Býginde әlemning 43 elinde 7 millionnan astam etnikalyq qazaq túrady. Olardyng basym bóligi Qazaqstanmen shekaralas Resey, Qytay, Mongholiya, Týrkimenstan, Ózbekstan jәne Qyrghyz elderin mekendeydi. Ashyghyn aitu kerek, qay jerde túrsan, sol memleketting zanyna sәikes biyligine baghynyp, qúqyqtyq talabyn oryndap, moralidyq kodeksine moyynsúnugha mindettisin. Óitkeni «qoghamda ómir sýre otyryp, qoghamnan tys qala almaysyn». Alayda ózge eldin  azamaty bola túra, ózinning tarihy tamyrynnan ajyrap qalmay, ana tilindi, dining men dilindi, ata-tegindi, tughan jerindi, últyng men júrtyndy, qany bir halqyndy úmytpay, dәstýr-saltyndy sarqyttay saqtap qalu - adamy asyl borysh ekenin әrbir arly azamat aitpay-aq aiqyn týisinui tiyis. Osyny úghyna bilgen qandastarymyzdyng kópshiligi atajúrtymen  ara-qatynasyn ýzey, týp-tamyryn týgendep jýredi. Býginde shekeranyng arghy shebindegi aghayyndar arasynda qazaqtyng mәdeny qúndylyqtaryna qúrmetpen qarap, tarihy Otanyn tanyp-biluge talpynys jasaytyn jastardyng kóbeye týsui kónil toghaytady. 

Biz shetelde túratyn otandastarymyzdyng qazaq halqynyng ajyramas bóligi jәne «últtyq kodtyn» tasymaldaushysy ekenin jaqsy týsinemiz. Mәselen, Qazaqstan Respublikasynyng Túnghysh Preziydenti - Elbasy N.Á. Nazarbaev ózining «Bolashaqqa baghdar: ruhany janghyru» baghdarlamalyq maqalasynda qoghamdyq sanany janghyrtudyng alghy sharty «tól mәdeniyetin, últtyq kodyn saqtau» ekenin airyqsha atap ótti. Osyghan baylanysty sheteldegi qazaq qauymynyng arasynda halyqtyq  salt-dәstýrdi, ana tili men últtyq muzykasyn, әdebiyet pen qolónerden qol ýzbey erekshe ózektilikke iye. Býgingi tanda últtyq mәdeniyet pen tildi saqtap qaludaghy basty ról býkil әlemde «júmsaq kýsh» resursy dep tanylghan mәdeny ortalyqtardyng enshisine tiyip otyr. Týptep kelgende, tól mәdeniyetin, ghylymy men tilin damytu arqyly tútas memleketting ong imidjin qalyptastyrugha mýmkindik mol. 

Osy orayda sheteldegi qazaq qoghamdastyghymen qarym-qatynas pen baylanystardy damytudyng pәrmendi infraqúrylymy retinde «Abai Yui» mәdeniy-iskerlik ýii jelisin qúru - «Otandastar qory» kommersiyalyq emes aksionerlik qoghamynyng negizgi jobasy bolyp tabylady. 

Joba mәdeny múrany kópshilikke keninen taratu, alys-jaqyn shet elderdegi qazaq diasporasymen iskerlik jәne gumanitarlyq baylanystardy nyghayta týsu ýshin sheteldegi qazaq últtyq mәdeny ortalyqtarynyng júmysyn dúrys ýilestiruge baghyttalghan. 

Qazirgi tanda mәdeniy-gumanitarlyq yntymaqtastyqtyng týrli baghyttarynda әlem boyynsha 250-ge juyq qazaq birlestigi júmys isteydi. Olardyng kópshiligimen túraqty baylanys ornatylghan.

Búl qoghamdyq joba, yaghny sayasy nemese kommersiyalyq emes. Negizgi missiyasy - dýniyejýzindegi barlyq qazaq mәdeniy-iskerlik úiymdaryn birtútas jelige biriktiru. Shtab-pәteri el ordasy - Núr-Súltan qalasynda. Aymaqtardaghy ókildiktermen kýni býginge deyin 67 kelisimge qol qoyyldy.

