Tileu men Qabaq tarihta bolghan adamdar. Ataqty «Tileu-Qabaq» әni osy kisilerge, búlardan taraghan ruly elge qatysty tughan. Tileu men Qabaq aghayyndy. Aghaly-inili. Atasy bir, anasy bir. Búl jóninde әdebiyetshi ghalym Júbanazar Asanov mynaday derek beredi: «Tileuding bergi atasy - Noghay ordasynyng biyleushisi Músa. Músa men Janbyrshy bir tughan. HV ghasyrda Altyn Orda ydyrap, jeti handyqqa bólingende Músa - Noghay Ordasyn, Janbyrshy - Astrahani handyghyn biylegen. Búl da tarihta aqqa qaramen tanbalanghan. Músadan Sidaq, Oraq, Mamay, Alshaghyr tughan. Sidaqtan Mәku, odan Bólek, odan Ayt pen Bújyr, Ayttan Tileu men Qabaq tughan...
Tileu men Qabaqtyng bergi úrpaqtary - Qaldybay han, Ázbergen han, mynjyldyghyn boljaghan Mónke әuliye, Saryshonay, Qarajigit, Myrzaghúl biyler men Sarysholaq shayyr, Baqtybay, Kótibar, Eset, Qaraghúl, Ernazar, Beket batyrlar.

Músa әuleti Bújyrdan - HH ghasyrda qazaq mәdeniyeti men ghylymynyng bir búryshyn (tórt búryshty desek) tiregen Júbanovtar taraghan», - deydi. (Asanov J. Tileu. // Aqtóbe. 11.08.2000 jyl). Demek, Tileu men Qabaqtyng arghy tegi - Er Edige. Kәuirdi uysynda jiyrma jyl ústaghan - Er Edige!

Tileu men Qabaq tarihta bolghan adamdar. Ataqty «Tileu-Qabaq» әni osy kisilerge, búlardan taraghan ruly elge qatysty tughan. Tileu men Qabaq aghayyndy. Aghaly-inili. Atasy bir, anasy bir. Búl jóninde әdebiyetshi ghalym Júbanazar Asanov mynaday derek beredi: «Tileuding bergi atasy - Noghay ordasynyng biyleushisi Músa. Músa men Janbyrshy bir tughan. HV ghasyrda Altyn Orda ydyrap, jeti handyqqa bólingende Músa - Noghay Ordasyn, Janbyrshy - Astrahani handyghyn biylegen. Búl da tarihta aqqa qaramen tanbalanghan. Músadan Sidaq, Oraq, Mamay, Alshaghyr tughan. Sidaqtan Mәku, odan Bólek, odan Ayt pen Bújyr, Ayttan Tileu men Qabaq tughan...
Tileu men Qabaqtyng bergi úrpaqtary - Qaldybay han, Ázbergen han, mynjyldyghyn boljaghan Mónke әuliye, Saryshonay, Qarajigit, Myrzaghúl biyler men Sarysholaq shayyr, Baqtybay, Kótibar, Eset, Qaraghúl, Ernazar, Beket batyrlar.

Músa әuleti Bújyrdan - HH ghasyrda qazaq mәdeniyeti men ghylymynyng bir búryshyn (tórt búryshty desek) tiregen Júbanovtar taraghan», - deydi. (Asanov J. Tileu. // Aqtóbe. 11.08.2000 jyl). Demek, Tileu men Qabaqtyng arghy tegi - Er Edige. Kәuirdi uysynda jiyrma jyl ústaghan - Er Edige!

Tileuden Qabaq ýlken. Jas jaghynan. Biraq Tileu esimining birinshi ataluynda mynaday mәn bar: ol - Áz Tәuke hanmen tústas ómir sýrgen, әri onyng danqty biylerinin, batyrlarynyng biri bolghan. Búny belgili aqyn Sarysholaqtyn: «Atamyz Qara Tileu biyding sony, - Súlfazy Qosym Qoja pirding sony», - degen óleng tarmaqtary bekite týsedi. 1681 jyly qalmaqtyng hany Ghaldan-Boshúqtynyng qazaq jerine jasaghan qanqúily joryghyna qarsy Kishi jýz Alshyn elinen 17 myng sarbaz jasaqtap, ózi bas bop, qasyna Qabaqtan tughan nemere inisi Qaldybaydy alyp, qasap maydangha kiredi. Soghystyng aty - soghys. Ózek órter  qamyryqty ókinishi mol. 1864 jyldyng jazynda Sayramdaghy kezekti jan alyp, jan berisken bir qyrghynda Tileu batyr, onyng balasy Joldyayaq basqa da asyl erler týgelimen sheyit bolady. Áytse de sany kóp, qarulary say tegeurindi jaudyng túmsyghyn tasqa soqtyryp, kýshin qatty әlsiretip jibergen edi. Sanada ústar jayt, aqiqat jaghdayat, «Aqtaban shúbyryndy» oqighasyn 39 jylgha, 1723 jylgha deyin shegerip ketken-di.  (M. Maghauiyn. Qazaq tarihynyng әlippesi. - Almaty: Qazaqstan, 1995, 76-77 better)

Babalarymyzdyng býginderi biz jyly lepespen eske alar úly isterining biri búl. Tileu bahadýr turaly derekterdi Týrkistan qalasynan shyghatyn «Týrkistan» aptalyq gazetining 2000 jylghy tamyzdyng 18-degi №34 (8296) sanynda jariyalanghan Qanatbay Eleusizúlynyng «Sayram soghysynyng batyrlary» jәne jogharyda biz kuәlikke tartqan Júbanazar Asanovtyng zertteu maqalalarynan t.b. alugha bolady.

Tileu men onyng balasy Joldyayaq Qoja Ahmet Iassauy kesenesining irgesine jerlengen. Esimderi ondaghy  taqtagha altyn әriptermen tanbalandy.  Qasiyetti Týrkistan shәrinde әkeli-balaly Tileu-Joldyayaq jәne Qaldybay batyrlardyng esimderinde kósheler bar.

