ءبورىباي كارتەن. «تىلەۋ-قاباق» – سارىشولاقتىڭ ءانى
تىلەۋ مەن قاباق تاريحتا بولعان ادامدار. اتاقتى «تىلەۋ-قاباق» ءانى وسى كىسىلەرگە، بۇلاردان تاراعان رۋلى ەلگە قاتىستى تۋعان. تىلەۋ مەن قاباق اعايىندى. اعالى-ءىنىلى. اتاسى ءبىر، اناسى ءبىر. بۇل جونىندە ادەبيەتشى عالىم جۇبانازار اسانوۆ مىناداي دەرەك بەرەدى: «تىلەۋدىڭ بەرگى اتاسى - نوعاي ورداسىنىڭ بيلەۋشىسى مۇسا. مۇسا مەن جاڭبىرشى ءبىر تۋعان. حV عاسىردا التىن وردا ىدىراپ، جەتى حاندىققا بولىنگەندە مۇسا - نوعاي ورداسىن، جاڭبىرشى - استراحان حاندىعىن بيلەگەن. بۇل دا تاريحتا اققا قارامەن تاڭبالانعان. مۇسادان سيداق، وراق، ماماي، الشاعىر تۋعان. سيداقتان ماكۋ، ودان بولەك، ودان ايت پەن بۇجىر، ايتتان تىلەۋ مەن قاباق تۋعان...
تىلەۋ مەن قاباقتىڭ بەرگى ۇرپاقتارى - قالدىباي حان، ازبەرگەن حان، مىڭجىلدىعىن بولجاعان موڭكە اۋليە، سارىشوناي، قاراجىگىت، مىرزاعۇل بيلەر مەن سارىشولاق شايىر، باقتىباي، كوتىبار، ەسەت، قاراعۇل، ەرنازار، بەكەت باتىرلار.
مۇسا اۋلەتى بۇجىردان - حح عاسىردا قازاق مادەنيەتى مەن عىلىمىنىڭ ءبىر بۇرىشىن ء(تورت بۇرىشتى دەسەك) تىرەگەن جۇبانوۆتار تاراعان»، - دەيدى. (اسانوۆ ج. تىلەۋ. // اقتوبە. 11.08.2000 جىل). دەمەك، تىلەۋ مەن قاباقتىڭ ارعى تەگى - ەر ەدىگە. كاۋىردى ۋىسىندا جيىرما جىل ۇستاعان - ەر ەدىگە!
تىلەۋ مەن قاباق تاريحتا بولعان ادامدار. اتاقتى «تىلەۋ-قاباق» ءانى وسى كىسىلەرگە، بۇلاردان تاراعان رۋلى ەلگە قاتىستى تۋعان. تىلەۋ مەن قاباق اعايىندى. اعالى-ءىنىلى. اتاسى ءبىر، اناسى ءبىر. بۇل جونىندە ادەبيەتشى عالىم جۇبانازار اسانوۆ مىناداي دەرەك بەرەدى: «تىلەۋدىڭ بەرگى اتاسى - نوعاي ورداسىنىڭ بيلەۋشىسى مۇسا. مۇسا مەن جاڭبىرشى ءبىر تۋعان. حV عاسىردا التىن وردا ىدىراپ، جەتى حاندىققا بولىنگەندە مۇسا - نوعاي ورداسىن، جاڭبىرشى - استراحان حاندىعىن بيلەگەن. بۇل دا تاريحتا اققا قارامەن تاڭبالانعان. مۇسادان سيداق، وراق، ماماي، الشاعىر تۋعان. سيداقتان ماكۋ، ودان بولەك، ودان ايت پەن بۇجىر، ايتتان تىلەۋ مەن قاباق تۋعان...
تىلەۋ مەن قاباقتىڭ بەرگى ۇرپاقتارى - قالدىباي حان، ازبەرگەن حان، مىڭجىلدىعىن بولجاعان موڭكە اۋليە، سارىشوناي، قاراجىگىت، مىرزاعۇل بيلەر مەن سارىشولاق شايىر، باقتىباي، كوتىبار، ەسەت، قاراعۇل، ەرنازار، بەكەت باتىرلار.
مۇسا اۋلەتى بۇجىردان - حح عاسىردا قازاق مادەنيەتى مەن عىلىمىنىڭ ءبىر بۇرىشىن ء(تورت بۇرىشتى دەسەك) تىرەگەن جۇبانوۆتار تاراعان»، - دەيدى. (اسانوۆ ج. تىلەۋ. // اقتوبە. 11.08.2000 جىل). دەمەك، تىلەۋ مەن قاباقتىڭ ارعى تەگى - ەر ەدىگە. كاۋىردى ۋىسىندا جيىرما جىل ۇستاعان - ەر ەدىگە!