«ABAY ÝII»: 

• «Abay» mәdeny ortalyghy  

• «Atameken» iskerlik ýii 

• «Atajúrt» sheteldegi qazaqtildi BAQ qauymdastyghy
• «Jas qazaq» jastar kluby syndy 4 tarmaqtan jasaqtalghan

«Abay ýii» búrynnan júmys istep túrghan qoghamdyq birlestikter bazasynda, alys-jaqyn sheteldegi qazaq diasporasy ókilderining qoldauymen ashylady.  

Biylghy jyldyng ayaghyna deyin әlemning 5 elinde «Abai Yui» mәdeniy-iskerlik ýilerin ashu josparlanyp otyr. Atap aitsaq, Omby qalasynda (Resey Federasiyasy), Berlin qalasynda (Germaniya), Ystambúl shaharynda (Týrkiya), Tashkent (Ózbekstan) jәne Bishkek qalasynda (Qyrghyzstan).

Qazirding ózinde onyng ekeui elge esigin aiqara ashyp, qandastargha qaltqysyz qyzmet ete bastady. Omby qalasyndaghy alghashqy «Abai Yui»-ning saltanatty ashylu rәsimi 22 qyrkýiek qazaqstandyq jәne reseylik memlekettik organdardyng resmy túlghalary, diplomatiyalyq qyzmet ókilderi men otandastarymyzdyng qatysuymen onlayn formatta ótti.

Mәdeny iskerlik ýilerin asharda qalalargha tandau qalay jasaldy? Búl túrghyda biz birneshe kriyteriylerge sýiendik.

Eng aldymen, Qazaqstan Respublikasy men Resey Federasiyasy Ýkimetteri arasyndaghy Kelisimdi iske asyru negizge alynyp, taraptar tendigine sәikes Almatyda reseylik, al Ombyda qazaqstandyq mәdeniyet ortalyghyn ashu turaly sheshim qabyldandy. Orayy kelgende, aita keteyik, 2010 jylghy halyq sanaghy boyynsha Omby qalasynda 78 myng qazaq túrady. Olar jalpy sany jaghynan memleket qúraushy orys últynan keyin, ekinshi satyda túr. Qazaq qauymy belsendi qoghamdyq qyzmet atqarady. Tek osy ónirding ózinde 10 shaqty qazaq qoghamdyq úiymy údayy júmyla júmys isteydi. 

Jahandy indet jaylaghan kýlli әlemdik kýrdeli jaghdayda jaybaraqat otyrmay «Otandastar qory» qoghamgha qozghau salatyn birqatar qomaqty isterdi qolgha aldy. Qazaq jazba әdebiyetining negizin qalaghan últymyzdyng úly aqyny Abay Qúnanbaevtyng 175 jyldyq mereytoyy ayasynda da auqymdy auditoriyany qamtyghan is-sharalar jýzege asyryldy. Osy baghyttaghy tyng bastama «Abai Yui»-ning ekinshisi baghzydan bauyrlas, taghdyry tamyrlas tatu kórshimiz Ózbekstan astanasy - Tashkent tórinde ashyldy. Qonsy qonghan eldegi «InterSentr» memlekettik mekemesine kenestik kezennen beri resmy tirkelgen «Respublikalyq qazaq últtyq mәdeny ortalyghy», «Otandastar qory» qashannan-aq qalypty qatynas ornatyp, qarymdy isterding úiytqysy bolyp keledi. Janashyl qadamnyng Tashkent qalasynda jasaluy da beker emes. Beyresmy derekke qaraghanda, býginde 1 jarym millionnan astam qandasymyz túratyn «Óz-Aghamyz» - ózbek elinde 372 qazaq mektebi jәne qazaghy qalyng 8 oblystaghy 43 audanda últtyq mәdeny ortalyghymyz bar. Otandyq oqu oryndaryna da negizinen ózbekstandyq qazaq jastary aghylyp keledi.  