Bizding әngimemiz - sol Tileuding Jaltumasynan taraghan Bestoqal Sarysholaq shygharmasyndaghy kólenkeli túsy bolmaq.

Qazaqstannyng Halyq әrtisi, Memlekettik syilyqtyng laureaty, daraq әnshi, kompozitor, pedagog, etnograf Gharifolla Qúrmanghaliyev Sarysholaq sal múralarynyng birden-bir janashyry bolyp edi. Shayyrdyng «Tileu-Qabaq» әni iyisi qazaqqa Gharifolla Qúrmanghaliyevtyng oryndauynda tarady. Atalghan búl tuyndyny aqiyq әnshi tipti shet elderding tórinde shyrqady, kýitabaqtargha, memlekettik tele-radio qoryna jazdyryp qaldyrdy. «Tileu-Qabaq» әninin, ol jóninde maghlúmattardyng saqtaluy - Sarysholaq saldyng әnshilik, kompozitorlyq qyryn rastaytyn birden-bir kuәlik bolyp otyr bizge.

Shayyrdyng ónerdegi daralyq qasiyeti - aqyndyghymen ghana emes, әnshi-kompozitorlyghymen de erekshelenedi. Onyng onday segiz qyrly bir syrly bop ósui әriyne, tәrbie kórgen ortasyna baylanysty ekeni dausyz. Sarysholaq ómir sýrgen kezende de aituly әnshiler, jyraular ómir keshken. Búl sózimizge sol kezdegi óz tústastary - Púsyrman aqyn, Aqpan aqyn, әnshi-kompozitor әri aqyn Sary Bataqúly jәne taghy basqalary dәlel. Bәrin tizip kórsetu mindet emes, olardyng bir-ekeuin atasaq ta jetkilikti.

Endi osy aqyn-jyraular turasynda qysqasha mәlimetter berip ótsek deymiz, aitpaq oiymyzdy aighaqtay týsu ýshin, әngime jelisi aiqyn bolu ýshin.

Ruy Tileu, onyng ishinde Qyzay - Tәnirbergennen taraytyn ataqty Bataqúly Sary Sarysholaqtyng tústasy edi, dedik. Sary  әidik әnshi bolghan. Búghan akademik Ahmet Júbanov mynaday kuәlik beredi: «Sarynyng әnin bizding tughan sheshemiz (1962 jyly 93 jasynda qaytys boldy) Biybishynar, Úlyqúmda  13-14 jastar kezinde estigen. «Ertengi uaqyt. Qyz-kelinshek jinalyp, jana kóship kelgen Sholqiyaq degen jerde ýy tigip jatqanymyzda auyldyng ýlkenderi: «Shulamandar týge, jabyndar auyzdaryndy!» - dep aiqaylaghanyna әngimeni toqtata salghanymyzda,  alystan synghyrlap salghan әn estildi. - Mynau ketip bara jatqan Bataqtyng Sarysy. Oi, shirkinnin, dauysy-ay! - dep auyl adamdary barlyq júmystaryn qoyyp, biraz uaqyt anyryp әn tyndady» deytin» (Júbanov. Zamana búlbúldary. - Almaty: Jazushy, 1975, 241-bet)

Gharifolla Qúrmanghaliyev Bataqúly Sary shygharmalarynyng da birden-bir oryndaushysy bolyp edi. Ol kýitabaqqa jazdyrghan «Sarynyng әni» dep atalatyn tuyndynyng mәtinderi mynaday:

1.Balasy men Bataqtyng atym - Sary,
Dey-túghyn Sary, Sary júrttyng bәri.

Qas dúshpan aitqanyma kónbeysing dep,

Jarmola týrmesine tútqyndady.

1.Balasy men Bataqtyng atym- Batyr,
Qamauda qaranghy ýide bú da jatyr.

«Baspaqshyl basqa týsse» degen bar ghoy,

Tósek qyp qara jerdi jattyq aqyr.

1.Balasy men Bataqtyng tútqyndaghy,
Kómekey kórinbeydi jútqyndaghy.

Biy-bolys aryz salyp jata bershi,

Men birdey qyzyl týlki bytqyldaghy.

(Kazahskie pesni. GOST 5289-68 D-27253, «Melodiya» vsesoiznaya firma gramplastinok Tashkentskiy zavod iym. M.T. Tashmuhamedova)

Almaty shәrindegi «Jazushy» baspasynan 1985 jyly shyqqan «Bes ghasyr jyrlaydy» degen júrtshylyqqa belgili enbekte (103-110 better) jariyalanghan Sarynyng ólenderi men Gharifollanyn  kýitabaqqa jazdyrghan әn-mәtinderindegi keybir tarmaqtar bir-birinen sәl ózgesheleu.

Tarihta Shekti ruy qazaqtarynyng otarshyldyq ezgige qarsy kóterilisi 1847-1858 jyldary ótkeni belgili, tarih paraqtarynda búl býy dep týzilipti: «...Shekti kóterilisine de sebep bolghan patsha әkimshiligi engizgen alym-salyq, qysymshylyq, mindetteri auyr júmystar boldy». (Qazaq SSR tarihy - Almaty: Qazaq memleket baspasy, 1957, 367-bet) Mine, osy bas kóterudi basqarghan danqty batyr - Eset Kótibarúly edi. Alayda múzday qúrsanghan Reseyding jaulaushy armiyasy ayausyz basyp-janyshty. Otarshyldardyng qazaqtargha jasaghan jauyzdyqtaryn A.IY.Gersen shygharatyn «Kolokol» jurnaly, nemisting «Ausburg gazeti» ashyna jazghan. (Júbanazar A. Ázbergen Múnaytpasúly. - Aqtóbe, 2005, 17-bet)

Búndaghy aitpaghymyz - Gharifolla Qúrmanghaliyevtyng jeke arhiyvinen Aqpan aqyn tolghauynyng tabyluy. Aqpan Eset batyrdyng jasaghynda bolghan. Ruy - Shektining Janqylyshy, onyng Esengeldi atalyghy. Qoldaghy derekterge sýiensek, ol - sol kezde jiyrmalardaghy balang jigit eken. Aqpan bylay dep Esetti marapattapty:

...Qart buraday qaharly,

Patshagha qazaq baghynbas,

Er Esetting dini azbay.

