Búdan on jyl ilgeride dybys túnshyqtyrghymen jabdyqtalghan tapanshadan atylghan oq Qazaqstan «Ádilet» tarihi-aghartu qoghamy tóraghasynyng orynbasary, Ortalyq memlekettik múraghattyng diyrektory   Marat Hasanaevtyng ómirin ýzip jiberdi...

Marat Jaqsybayúlynyng kýlli sanaly ghúmyry múraghat salasymen baylanysty bolghan edi. Ol 1974 jyly Mәskeu memlekettik tariyh-múraghat institutyn (qazirgi Resey gumanitarlyq uniyversiytetin) bitirip kelip, enbek jolyn Qazaq KSR Ortalyq memlekettik múraghatynyng ghylymiy-tehnikalyq qújattama boyynsha agha ghylymy qyzmetkeri bolyp bastady. Sodan bar bolghany bes jyl ótkende ol Ortalyq memlekettik múraghat diyrektory jәne Bas múraghattyq basqarma bastyghy syndy jauapty memlekettik lauazymdargha deyin kóterildi. Memlekettik múraghatty 1979 jyldan 15 jyl boyy ýzdiksiz basqarghan Marat Hasanaev tórt jylday ýzilisten keyin keri shaqyrylyp, sol lauazymyna qayta taghayyndaldy.  Óitkeni ol respublikamyzdaghy birden-bir  maman múraghatshy, óz isining bilgiri, múraghat qyzmetin órkeniyetti zaman talabyna sәikestendirip, asqan biliktilikpen jandandyra alghan úiymdastyrushy, ghalym-tarihshy jәne qalamy jýirik publisist bolatyn.

Búdan on jyl ilgeride dybys túnshyqtyrghymen jabdyqtalghan tapanshadan atylghan oq Qazaqstan «Ádilet» tarihi-aghartu qoghamy tóraghasynyng orynbasary, Ortalyq memlekettik múraghattyng diyrektory   Marat Hasanaevtyng ómirin ýzip jiberdi...

Marat Jaqsybayúlynyng kýlli sanaly ghúmyry múraghat salasymen baylanysty bolghan edi. Ol 1974 jyly Mәskeu memlekettik tariyh-múraghat institutyn (qazirgi Resey gumanitarlyq uniyversiytetin) bitirip kelip, enbek jolyn Qazaq KSR Ortalyq memlekettik múraghatynyng ghylymiy-tehnikalyq qújattama boyynsha agha ghylymy qyzmetkeri bolyp bastady. Sodan bar bolghany bes jyl ótkende ol Ortalyq memlekettik múraghat diyrektory jәne Bas múraghattyq basqarma bastyghy syndy jauapty memlekettik lauazymdargha deyin kóterildi. Memlekettik múraghatty 1979 jyldan 15 jyl boyy ýzdiksiz basqarghan Marat Hasanaev tórt jylday ýzilisten keyin keri shaqyrylyp, sol lauazymyna qayta taghayyndaldy.  Óitkeni ol respublikamyzdaghy birden-bir  maman múraghatshy, óz isining bilgiri, múraghat qyzmetin órkeniyetti zaman talabyna sәikestendirip, asqan biliktilikpen jandandyra alghan úiymdastyrushy, ghalym-tarihshy jәne qalamy jýirik publisist bolatyn.

Bilimdi de qarapayym basshy, әdette úyang jәne eptep túiyqtau kórinetin, biraq jazuynyng uyty ótkir asyl azamat, tarihshy-qalamger Hasanaevtyng baspasóz betindegi ýni zor әri ór shyghushy edi. Onyng publisistikalyq izdenis auqymy óte kendigimen erekshelenetin. Ol ózi basqaryp otyrghan alyp múraghattyng mol qazynasyn jaqsy biletin jәne olardy óz ornymen tiyimdi paydalana alatyn.