Sәtin salsa, múnday izgi is, iygi sharalar aldaghy kezde ózge elderde de ótedi. Jaqsy bastama, janashyl qadam jalghasa bermek. Bizding maqsatymyz - etnikalyq qazaqtar qalyng shoghyrlanyp, jinaqy túratyn barlyq elderde «Mәdeniy-iskerlik ýilerin» ashu.

Janadan ashylghan ortalyqtar arqyly qazaqtyng últtyq mәdeniyeti men ónerin shetelderde tanymal etu jәne ilgeriletu, sonday-aq otandastardy qoldau, olardyng últtyq-mәdeny sәikestigin qalyptastyru jýieli týrde jýzege asyrylatyn bolady. 

«Abai Yui» qyzmetining basym bir baghyty - qazaq qoghamdastyghy ókilderining ana tilin meylinshe mengerip, últtyq salt-dәstýrdi saqtap qalu bolmaq. Mәselen, dәl osy MIÝ qazaq tili men mәdeniyetin oqytu ortalyghyna ainalady. Qazirgi uaqytta «Otandastar qory» qazaq tilin oqytudyng onlayn-synyptary men oflayn kurstaryn úiymdastyru boyynsha birneshe tildik jobalardy iske asyruda. Atap aitsaq, «Onlayn qazaq tili» kursynyng birinshi semestri aqpan - mamyr ailary aralyghynda ótkizilip, oghan 835 qandasymyz qatysty. Túraqty dәris alghan 210 adam arnayy sertifikat aldy. Qyrkýiek aiynyng basynda bastalghan ekinshi semestr endi jeltoqsan aiynyng ayaghyna deyin jalghasady. Ana tilin oqytatyn onlayn kurs sabaqtary aptasyna ýsh ret, uaqyt beldeuining aiyrmasyna qaray kýnine tórt mәrte ótkizilip túrady.  

Osy orayda әlemning 12 elinde qazaq tilin oqytyp-ýiretetin 31 onlayn-synyp ashudy da josparlap otyrmyz. Sonymen qatar,  aghymdaghy 2020 - 2021 oqu jylynda Últtyq birynghay testileudi sәtti tapsyrghan 909 qandasymyz bakalavriat boyynsha memlekettik grantqa ie boldy. Búdan bólek 825 etnikalyq qazaq jastary dayyndyq bólimine oqugha týsti. Osy baghyttaghy ozyq tәjiriybening barlyghy aldaghy kezde «Abai Yui»-ne baghdarlanatyn bolady.

Otandastardy qoldau maqsatynda karantin kezinde olardyng shygharmashylyq әleuetin iske asyrugha baghyttalghan is-sharalar kesheni әzirlendi. Otandastarmen, qazaq mәdeny ortalyqtarymen onlayn kezdesuler kezinde konsertter men basqa da mәdeny is-sharalar ótkizu turaly ótinishter birneshe ret aityldy. Agha buyn meyirimdi jәne qazaq әnderining dybystaryn saghynady, al jastar ózderining mәdeny bastaularyna qosylghysy keledi. Muzykalyq erekshelikterding aiyrmashylyghyn eskere otyryp, biz shetelde túratyn otandastar ýshin qazaqstandyq әrtisterding qatysuymen ótetin onlayn-konsertter – «Úly dala elinen» jobasyn әzirledik. Joba ayasynda týrli janrlyq oryndaudaghy 2 konsert qoyyldy. Ámbe әlemge әigili «TURAN» etno-foliklorlyq ansamblining foliklorlyq-etnografiyalyq stilidegi alghashqy onlayn-konserti osy jyly 22 tamyzda ótti. Konsert otandastar ortasynda keng rezonans tudyrdy. Ásirese janalyqqa jany qúmar jastardyng qyzyghushylyghyn arttyrdy. 27 qyrkýiekte ótken «Qazaghym-ay» konserti de últtyq muzyka ónerining dәstýrli janryn dәriptep, ony airyqsha sýietinder sýisine kórgen kórnekti shara boldy. Ánsýier qauymdy әdemi әserge bólegen konsert jer-jahandaghy qalyng qazaqtyng jadynda jattalyp, sanasynda saqtalyp qalghan saltanatty keshke ainaldy. Konserttik baghdarlamada Janghaly Jýzbay, Erlan Rysqali, Erbolat Shaldybekov, Klara Tólenbaeva, Ardaq Balajanova jәne t. b. muzykanttar óner kórsetti. 