Er Eset elding basy edi,

Arystanday azuly,

Aruaghy júrttan ozuly...

Aqyn  sonau baraqat keshken el-júrtynyng qyzyghy mol dәurenin saghyna ansay tolghap, endi sol zamannyng kózden bir - bir úshqanyn, armangha ainalghanyn aitady. Múnyn, zaryn kórkem tilmen sheber jetkizgen.

Asqaraly tau, aghyn su,

Samaldy toghay, salqyn nu.

Oylasam esten ketpeydi,

Qonys degen qúrghyryn.

Bizder kettik qonystan,

Shygharghan song súm patsha,

Qyryq myng әsker orystan.

Biz jylamay qaytemiz,

Kórmegen jer - kórstan.

Kórstan demey ne deyin,

Besqalagha kelgen son,

Ketpen shauyp, bel teuip,

Ketpeydi balang júmystan.

Sarsyla kósher arqa joq,

Salqyndap qonar ólke joq,

Keng qonystan aughan son,

Ayyrylghanyng yrystan...

Tolghau ghylymiy-әdeby teoriyalyq túrghydan taldandy, kitapqa endi. Qazaq poeziyasy tarihyndaghy aqyn-jyraular qataryna Aqpan Áyitbekúly (1837-1874) esimi de ornyqty. (Asanov J. Shekti Mónke by Tileuúly. Ghylymy basylym. - Astana: Elorda, 2001, 48-67 better)

Sózimizding týiini, keyinnen Sarysholaqqa ýlgi bolghan Aqpan jyrau shygharmalaryna Gharifolla kónil audaryp zerttegen.

Ataqty Búqar jyrau:

«Aytar bolsan, Allany ait,

Tanerteng azan shaqyrghan

Dauysy súlu mollany ait», -

demeytin be edi  bir tolghauynda. (Bes ghasyr jyrlaydy. - Almaty: Jazushy, 1-tom, 84-116 bet)

Imandylyqtyng jadau tartpaghan, dinning búzylmaghan baraqat dәuirinde meshit azanshysynyng ýni әdemi boluyn din basylary qatty eskergen. Búndaghy aitpaghymyz - ataqty Púsyrman aqyn  da meshitte azanshy qyzmetin atqarghan. Onyng әnshilik ónerining qanshalyqty  dәrejede bolghanyn osydan-aq payymday alamyz. Osynday qaymaghy búzylmaghan dәstýri bar, myqty әnshi tústastary bolghan Sarysholaqtyng súlu dauysty ekeni kýmәnsiz. Púsyrman esimi A.Júbanovtyng «Zamana búlbúldary» atty belgili enbeginde әldeneshe ret atalady.

Sekseninshi jyldary Respublikalyq estrada-sirk óneri studiyasynda Gharifolla Qúrmanghaliyevtan dәris aldyq. Professional әnshilikting qyr-syryna baulyghan  shong ústaz әr әnning tarihyn bayandaytyn. Týsindiretin. Qaysybir mәtinderding zaman ynghayyna qaray janartylghanyn, ózgertilgenin aitatyn. «Tileu-Qabaq» Sarysholaqtyng әni ghoy» -  deytin. «Sarysholaqty ataugha bolmaydy, sózderin týgel ózgertip em, ólende ru, qúday degen sózder bar edi», - deytin. Tereng qúlaq asa qoymappyz. Tәptishtep súramappyz. Keyin Sarysholaqtyng kim ekenin bilgende...barmaq tistedik.

Osy arada pikirimiz týsinikti bola týsu ýshin Sarysholaq jóninde bir-eki-auyz derek bere keteyik. Sarysholaq Boranbayúly 1858 jyly qazirgi Aqtóbe oblysynda kóshpeli otbasynda dýniyege kelgen. Jastayynan músylmansha sauat ashady. Aghasy Kópjasardyng qamqorynda bolady. Óner jolyna týsuine yqpal etken ortasy turaly jogharyda az-maz aityp óttik.

Orys otarshyldarynyng zәbir-japasynan kókiregi shemenge tolyp er jetken Sarysholaq ozbyr sayasatqa qarsylyghyn jasyra almady. Mýmkin de emes edi:

«Qalmaqtan qiyn boldy da,

Orystyng salghan oirany.

Biz sekildi sorlygha,

Batyp jýr qylghan sayrany...» - deydi ol.

( «Artyq tughan asyl kóp, aitar oiy kiyeli...» // Aqtóbe. 17.09.1999 jyl)

Nemese:

«Orynborgha attanam,

Qaynaghan kekti uly óshpen.

Qaru saylap baptanam,

Oyazgha qarsy kýreske», -

dep kýrkiregen aqynnyng búl is-әreketin Resey imperiyasy túrypty ghoy, onyng keyingi jana sipattaghy dýley múrageri - bolishevikter ókimeti keshire de, úmyta da almapty. Esimin qaranghy qapasta ústady. Tek әnderi ghana Gharifolla syndy túlghalar arqyly bizderge jetti. Áriyne, esimin de bildik. Biraq qughyn-sýrgindi kórgen, jýregi shaylyqqan ústaz, ruhany әkem Gharifollanyng ony sybyrlap aitugha ghana shamasy kelip edi...