Mәselen, múraghat materialdaryna sýiene otyryp ol úly Abaydyng ómirining belgisiz sәtterin ashty. Shoqannyng ziratynyng ashylu tarihyn jazdy. Ejelgi Týrkistan men ondaghy qazaqtyng handary, biyleushi túlghalary jerlengen panteon jayynda qalam terbedi. Ol Almatydaghy Baum toghayynyng jasalu tarihyn jәne ony ekken baghbannyng taghdyryn janghyrtty. Ataqty sayahatshy Prjevaliskiyding Ortalyq Aziyagha songhy saparynyng tarihy jayynda әngimeledi. Dýniyejýzi boyynsha paluandar sayysynda eshqashan jauyryny jerge tiyip kórmegen, qartayghan shaghynda, soghys jyldary, el aralap sirk ónerin kórsetip, Otan qorghau ýshin әskery úshaq soghugha  arnap eki qap aqsha jinaghan úly Qajymúqannyng sovettik burokratiyadan ómirining sonyna qaray qalay jenilgenin naqty múraghattyq derekter keltirip jazdy.  Elimizding ózge de ataqty adamdary jayynda da arhiv derekterin sóiletti. Ol tipti qazaq eli aspanynda kóringen, tanylmaghan úshpaly obektilerge deyin múraghat qoymasynda bar derekterdi jaryqqa shyghardy.

Marat Hasanaevtyng «Ádilet» tarihi-aghartu qoghamynyng jarghylyq maqsat-mýddesine oray jazghan júmystary óz aldyna bir tóbe. Ol 30-shy jyldarghy alapat asharshylyq shyndyghyn baspasóz betinde elimizde birinshi bolyp kóterdi. Ashtyq kuәgeri bolghan bir jas orys qyzynyng kóz aldynda bir týiir nangha zar bop búralyp ólgen adamdardy kórgendegi әseri, jan týrshiktirer syryn týigen óleni múraghat qoymasynda saqtalghan eken, Mәkeng sony 1988 jylghy erte kóktemde respublikalyq jastar gazetine bergen maqalasynda jariya etti. Búl qayta qúru sayasatynyng bizding elimizde de ýstemdik qúryp, jariyalylyqtyng bel ala bastaghan  shaghy-tyn. Sodan bastap ol tarihy «aqtandaqtardy» zerttep, qalpyna keltiru júmysyna belsene atsalysty. Sayasy aiyptaular saldarynan tyiym salynghan manyzdy ghylymy enbekterding qayta jaryq kóruine atsalysty, olargha alghysózder jazdy. Sayasy qughyn-sýrgin qúrbany bolghan jekelegen respublika basshylarynyng kýrdeli zamandaghy sayasy portretterin  jasady.

Marat 1986 jylghy Jeltoqsan jayynda da jazghan bolatyn. Ol búl kezenning elimizding asa jana tarihynda suayryq sekildi airyqsha oryn alatynyn atap aitqan edi. Jastardyng búl qozghalysynyng tamyry terende jәne ol, Hasanaevtyng oiynsha, orystandyru ýderisining terendey týsui, últtyq tól erekshelikting joyylugha ashyq betaluy, qazaq tilining qoghamdyq-sayasy qyzmetining qúldyryp tómendeui, ekologiyalyq problemalardyng shiyelenisip, ózektiligi arta týsui sekildi belgili jәitterden basqa, ortalyqtaghy partiyalyq-memlekettik nomenklatura kýittegen mýddelerding jergilikti basshylyq pen halyqtyng kózdegen maqsattarynan alshaq   jatqandyghynda edi. Hasanaev atalmysh alshaqtyq Kenes Odaghy kommunistik partiyasynyng basyna Mihail Gorbachev kelgende mýldem ashyq ta aiqyn kórinis aldy dep sanady.