Sonday-aq, otandastarymyzdyng súranysy boyynsha dombyrada oinaudy ýirenu kurstary men halyqtyq qoldanbaly ónerding әrtýrli týrlerindegi jetekshi qolónershilerding sheberlik synyptary úiymdastyryldy. 

Býgingi tanda Úly dalanyng dәstýrli muzykasy býkil әlemdegi qazaqtardyng әziz jýregi men jan dýniyesin ózining tarihy Otanymen tabystyryp, atajúrtpen jalghaytyn altyn kópir, kózge kórinbeytin jibek jip sekildi. Muzyka elder arasyndaghy shekarany keneytedi jәne adamdar arasynda bayypty baylanys ornatugha kómektesedi. Dәl osy shygharmashylyq jobalar arqyly etnikalyq qazaqtardyng etnikalyq jәne tarihy Otanymen baylanysy ornatylyp, otandastarymyzdyng shygharmashylyq әleuetin iske asyru ýshin jaghdaylar jasaluda. Búl iste bizge otandastardy oqytugha jәne ózining kәsiby sheberligimen bólisuge qúshtar kónilimen qúlshyna kelisetin kóptegen shygharmashylyq adamdardyng kóptep kómek bergenin atap aitqan abzal. Birde-bir adam bizben yntymaqtasudan jәne sheteldegi qazaq qoghamdastyghyn qoldaudan bas tartqan emes. Búl, bizding oiymyzsha, qazaq halqynyng túrghylyqty geografiyasyna qaramastan, últymyzdy úiystyryp,  birligin nyghayta týsude, әsirese jahandy dert dendegen kýrdeli jaghdayda bir-birimizge degen shynayy qoldau bolyp tabylady. «Biz birgemiz!» degen qanatty sóz iyisi qazaq ýshin jalang úran emes, naqty әreketke ainaldy.

Osy orayda sheksiz alghys aityp, shynayy qúrmet, ystyq yqylasymyzdy Qazaqstannyng enbek sinirgen qayratkeri, filologiya ghylymdarynyng kandidaty Sәule Janpeyisovagha bóle-jara arnaghymyz keledi. Údayy últtyq ónerdi úlyqtap jýretin Sәule hanym ózi basqaratyn «Amanat» óner ortalyghyn «Otandastarmen» seriktes etip, «Dombyra - últtyq ruh aspaby» onlayn jobasyn jýieli týrde jýzege asyrugha belsene atsalysty. Qazaqtyng saz aspabyn ýiretetin oqugha niyet bildirgen qatysushylardyng arnayy bilimi men dayyndyghy bolmasa da, birneshe sabaq barysynda «Qara jorgha» jәne «Elim-ay» atty 2 kompozisiyany tolyq mengerip, dombyra tartudyng qyr-syryn oqyp-ýirendi. Otandastarymyz tyng bastamany joghary baghalap, jyly lebiz bildirdi, alghysyn jaudyrdy. Onlayn jobagha әlemning 10 elinen 50 adam qatysyp, tegin dәris aldy. Búl - AQSh, Mongholiya, Resey, Koreya, Týrkiya, Shvesiya, Iran, Ózbekstan, Beligiya jәne Qytay qazaqtary. Búl joba әli de jalghasyn tabady. Aldaghy uaqytta Qazaq últtyq óner uniyversiytetimen birlese dombyra, qobyz jәne taghy basqa da últtyq aspaptarda oinaudy ýiretu kursyn ótkizu josparda bar. 