Alayda qyzyl imperiya tarapynan qansha tyi salynsa da shayyrdyng ruhqa toly otty sózderin, ghibrat ólenderin tughan júrty jadynda saqtap keldi. Jyr dýldýli әigili epik Núrpeyis Bayghanin ózining «Aqyn» atty poemasynda onyng kórkem beynesin jasady. (Bayghanin N. Narqyz. - Almaty: Jazushy, 1974, 189-208 better.) Búl jayly : «... Dastandy 1939 jyly Býkilodaqtyq leninshil jastar Odaghynyng HH jyldyq merekesine arnap shygharghan. Dastandy Núrpeyisting aituynan Mәmle Janabaev jazyp alghan. Núrpeyisting osy dastany kórkem shygharmalar konkursynda ýshinshi dәrejeli bәige alghan. Poemanyng tolyq mәtini alghash ret 1940 jyly «Poemalar jinaghy» atty kitapta jariyalanghan.Ýzindisi sol jyly «Leninshil jas» gazetinde jaryq kórgen, keyin aqynnyng 1950 jylghy jinaghyna kirdi.  ...«Aqyn» dastany negizinen kópti kórgen kónekóz aqsaqaldyng balasyna aitqan әngimesi týrinde qúrylghan. Shygharmanyng bas keyipkeri - Sarysholaq aqyn», - deydi әdebiyetshi ghalym J. Asanov (Asanov J. Mónke by Tileuúly. Ghylymy basylym. Astana: Elorda, 2001, 7-8 better). Jәne ol Sarysholaq múralaryn alghash ret jinaqtap, zerttedi. Jaujýrek aqyn turasynda «Sarysholaq shayyr» (Aqtóbe -1997 jyl) atty enseli enbegin jaryqqa shyghardy. Inshalla deymiz.

Ataqty «Tileu-Qabaq» shygharmasy qyzyldar imperiyasy zamanynda shyqqan әnder jinaghyna «Tileuqabaq» bolyp tanbalanyp enip jýrdi. Qabaq atam esimin kishi әrippen týzip Tileu atama tirkep jiberetin ylghi. Búl  tarihta «Asau-Baraq» atanghan әkeli-balaly batyrlardy «Asaubaraq» dep, belgili «Ayman-Sholpan» jyryndaghy apaly-sinlili qyzdardy «Aymansholpan» dep, sonday-aq «Múnlyq-Zarlyqty» «Múnlyqzarlyq» dep qosyp jazghanmen birdey edi siam egizderine úqsatyp. Óreskelding oryn aluy - enbekting tuu tarihyn, kimderge arnalghanyn bilmegendikten. Al, akademik Ahmet Júbanov zertteulerinde әn atauyn iyelengen atalarynyng esimderin «Tileu-Qabaq» dep ortasyna  syzyqsha qoyyp, aiyryp, әrqaysysyn bas әrippen dúrys tanbalap otyrghan. (Júbanov A. Zamana búlbúldary. - Almaty: Jazushy, 1975, 224-241 better).

«Tileu-Qabaq» әni -  Sarysholaqtiki edi. Ókinishke qaray, songhy jyldary atalmysh shygharma turasynda shyndyq múratynan góri auyldastyqqa búra tartqan pasyq pighyl bas kóterdi. Basqa aimaqtyng sayda sany, qúmda izi joq «serisine» teliydi. «Tileu-Qabaq» týgendiki. Sol shygharghan. Avtory sol, deydi. (Sýleymenov T. Segiz seri. - Almaty: Óner, 1991, 73-74 better). Al oghan dәleli qaysy?.. Tipti osy ótirikke sengende de bәribir ol - esh qisyngha janaspaytyn jayt. Naqtylap týsindirgende bylay: jazghan shygharmasynda jazushynyng batys aimaq qazaqtarynyng auzyna arqa jaqtyng «kiygiz» (kiyiz) nemese jetisu ónirining «sym» (shalbar) degen dialektilerin saluy ne bolmasa «shyrpy», «әidik» (sirinke, ýlken) sózin kerisinshe olargha aitqyzuy bilimdarlyqqa jatpasy, aqiqatpen qabyspasy aidan anyq. Demek, әr aimaq júrtynyng әuen-sazdaryndaghy ladtyq qúrylymdarynda da tarihiy-geografiyalyq jaghdaylargha oray dialektilik sypatta qalyptasqan kanondyq ýlgi bar. Pikirimizdi qazaq kýilerining «tókpe», «shertpe» dep, әn salu mәnerlerining «Batys mektebi», «Arqa mektebi», «Jetisu mektebi», «Syr boyynyng mektebi» dep muzyka ghylymynda jiktelui tolyq quattaydy. Alys ónir adamynyng ózge aimaqqa kelip jórgeginen qúlaq sinisti bolmaghan shalghay ólkening әuezi sipatynda ayaq astynan әn shygharuy - kónilge qonymsyz, shyndyqtan tym alys. Mysaly, әldebir aqymaq Qúrmanghazynyng «Adayyn» Tәttimbettiki dep talmay qansha  ózeurese de búghan eshkim ilanbaydy, tek keshe qana senedi.

«Tileu-Qabaqtyn» avtory delinetin «serinin» jasandy jalghan keyipker ekenin QR Bilim jәne ghylym ministrligining qorytyndysy  (Qaranyz: 27.11.2006 jyl. № K - 1514/1. «Ana tili». № 5. 1.02.2007; «Júldyz». № 3. 2007; «Qazaq әdebiyeti». № 5. 2.02.2007 jyl), Últtyq Ghylym Akademiyasynyng jetekshi ghalymdarynan qúrylghan Tekseru komissiyasynyng saraptamasy búltartpastan dәleldep berdi (Qaranyz: 6.02.2007 jyl, № 056/35 - 0325. «Qazaq әdebiyeti». № 29.20.07.2007 jyl).

Alayda keybireuler «Tileu - Qabaqty» «Segiz seri» shyghardy dep әli kýnge sheyin qylghynyp jýr. Aqiqaty solay bolsa, onda әn Aqtóbe oblysy Shalqar audanyn jaylap otyrghan qalyng el - Tileu men Qabaq rularyna arnalmaghan. Esh qatysy joq. Sózimizdi dәleldeyik. «Segiztanushylar» býy deydi: «Segizdi kýieu bala eseptegen Tileuqabaq (kishi jýz Altyn ruynyng bayy deydi. - B.K.) oghan bar jaghdaydy jasaghan bolsa kerek. Sonda seri kónildenip, jarqyn jýzdi әkege arnap, «Tileuqabaq» әnin shygharghan... Qazirgi әn jinaqtarynda halyq әnining sapynda túrghan «Tileuqabaqtyn» teksi tómendegidey:

Ayqaylap әn salamyn  Tileuqabaq,

Keriler óleng aitsam qas pen qabaq.