Aytpaqshy, tap osy Jeltoqsan taqyryby onyng ólimine sebep boldy deytin  pikir bar. Mәselen, tәuelsizdikten keyin birinshi mәrte shaqyrylghan Jogharghy Kenesting deputaty Jasaral Quanyshәlin osydan birneshe jyl búryn «Azattyq» radiosyna bergen súhbatynda  tergeu nәtiyjesine, yaghny Marat Hasanaev tonaushylyq maqsatpen óltirilgen degen resmy anyqtamagha senbeytinin, onyng sayasat auanymen atylghanyna kýmәn  keltirmeytinin aitty.   Múnday pikir, shyntuaytynda, sol tragediya oryn alghan shaqta da aitylyp qalyp jýretin. Al Quanyshәlin óz sózinde soghan keybir naqty mysal keltiredi.  «Hasanaevtyng qayghyly qazagha úshyrauynyng az ghana aldynda maghan onymen týrli taqyrypta, sonyng ishinde Jeltoqsan taqyryby boyynsha da sóilesuge tura kelgen-di, - deydi ol. - Bir kýni, úzaq oilanyp baryp, ol ózinde Jeltoqsan oqighalarynyng qúpiyasyn ashatyn, sóitip, býgin beymәlim kóp jәitti bilgize alatyn erekshe papka baryn aitty». Sol qúpiya qújattar isqaghazyn, onyng oiynsha, kýshtik qúrylymdargha qatysy bolghan әldebireulerding bilip qongy ghajap emes. Osyghan úqsas oidy kóp jyldan beri «Ádilettin» bayyrghy mýshelerining biri, úzaq jyldar qoghamnyng atqarushy diyrektory bolghan Sәule Aytmambetova da aitady. Mәselening shyndyghy uaqyty kelgende anyqtalar  dep oilaymyz.

Hasanaev jauapty qyzmetker retinde elimizding 18-shi ghasyrdyng basynan qazirgi zamangha deyingi tarihyna qatysty ashyq ta, qúpiya da qújattardy jinaqtaghan eng iri múraghatty  basqardy. Ol arhiv isi boyynsha arnayy mamandanghan  birden-bir basshy bolatyn. Ádette kópshilikting qyzyghushylyghyn kenestik kezeng qorlary tudyratyn-dy. Óitkeni tariyhqa sayasattyng qyzmetshisi retinde qaraytyn jýie búryn búl qorlardyng esigin jabyq ústaghan edi. Ol «Áliby Jangeldinning qyzyl kerueni», «Revolusionerlerge kómek beruding halyqaralyq úiymy» qújattary, 20-shy jәne 30-shy jyldarghy asharshylyq pen újymdastyru kezenining materialdary jinaqtalghan qorlardyng birtindep ashyluynyng basynda túrghan-dy. Sonda angharghany - asharshylyq pen újymdastyru dәuiri qorlary úzaq jyldarghy qúpiya ústalghan kezderde «tazartugha» úshyraghan eken. Búl әreketting sol zamandardaghy kelensiz tirlikterining izin jasyru maqsatynda qylmysqa barghan әldekimderding qolymen jasalghany kýmәnsiz edi. Jazyqsyz jandardyng qanyna bylghanghan, tarihtyng talay kómeski betin shynshyl derektermen tolyqtyra alatyn qújattardyng solay joyylyp, kýzelgenin múraghatshy ókinishpen andaghan-dy. Osylar jayynda ol uaqytynda baspasózde әngimelegen bolatyn. Jalpy ol elimizdegi eng ýlken arhiv qoymasyn әdil tarih jazu ýshin enbek etpek zertteushiler iygiligine qoiy jolynda kóp enbek sinirgen qayratker edi.

Býgin biz búdan tura on jyl búryn qanypezer oghynan qaza tapqan әriptesimiz, әdildik sýigen ýlken azamat, tarihshy-múraghatshy Marat Jaqsybayúly Hasanaevty eske alyp, aruaghy aldynda bas iyemiz.