, fılm; moderator, marker, vaýcher, sýpervaızer, blokbaster» [4]. «دونور تىلگە» كۇنى قالعان ءتىل قالاي تاۋەلسىز بولادى؟ ورىس ءتىلى قازاق تىلىنە قاشانعى دونور بولماق؟ بۇل سول جۇباعاڭ ايتقان «ەشكىمگە كەرەگى جوق الدامشى ينتەرناتسيوناليزمنىڭ»، وزگەنى زور، ءوزىن قور سانايتىن بوداندىق سانانىڭ، كەرىتارتپا پسيحولوگيانىڭ مىسالى سياقتى. تۋعان ءتىلدىڭ مۇمكىندىگىنە سەنبەي، شەت تىلدەن ەنگەن سوزدەردىڭ باسىم بولىگىن تۇپنۇسقا ۇلگىسىنە جاقىنداتىپ جازامىز دەپ وتىرعانىمىزدى باسقاشا قالاي تۇسىندىرەمىز؟

ءبىز جەكە جات ءتىل دىبىستارى مەن ارىپتەرىنە (ۆ،چ، ف، ي، ح)  عانا ەمەس سول دىبىستارمەن ايتىلاتىن تۇتاس سوزدەردى وزگە ءتىلدىڭ زاڭدىلىعىمەن ايتۋعا، جازۋعا داعدىلانىپ قالدىق. ال ول داعدىنىڭ ءتىل بۇزار سيپاتىن بۇگىندە  ايقىن سەزىنىپ وتىرمىز. جات تىلدىك سوزدەردىڭ جازىلىم، ايتىلىمىنا قاراي ءتىلىن يكەمدەپ وسكەن ۇرپاق ءوزىنىڭ انا تىلىندە سول وزگە ءتىلدىڭ ماقامىمەن سويلەي باستاعانى، ءوزىنىڭ ءتول سوزدەرىن وزگە ءتىلدىڭ زاڭىمەن جازىپ جۇرگەنى جاسىرىن با؟

جالپى ءبىز ءوز تاريحىمىزدان ءوزىمىز ساباق الاتىن ورەلى قوعام دەڭگەيىنە جەتتىك پە؟ ەگەر جەتسەك، حح عاسىر باسىندا  قازاقتىڭ ۇلتتىق جازۋىن قالىپتاستىرعان ۇلت ۇستازى ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ جازۋ، ءالىپبي، ەملەگە بايلانىستى قاعيداتتارى – بۇل باعىتتاعى ءبىزدىڭ باستى ۇستانىمىز بولۋى ءتيىس. بۇگىندە تاريح ۇلت پەن ۇلت تىلىنە دامۋ مەن وركەندەۋگە جاڭا مۇمكىندىكتەر بەرىپ وتىرعاندا ءتىلىمىزدىڭ اتا زاڭىنا ءورىس بەرۋ ارقىلى عانا ءبىز ءتىلىمىزدى تابيعي تازا قالپىندا ساقتاپ قالا الامىز. قازاق تىلىنە  تەك ءوز زاڭىمەن ءومىر سۇرۋگە تولىق مۇمكىندىك بەرسەك بولعانى. ول - جاڭا ۇلتتىق ءالىپبيدىڭ قازاق ءتىلىنىڭ سوزدىك قورىنداعى بارلىق سوزدەردى (شەتتىلدىك سوزدەردى، تەرميندەردى قوسا) سينگارمونيزم زاڭى, ياعني ۇندەسىم نورمالارى بويىنشا قولدانۋعا مۇمكىندىك بەرۋى. قازاق ءتىلىنىڭ 9 داۋىستى، 19 داۋىسسىز دىبىس، بارلىعى 28 دىبىستان تۇراتىن دىبىستىق قورى ارقىلى الەمنىڭ بارلىق تىلدەرىنەن كەلگەن سوزدەردى ايتۋعا، سول دىبىستار تاڭبالارى ارقىلى جازۋعا بولادى. بۇل جازۋ مەن ءالىپبي ۇلگىلەرىن عالىمدار ۇسىنىپ تا ءجۇر [5].