Kónilding quanyshyn jyrgha qosyp,

Keldi ghoy bar dauyspen shyrqaytyn shaq.

Ánime men salayyn  Tileuqabaq,

Keriler óleng aitsam qas pen qabaq.

Kónilding jatsam-túrsam tilegi sol,

Bergey dep mandayyma barmaqtay baq» (Qaranyz: Sýlemenov T. Segiz seri. - Almaty: «Óner», 1991 jyl, 73-74 better).

Minekey, osy tap qazir bәriniz kuә bop otyrsyz qúrmetti oqyrman! «Segiztanushylar» «Tileu - Qabaq» әnin Tileu men Qabaq rularyna emes, «seri» bolashaq qayyn atasy Tileuqabaqqa arnap shyghardy deydi.

Biraq akademik Seyit Qasqabasov  «Tileu-Qabaq» әni jayyndaghy paryqsyz pikirlerge qarsy bylay deydi: «...Qazirgi aitylyp jýrgen núsqasy «Ayqaylap әn salamyn Tileuqabaq» dep bastalady. Múnda da ru atyn aitudan seskenip, mәtinge ózgeris engizilgen. Dúrysy: «Súrasang ruymdy - Tileu, Qabaq» dep aitylady.  Tileu men Qabaq - eki ru, alty ata Álimge jatady» (Túrmaghanbetova B. J. Qazaqstanyng Batys aimaghynyng әn mәdeniyeti. - Almaty: «Tau-Samal», 2009 jyl, 55-bet).

Endi akademiyk, foliklortanu ghylymynyng bilgiri Seyit agha Qasqabasov pikirining rastyghyna kóz jetkizeyik.

Ústazym, әigili әnshi Gharifolla Qúrmanghaliyevtan «Tileu-Qabaqtyn» birneshe variantyn ýirendim. Olardyng mәtinderi tómendegidey әrtýrli:

Ayqaylap әn salamyn - «Tileu-Qabaq»,

Keriler óleng aitsam qas pen qabaq.

Kónilding quanyshyn jyrgha qosyp,

Keldi ghoy bar dauyspen shyrqaytyn shaq.

Ánime men salayyn - «Tileu-Qabaq»,

Keriler óleng aitsam qas pen qabaq.

Kónilding jatsam-túrsam tilegi sol,

Bergey, dep mandayyma barmaqtay baq.

Nemese:

Aty edi búl әnimning - «Tileu-Qabaq»,

Aytayyn asqaqtata kernep tamaq.

Keltire kemeline shyrqatayyn,

Keyingi úrpaqtargha bolsyn sabaq.

Ayqaylap әn salamyn - «Tileu-Qabaq»,

Án salsam qozghalady qas pen qabaq.

Jaqsylar jaly biyik ait degen son,

Búl әndi men salayyn ayamay-aq, - dep shalqidy taghy birde.

Gharifolla atamyzdyng jeke arhiyvinen tabylghan mynaday shumaqtar jәne bar. Qaysybirin qaghazgha arab әripterimen týsiripti. (Ol osy jazudy ómirining aqyryna deyin qoldandy).

Súrasang ruymdy Tileu-Qabaq,

Án salsam birge oinaydy  qas pen qabaq.

Qúdaydan  jatsam-túrsam tileytinim

Bergey, dep mandayyma barmaqtay baq.

Jaylaghan Tabyn, Álim - Tileu-Qabaq,

Keriler óleng aitsam qas pen qabaq.

Jarlylyq er jigitke qayghy ma eken,

Tabylsa taqymyna at pen jaraq.

Ánimdi shyrqatayyn «Tileu-Qabaq»,

Keriled óleng aitsam qas pen qabaq.

Shygharyp sharshy tórge tynday-túghyn,

Sýiinip, kelgeninde júrt qaumalap.

Jaylaghan Tileu-Qabaq Álim, Tabyn,

Arqasy sol elderding salghan әnim.

Baq bergey er jigitting mandayyna,

Rizamyn bergenine bir qúdanyn!

Ayqaylap әn salamyn - «Tileu-Qabaq»,

Án salsam qozghalady qas pen qabaq.

Jaqsylar ýlken-kishi ait  degen son,

Búl әndi men salayyn ayamay-aq.

Jylqymdy aidap saldym en aulaqqa,

Baramyn erte túryp jylqym jaqqa.

Qaryndas, ini-agha ait degen son,

Án salyp jibereyin qúiqyljyta.

Gharifolla atamyz aitatyn: «Arqa qatty qyzghanda, «Tileu-Qabaqtyn» birneshe shumaghyn tógip-tógip kep bylay qayyryp tastaytynmyn. Óz janymnan qosqan em», - dep.

«Deytúghyn «Tileu-Qabaq» osynau әndi,

Dәripti júrt auzynda bolghan mәndi.

Jasymnan men de sýiip aitatynmyn,

Jaqsy әn dep sýisindirer tyndaghandy».

Janary jarq-júrq etip, aruaqtanyp ketushi edi, jaryqtyq. Osy әndi dauysqa salyp, kótere suyrghanda.

Gharifolla Qúrmanghaliyevtyng oryndauyndaghy «Tileu-Qabaq» әni jazylghan kýitabaqtar (Kazahskie pesni. GOST 5289-68 D-27253, «Melodiya» vsesoiznaya firma gramplastinok Tashkentskiy zavod iym. M.T. Tashmuhamedova) jәne oghan baylanysy bar jeke arhiyvinen alynghan mәtinder núsqasy qolymyzda. Sonday-aq, arab әripterimen óz qolynan tanbalap týzip ketken Bala Oraz shygharmalary da bar eken. Kólemdi. Qaghazgha múnan basqa da kóp dýniyelerdi týsirgen.