Etnodizayner, konstruktor-modelier, Últtyq dizayn akademiyasynyng akademiygi, Euraziyalyq Dizaynerler odaghynyng qúrmetti dizayneri, kóptegen últtyq syilyqtardyng iyegeri Qazipa Qaliqyzymen birlesip ótkiziletin «Hazifa_otandastar_mektebi» onlayn-sheberlik mektebi jobasyn da jeke-dara atap ótken jón. Otandastarymyzdyng halyqtyq qoldanbaly ónerin oqytu kurstary «Instagram» әleumettik jelisindegi «Hazifa_otandastar_mektebi» betinde jýrgizildi. Bir mezette 600-ge juyq adam onlayn-sabaqtargha jәne tanymal qoldanbaly óner sheberlerining sheberlik sabaqtaryna qatysugha mýmkindik aldy. Bereri mol, óneri zor búl joba endi qazaqstandyq tanymal ismerlerding sheberlik sabaqtarymen jalghasady. Olardyng qatarynda «Qazaq últtyq aspaptarynyng tarihy» taqyryby boyynsha dәris beretin halyq aspaptaryn zertteushi jәne kolleksioner Talghat Meyirbek, «Bylgharydan jasalghan kәdesyy búiymdaryna últtyq oi-órnek saludan» sabaq ótetin Euraziyalyq Dizaynerler Odaghynyng mýshesi Ábilqayyr Orazbaqov jәne «Kiyizden últtyq búiymdar jasau әdistemesi» taqyrybynda Dýniyejýzilik qolóner qauymdastyghy syilyghynyng iyegeri, qoldanbaly óner sheberi Úlbosyn Dәulenova sheberlik shyndau kursyn ótkizdi.   

Dizayner, tigin búiymdary boyynsha kәsiby sheber-konstruktor Baqytgýl Toqtybaeva últtyq sahna kostumderi men últtyq toy kóilekterin tigu boyynsha otandastarymyzben ozyq tәjiriybesin bólisti. Jas talanttar bayqauynyng jenimpazy, Qytaydan kelgen repatriant, kәsipker, aghash sheberi, qolónershi Serikjan Jalyn últtyq aspaptar, aghashtan jihaz jәne ydys-ayaqtar jasaudyng qyr-syryn ýiretti. Etno-dizayner, tigin búiymdary boyynsha kәsiby sheber-konstruktor, «Qadam KZ» kәsipornynyng basshysy, týrli memlekettik baghdarlamalardyng qatysushysy Ásel Ómirbekova «Últtyq naqyshta ayaq kiyim tigu әdisin oqytu» boyynsha master-klass ótkizdi. Búl elding erekshe qyzyghushylyghyn tughyzghan jana jobany jýzege asyrugha atsalysqan últjandy azamattardyng bir parasy ghana. 

Kýni býginge deyin osy onlayn-sabaqty qayta jalghastyrudy ótingen  otandastarymyzdyng da, qoldanbaly óner sheberleri de az emes. Búl terennen tamyr tartqan últtyq ónerding ómirsheng әri әli de óte ózekti ekenin dәleldey týsti.  

Osy ozyq jobalarmen qatar óresi biyik órenderding oi-órisin arttyryp, tanym kókjiyegin keneytetin shygharmashylyq bayqaular da ótkizildi. Aqpan aiynda úly oishyl Ábu Nasyr Ál - Farabiyding 1150 jyldyghyna jәne qazaq jazba әdebiyetining negizin qalaushy, filosof Abay Qúnanbaevtyng 175 jyldyghyna oray alys-jaqyn shet elderdegi etnikalyq qazaqtardyng balalary arasynda «Ana tilim – ardaghym» halyqaralyq shygharmashylyq bayqauy ótti. Bayqaugha Iran, Belarusi, Mongholiya, Ózbekstannan 32 adam qatysty.