شەتتىلدىك سوزدەردى قازاق ءتىلى زاڭدىلىعىنا باعىندىرىپ ايتۋ مەن جازۋ، ەڭ الدىمەن، ءتىل بولمىسىن ساقتايتىن، ءتىلدى وزگە تىلدەر ىقپالىنان قورعايتىن ەڭ قۋاتتى قۇرال ەكەندىگىن ۇمىتپايىق. سوندىقتان دا جات (كىرمە) دىبىس پەن تاڭبالاردىڭ، جات سوزدەردىڭ تىلىمىزدە قولدانىلۋى ماسەلەسىنە بايلانىستى  تۇپكىلىكتى بايلام مەن شەشىمگە كەلۋ ماڭىزدى. «ماسكەۋ مەن رەسەي، زاۋىت» سوزدەرىن قازاق ءتىلى زاڭدىلىعىمەن، ال «ۋكراينا مەن كيەۆ، فابريكا» سوزدەرىن ورىس ورفوگرافياسىمەن جازىپ جۇرگەنىمىزدى قالاي تۇسىندىرەمىز؟ بۇل ارادا جارتىلاي شەشىم بولۋى مۇمكىن ەمەس. قازاق جازۋى مەن ەملەسىندە شەشىمىن كۇتكەن وسى ماسەلەلەر بولاشاققا جۇك بولماۋى ءۇشىن بۇگىن شەشىلگەنى دۇرىس

«تابىسپەن ىلگەرى ءجۇرۋ ءۇشىن جۇرەر جولداعى كەدەرگىنى الىپ تاستاۋ كەرەك» (جۇبان). قازاق تىلىنە دە ءتىل تىنىسىن اشاتىن، ءتىلدى بوداندىقتان قۇتقاراتىن ناقتى قادام قاجەت. 

ۇلى امانات ەتەيىك ەركىندىكتى،
ەل قۇلدىقتى بىلمەسىن، جەر كۇڭدىكتى.
اڭسايمىن مەن، سەنەمىن، تۋادى ەرتەڭ
«قازاق بولۋ – زور باقىت» دەر كۇن ءتىپتى، - دەپ جۇبان اقىن ايتقان كۇن تۋسىن دەسەك، بۇگىندە ءبىز تۋعان ءتىلىمىزدى شىن ماعىناسىندا جاڭعىرتامىز، ازىپ-توزۋدان ساقتاپ قالامىز، بولاشاق ۇرپاققا اسىل قالپىندا جەتكىزەمىز دەسەك، وسى تاۋەكەلشىل قادامدى جاساۋىمىز كەرەك دەپ ويلايمىز. وسى «ۇلت ءۇشىن دەگەن ۇلى ىستە» (ا.بايتۇرسىنۇلى) «اقىن بولىپ تۋىپ، ماحامبەت بولىپ ومىردەن وتكەن» (س.ادامبەكوۆ) اسقاق رۋحتى ازامات  اقىن جۇباعاڭ رۋحى، وتتى سوزدەرى ءاردايىم بىزگە كۇش-قۋات بەرەتىنى، تۋعان حالقىمەن، انا تىلىمەن بىرگە بولاتىنى انىق. جۇباعاڭ رۋحى بىزگە قازىر قاجەت! 

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:

1. ج.اقباي  «جۇبان:مەن – قازاقپىن،بيىكپىن، ەرىكتى ۇلمىن». ورال، 2010, 173-176 ب.

2. ا.ماتۆەەۆ «و پرويسحوجدەنيە نازۆاني «ۋرال»، ۆ كنيگە «ۆوپروسى يستوري ۋرالا» سبور.ستاتەي.سۆەردلوۆسك، 1961

3. قايدار ءا.، ايتبايۇلى ءو. ءتىل مايدانى. الماتى. «ارىس».، 2000 ج. 115 ب.

4. ق.كۇدەرينوۆا  «جاڭا ەملە – سىندارلى قادام»،«ەگ.قاز»،22.01.19 ج).

5. ءا.جۇنىسبەك، 1.01.2019 ج، «انا ءتىلى»

بولات  جەكسەنعاليەۆ، 

حالىقارالىق «قازاق ءتىلى» قوعامى» قوعامدىق بىرلەستىگى بقو فيليالىنىڭ توراعاسى

Abai.kz