Aytpasqa taghy bolmaydy osy tústa. Gharifolla Qúrmanghaliyevtyng halyq әnderi men terme-tolghaularyn el arasynan tirnektep óstip jinaghan enbegin belgili ónertanushy ghalymdar, ataqty daryn iyeleri joghary baghalady, әdilin aitty. Solardyng birsypyrasyn aighaq qylayyq.

Halyq әrtisi, belgili әnshi, pedagog, professor Beken Jylysbaev: «Gharifolla 1947 jyly Ghylym Akademiyasynyng Batys Qazaqstan, Guriev (qazirgi Atyrau - B.K.) jәne Aqtóbe oblystarynan 100 әn jinap tapsyrdy...Ol - qazaq foliklorynyng nәzik bilgiri», - depti. (Narodnaya muzyka v Kazahstane.  - Alma-Ata: «Kazahstan», 1967, str. 129)

Ónertanushy Vladimir Messman: «Gharifolla - etnograf», - degen. (Messman V. Garifulla-sal. // Vechernyaya Alma-Ata. 27.07.1970 g.)

Qazaq әdebiyeti tarihynda jәne bylay tanbalanghan: «Sovet ókimetining alghashqy jyldarynda búrynnan jattalyp kele jatqan auyz әdebiyetining әr aluan ýlgilerin... jana dәuirde tughan ólenderdi jinap bastyru júmysy airyqsha kýn tәrtibine qoyyldy. Búghan qazaqtyng aqyn-jazushylary: Sәken Seyfulliyn, Iliyas Jansýgirov, Sәbit Múqanov, Múhtar Áuezov, Saparghaly Begaliyn, Esmaghambet Ysmayylov pen birge Qanysh Sәtbaev, Qaliybek Quanyshbaev, Áliby Jangeldiyn, Elubay Ómirzaqov, Qúrmanbek Jandarbekov, Gharifolla Qúrmanghaliyev, Ámire Qashaubaev, Múqan Asqarov, Quan Lekerov, Álkey Marghúlan tәrizdi halyqtyng qalyng ortasynan shyqqan әr aluan mamandyq iyeleri qatysty».  (Qazaq әdebiyeti tarihy. - Almaty: Qazaq SSR GhA baspasy, 1964, 1-tom, 2-kitap, 294-bet).

Ádebiyetimizding shejiresinde Gharifolla esimining ýlken túlghalarmen osylay qatar ataluy tegin emes, jaydan-jay emes. Búlardy bilip jýrgen dúrys. Gharifolla repertuarynda myngha tarta shygharma bar edi. Sonyng bәrin jadyna jasynan saqtay bergen. Ol - foliklorymyzdyng altyn qory bolatyn.

Negizgi әngimemizge kósheyik, sonymen shayyr bir óleninde:

«Salghanda men әnime  «Tileu-Qabaq»,

Álimning bas-ayaghy tynyp qalad.

Jamannan asyl tughan men bir bekzat,

Tereng kóldi shayqaghan kýmis shabaq», - deydi.

Ándi meniki deydi, Sarysholaq. (Asyl qazyna. (Aqtóbe óniri aqyndarynyng antologiyasy) - Aqtóbe, 2001, 30-31 better). Soghan qaraghanda, saldyng әnshilik, kompozitorlyq ónerin biyikke kótergen tól tuyndysy - «Tileu-Qabaq» ekeni angharylady.

Búl jaytqa Sarysholaqtyng Baqy súlumen myna aitysy da kóz jetkizedi. Baqy qyz súlu eken, deydi qoldaghy derekter. Ózi dombyrashy, әnshi әm aqyn bolghan. Ruy - Bújyr. Bújyrdyng Jekeyi. Ólenderinen, aitystarynan da bayqalady zor aqyn ekeni. Ýzindiler bereyik.

Sarysholaq:

...Súrasang aty-jóndi bizding jaydy,

Sarysholaqpyn balasy Boranbaydyn.

Saralap sóilegende ólendetip,

Ishi tar sizdey qyzdar kóre almaydy.

Baqy súlu:

Jekeyde tolyp jatyr neler saqiy,

Súrasang mening atym - súlu Baqiy.

Jau izdep jýre-túghyn Tileu-Qabaq,

Shetinen nayza ústaghan kileng aqyi.

Sarysholaq:

Kerekte nayza alamyn jaugha qarsy,

Dombyramen topqa týsem neler sharshy.

Ánime salghanymda «Tileu-Qabaq»,

Tyndaghan Kishi jýzding nebir arysy.

Baqy súlu:

Ánindi estip jýrmiz «Tileu-Qabaq»,

Kótibar óldi deydi Aday sabap.

Batyr bolsa el-júrtyng qayda ketken,

Qalmaghan nege sonda arashalap, - depti. Yaghni, әn seniki dep moyyndap otyr Baqy qyz aitys ýstinde. (Asyl qazyna (Aqtóbe óniri aqyndarynyng antologiyasy). - Aqtóbe, 2001, 256-262 better)

Jogharydaghy aitys shumaqtaryndaghy «Ánime salghanymda «Tileu-Qabaq», - Tyndaghan Kishi jýzding nebir arysy», nemese, «Ánindi estip jýrmiz «Tileu-Qabaq», - degen tarmaqtar «Tileu-Qabaq» әnining avtory  Sarysholaq shayyr ekenin búltartpastan dәleldep túr. Ári atalmysh shygharmanyng territoriyalyq keng auqymda, iysi Kishi jýzge - Bayúly men Álim - Shómenge, Jetiru Jaghalbaylygha tegis jayylghanynan derek beredi. Osy arada aitarymyz, Baqy súludyng Sarysholaqpen aitysynyng tolyq núsqasy, ólenderi qolymyzda. Ony batys aimaqtyng Sarasy dese de bolghanday.