«Abay әlemi» halyqaralyq bayqauy 2020 jyldyng 28 sәuiri men 28 mausymy aralyghynda onlayn formatta ótip, ghalamdyq túlgha, últymyzdyng úly aqyny Abay Qúnanbaevtyng tughanyna 175 jyldyq mereytoyyna  arnaldy. 18 jastan 35 jasqa deyingi qandas jastar qatysqan bayqaugha 8 elden 40 júmys kelip týsti. Qytay, Mongholiya, Resey, Ózbekstan, Ukraina, Iran, Qaraqalpaqstan jәne Belarusi elindegi etnikalyq qazaqtar erekshe yqylas tanytty.  

Shygharmashylyq konkurstardy ótkizu tәjiriybesi jastar arasynda biz joqqa shyghara almaytyn birqatar problemalardy anyqtady. Býgingi tanda sheteldegi qazaq qauymynyng jas buyny qazaq tili men әdebiyetin biluge asa qúlyqty emes. Búlay tújyrym jasaugha sheteldik otandastardyng ana tili men qazaq әdebiyeti boyynsha ótkizilgen konkurstargha bey-jay qarauy jәne tildi mengeru dengeyining tómendigi, sonday-aq keybir eldegi qazaq jastarynyng til bilimi sayysyna salghyrt qarauy dәlel bola alady. Negizinen Ózbekstan, Mongholiya, Iran jәne Qytayda túratyn qandas balalar men jastar belsendi qatysady. Óitkeni, osy memleketterde túratyn etnikalyq qazaqtar ana tilin saqtaugha baryn salyp baghady jәne ana tilining qoldanys ayasy tek ot basy, oshaq qasyndaghy qarym-qatynaspen shektelip qalmaydy. Izdenis bar, ilgerileu bayqalady. Sonymen qatar, Mongholiya men Ózbekstanda qazaqtar ana tilinde bastauysh synyptan bastap bilim alu mýmkindigine iye. Europa men Reseydegi jaghday basqasha. Jastar is jýzinde qazaq tilin bilmeydi jәne olardy oqugha degen yntasy tómen. Naqty jaghdaydy nazargha ala otyryp, biz qayda bara jatqanymyzdy týsinemiz jәne aldaghy jobalardy iske asyru kezinde osyny jiti nazarda ústap, erekshe eskeretin bolamyz. Búl jaghdaydy az ghana uaqyt aralyghynda ózgertu mýmkin emes, tek maqsatty jәne jýieli júmys qana búl jaghdaydy onalta alady. Búl baghytta bizben senimdi seriktes bolyp, birlesken júmysqa kirisuge dayyn qazaq mәdeny ortalyqtaryna ýlken ýmit artamyz.

Otandastardyng mýddesin eskere otyryp, biz úsynatyn tyng jobalar olardy tanymal túlgha, taghylymdy adamdarmen tanystyrady jәne ózekti taqyryptardy talqygha salady. Mәselen, adam  balasynyng bagha jetpes baylyghy - densaulyqty saqtaugha baylanysty otandastarymyzgha «Aykune» әdisi boyynsha ejelgi týrki medisinasyna negizdelgen qazaq últtyq gimnastikasynyng negizderin mengeru úsynyldy. Ýide otyryp-aq otandastarymyz últtyq taghamdar, onyng erekshelikteri men artyqshylyqtary turaly kerekti kenester aldy. «Qazaqtyng últtyq qúndylyqtary - Úly dala brendi» jobasy osy taqyrypqa arnaldy.

Biyl kóptegen qyzyqty is-sharalar ótkizildi, degenmen  mәdeniyetke qatysty týsinik ayasyn әli de keneyte týsu jaghy kemshin. Bizge qazaq ónerining barlyq týrleri men janrlaryn qamtyp, otandastarymyzdy dәstýrli jәne zamanauy qazaq mәdeniyetining kenistigine keninen tartu qajet. Aldaghy kezde de kóptegen tyng jobalar men sharapaty mol sharalar kýtip túr. 

Áliya Ábeldinova 

«Otandastar qory» KEAQ Sheteldegi otandastardy qoldau departamentinin basqarushy diyrektory

Abai.kz