Baqy súlu esimining osy uaqytqa sheyin belgisiz bolu sebebi,  ol - sovetshe «ýstem tap ókilinin» qyzy-tyn. Bar jazyghy osy. Áriyne, búl - basqa taraptaghy ýlken әngime. Gharifolla Qúrmanghaliyev: «Ala kelgen әnderimning biri osy «Tileu-Qabaq» edi», - deytin. Qisyndy. Sarysholaq patshanyng jergilikti úlyqtary tarapynan qudalaugha týskende, qashyp baryp biraz uaqyt Bayúlyn panalaghan. Demek, әndi Bayúlyna ózi taratqan. Gharifolla da Bayúlynan, Alashanyng Shotqarasy.

Reti kelip túr, aita ketelik. Tileu batyrdyng bir nәsili, әnshi әri dombyrashy Ály Qúrmanovtyng esimi tarihta qalghan. Ol 1934 jyly Almatyda ótken býkilqazaqstandyq óner sletine qatysyp, ekinshi jýldege ie bolghan әidik talant iyesi. Ály jayynda Ahmet Júbanov mynaday qúndy derekter qaldyrghan: «Ály 1901 jyly Aqtóbe oblysy, Shalqar audany, 10-auyl «Shúbarshi» degen jerde tudy. Ákesi Tólemis (Qúrman ýlken әkesi) ...jәy kópting biri bolyp jýre bergen. Azdap dombyra tartqan, biraq ony kәsip etip sonyna týse qoymaghan... Al Áliyding sheshesi Aqqyz (shyn aty Úmsyndyq) asqan dombyrashy, әnshi bolghan. 1934 jyly Almatyda Áliyding ýiine... bir baryp otyrghanda Aqqyz sheshemiz... qolyna dombyrany alyp, «Kókildin» bir týrin tartyp bergende, әli de sausaqtary júqpaytyn... Mine, sol Aqqyzdyn  әserimen Ály bala kýninen dombyragha, әnge, jyrgha ýiir bolady. Ol manayda әigili Ákimgerey, Qabaq Púsyrman, Altynbay Japparberli,  Jaqayym Janabergen jyrshylar, Ábdirazaq, Janqylysh Tóreqan әnshiler boldy. Osylardyng arasynda jas Ály de jýrip, el aralap, óner quady. Jasy 17-18-ge kelgende Ály sol arada... belgili talapker, ónerpaz bolyp aty shyghady. Osy kezderde, Áliyding ózining aituynsha, ol belgili Tәnirberli Moldabay әnshini kóredi. Moldabaydyng óz atymen atalyp ketken әnin sheberding óz auzynan esitedi... negizgi ústazy Ákimgereyge on bes jylday shәkirt bolady. (Áliyde Ákimgereyding on shaqty sazy bar). Ákimgereymen birge bolu, onyng ótkir sózderin, ótimdi jyrlaryn, shyrqatyp salghan әnderin estip jýru Ály ýshin ýlken shkola bolady. Osy kezderde Ály ózining ólen, jyr repertuaryn bayyta týsedi. Múhit әnderi, Qyzyldyng әnderi, Bataqtyng Sarysynyng әnderi, Qarshyghaly jyrshynyng sazy taghy sonday muzyka qoryn jinaydy», - deydi. (A. Júbanov. Zamana búlbúldary. - Almaty: Jazushy, 1975, 409-411 better). Aytpaghymyz, «Tileu-Qabaq» әni osy naqyshy mol, súlu dauysty Ály ata Qúrmanovtyng repertuarynan da oryn alypty. El-júrtqa nasihattapty. Anyq jayt. Búl shygharmany óte joghary dengeyde oryndaghany kýmәnsiz. Óitkeni akademik A. Júbanovtyn: «Áliyding ótkir termesi, әldi dauysy, qoldaryn neshe saqqa jýgirtip, oinaqshytyp, dombyrany qaghuy, әn oryndaghandaghy tvorchestvolyq  erkindigi, bay mimika Moskva tyndaushylarynyng (1936 jyly ótken onkýndikte.- B.K.) aiyzyn qandyrdy», - degen mәlimeti oiymyzdy naqtylaydy. ((A. Júbanov. Zamana búlbúldary. -Almaty: Jazushy, 1975, 413-bet).

«Tileu-Qabaq» әni bayau sozyla bastalyp, dinamikalyq dybysqa úlasady. Áuen sazy kónilding shalqyp tolqyghan sәtin beyneleydi. Áriyne, búl shygharmany oryndaushygha zor diapazondy tynys qajet. Onsyz әuenning shyrayy kirmeydi. Sarysholaqtyng bir óleninde: «Keruen qyrdan asqan bas irker, - Kósh toqtar, dauysyma bara jatyp», - degen sózi de  (Asyl qazyna. 31-bet) onyng әnshilik ónerdi ústanghanyn rastap, dauys kólemining biyik bolghandyghyn, yaghny bariton emes, lirikalyq tenor ekenin kuәlandyrady. Múnyng ózi «Tileu-Qabaq» әni bolmysymen dóp ýilesetinin aighaqtap, pikirimizdi bekite týsedi.

Osy jerde jәne bir nәrsege toqtala ketelik. «Tileu-Qabaqty» daraq әnshi,  halyq kompozitory Múhit salgha da telip jýr. Esh dәlel joq, dәiek joq. Oisyz tayazdyqtan. Babamyzdy ardaqtaudyn, úlyqtaudyng joly búl emes. Basqa. Ózine tiyesili shedevr shygharmalarymen-aq, ol - qazaqtyng mәdeny genofondyna zor ýles qosyp, esimin óshpestey tarihta tanbalaghan túlgha. «Tileu-Qabaqty» muzyka teoriyasynyng ghylymy әdistemelerine sýienip Múhit shygharmalarymen salystyra teksergende, onyng saldyng qoltanbasynan, qalyptasqan stiylinen ózgesheligi andalyp túrady. Mәtindegi oilau formalary da oghan kelmeydi. Daryndy suretkerge tek «Tileu-Qabaq» emes, halyq tuyndylary «Jylyoydy», «Jylqyshyny», «Gýljansarany» t.b. jónsiz tanu - klassikalyq әnder tabighatyn, ondaghy dәstýr men janashyldyq, sabaqtastyq, kanondyq ýlgi zandylyqtaryn jete bilmeuden tughan kemis oidyng nәtiyjesi.

Taghy bir jaghdayattyng basyn ashyp ótsek deymiz osy tústa.

Sary Bataqúlynyng da «Tileu-Qabaq» atty әni bar. Búl túrghyda naqty dәleldi akademik Ahmet ata Júbanov «Zamana búlbúldary» (A., «Jazushy» baspasy, 1975, 237-bet) degen belgili enbeginde jazyp qaldyrghan. Onda Sary turaly aita kelip, bylay depti: «Elin saghynyp, dombyra alyp shyrqaydy:

Basy edi Úlyqúmnyng Qarasholaq,

Ayaghy kórinedi Qaratamaq,

Sabattan myng jylqy ishken aidyn kóldey,

Ortada otyrushy edi Tileu-Qabaq.

Qasqajol, Qaratamaq, Qozybúlaq,

Aldymda Qojasayy jatyr súlap.

Basyna Esenshaghyl shauyp shyqsam,

Kóriner eles-eles Qoyanbúlaq... - dep tughan-ósken jerlerin esine týsiredi, onyng bәri de kózine ottay basylady. Búl ólendermen aitylghan әn halyq arasynda «Tileu-Qabaq» bolyp atalyp ketedi.  Biraq ol biz biletin, «Dudar-ay» operasyna engen «Tileu-Qabaq» emes, (Sarysholaqtyng «Tileu-Qabaghyn» aitady. - B.K.), aty bir bolghanmen muzykasy mýldem basqa. Án qonyrlap bastalyp, bir mezgil jeldirmelerding keyipine týsip, ólenning songhy joldarynda ýnemi kidirip, sozylyp, qaytalanyp, qúbylyp baryp bitedi».

Mine, «Tileu-Qabaq» attas eki әn bar ekenin, olardyng mәtinderi men әuen-sazdarynyng bir-birinen mýlde bólektigin ghalym osylaysha ashyp, aiyryp kórsetken.

Sarysholaqtyng kompozitorlyghy tek «Tileu-Qabaq» әnimen ghana shektelmeydi. Onyng «Úlyqúm», «Qaraq-ay» atty t.b. tuyndylary bolghan. Biraq kóbi úmytylghan. Mynau «Qaraq-ay» әnining mәtini:

1.Án qayda, búrynghyday sala-túghyn,
Qús qayda, siltegendi, qaraq-ay, ala-túghyn.

Esime ótken kýnder týskeninde,

Jýregim may qúighanday, qaraq-ay, jana-túghyn.

1.Basy edi Úlyqúmnyng Qarasholaq,
Qystaghan malymenen, qaraq-ay, Tileu-Qabaq.

Jýrgende sauyq-sayran sәnimenen,

Bir kýnde ótkenin-au, qaraq-ay, dýnie sholaq...

(Asyl qazyna (Aqtóbe óniri aqyndarynyng antologiyasy). - Aqtóbe, 2001, 30-bet)

Kuә bop otyrmyz, әnshi-aqyn qyrmyzy qyzyl zamanyn ansaydy, jýrek syzdatqan saghynyshyn aitady. Tәtti múng qay pendening de ishki sezimimen  ýndesedi. Tili kórkem.

Etnograf, muzykatanushy A. Zataevichting «Qazaq halqynyng 1000 әn-kýii» atty enbeginde «Qaraq-ay» degen әnning fortopianogha layyqtalyp týsirilgen notasy engizilgen. Áuen sazy qamyryqty sipatta. Mәtin mazmúnymen ýilesimdi. Búny  bergen Aqtóbe guberniyasy, Temir uezining Orqash bolysyna qarasty 4-auyldyng Ibragimov Tólmúhammed esimdi túrghyny eken. (Zataevich A.V. 1000 pesen y kuev kazahskogo naroda. - Almaty: Dayk-Press, 2004, str. 132)

Qyzyldar ókimeti shekara syzyp bólshektegenge sheyin búl jerlerdi Sarysholaqtyng arghy atalary - Ayt pen Bújyrdan taraghan úrpaqtar, naqtylap aitsaq, Tileu men Qabaq, Nazar men Shýren qatar qonyp, erkin jaylaghan. Qazirde de olar sol ónirde túryp jatyr. Sonday-aq baghzy zamanda Alataudan kelip qazaqqa sinisip ketken shayyrdyng týp naghashylary - Qyrghyz ruy da osy mandy әli kýnge deyin meken etedi. Qorytyndy pikirimizdi aitsaq, jobalauymyzsha «Qaraq-ay» әnin A. Zataevichke jazdyrushy Ibragimov Tólmúhammed - Ayt pen Bújyrdyng nemese Qyrghyz ruynyng azamaty. Al shygharma avtorynyng Sarysholaq ekeni shýbәsiz.

Akademik Seyit Qasqabasovtyng әlgindegi «Tileu-Qabaq» әni tarihy turasynda aitqan pikiri bizding saraptauymyzdy tolyq bekitip túr.

Sóz týiinine kóshsek. Gharifolla Qúrmanghaliyevtyng oryndauyndaghy «Tileu-Qabaqqa» zer sala otyryp, Sarysholaq saldyng әnshilik-kompozitorlyq qyryn terenirek tanugha, ghylymi  túrghydan búdan da jan-jaqty taldau jasaugha bolady. Ol - búl әngimening kólemine syimaydy. Jeke taqyryp.

«Tileu-Qabaq» әni - Sarysholaqtiki. Aqiqaty - osy. Halyq әdebiyetin, muzykalyq foliklorymyzdy jinaqtaushy, zertteushi, etnograf, pedagog Gharifolla ata Qúrmanghaliyev derekteri boyynsha naqtylaghan sharuamyzdyng bir parasy - búl.

Bóribay KÁRTEN

muzyka pәni boyynsha joghary sanatty ústaz,

qazaq tili men әdebiyeti

magistri,

Qazanghap atyndaghy

balalar óner mektebining oqytushysy.
«Abay-aqparat»