تىلەۋدەن قاباق ۇلكەن. جاس جاعىنان. بىراق تىلەۋ ەسىمىنىڭ ءبىرىنشى اتالۋىندا مىناداي ءمان بار: ول - ءاز تاۋكە حانمەن تۇستاس ءومىر سۇرگەن، ءارى ونىڭ داڭقتى بيلەرىنىڭ، باتىرلارىنىڭ ءبىرى بولعان. بۇنى بەلگىلى اقىن سارىشولاقتىڭ: «اتامىز قارا تىلەۋ ءبيدىڭ سوڭى، - سۇلفازى قوسىم قوجا ءپىردىڭ سوڭى»، - دەگەن ولەڭ تارماقتارى بەكىتە تۇسەدى. 1681 جىلى قالماقتىڭ حانى عالدان-بوشۇقتىنىڭ قازاق جەرىنە جاساعان قانقۇيلى جورىعىنا قارسى كىشى ءجۇز الشىن ەلىنەن 17 مىڭ سارباز جاساقتاپ، ءوزى باس بوپ، قاسىنا قاباقتان تۋعان نەمەرە ءىنىسى قالدىبايدى الىپ، قاساپ مايدانعا كىرەدى. سوعىستىڭ اتى - سوعىس. وزەك ورتەر قامىرىقتى وكىنىشى مول. 1864 جىلدىڭ جازىندا سايرامداعى كەزەكتى جان الىپ، جان بەرىسكەن ءبىر قىرعىندا تىلەۋ باتىر، ونىڭ بالاسى جولدىاياق باسقا دا اسىل ەرلەر تۇگەلىمەن شەيىت بولادى. ايتسە دە سانى كوپ، قارۋلارى ساي تەگەۋرىندى جاۋدىڭ تۇمسىعىن تاسقا سوقتىرىپ، كۇشىن قاتتى السىرەتىپ جىبەرگەن ەدى. سانادا ۇستار جايت، اقيقات جاعدايات، «اقتابان شۇبىرىندى» وقيعاسىن 39 جىلعا، 1723 جىلعا دەيىن شەگەرىپ كەتكەن-ءدى. (م. ماعاۋين. قازاق تاريحىنىڭ الىپپەسى. - الماتى: قازاقستان، 1995, 76-77 بەتتەر)
بابالارىمىزدىڭ بۇگىندەرى ءبىز جىلى لەپەسپەن ەسكە الار ۇلى ىستەرىنىڭ ءبىرى بۇل. تىلەۋ ءباھادۇر تۋرالى دەرەكتەردى تۇركىستان قالاسىنان شىعاتىن «تۇركىستان» اپتالىق گازەتىنىڭ 2000 جىلعى تامىزدىڭ 18-دەگى №34 (8296) سانىندا جاريالانعان قاناتباي ەلەۋسىزۇلىنىڭ «سايرام سوعىسىنىڭ باتىرلارى» جانە جوعارىدا ءبىز كۋالىككە تارتقان جۇبانازار اسانوۆتىڭ زەرتتەۋ ماقالالارىنان ت.ب. الۋعا بولادى.
تىلەۋ مەن ونىڭ بالاسى جولدىاياق قوجا احمەت ياسساۋي كەسەنەسىنىڭ ىرگەسىنە جەرلەنگەن. ەسىمدەرى ونداعى تاقتاعا التىن ارىپتەرمەن تاڭبالاندى. قاسيەتتى تۇركىستان شارىندە اكەلى-بالالى تىلەۋ-جولدىاياق جانە قالدىباي باتىرلاردىڭ ەسىمدەرىندە كوشەلەر بار.
ءبىزدىڭ اڭگىمەمىز - سول تىلەۋدىڭ جالتۋماسىنان تاراعان بەستوقال سارىشولاق شىعارماسىنداعى كولەڭكەلى تۇسى بولماق.
قازاقستاننىڭ حالىق ءارتىسى، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى، داراق ءانشى، كومپوزيتور، پەداگوگ، ەتنوگراف عاريفوللا قۇرمانعاليەۆ سارىشولاق سال مۇرالارىنىڭ بىردەن-ءبىر جاناشىرى بولىپ ەدى. شايىردىڭ «تىلەۋ-قاباق» ءانى ءيىسى قازاققا عاريفوللا قۇرمانعاليەۆتىڭ ورىنداۋىندا تارادى. اتالعان بۇل تۋىندىنى اقيىق ءانشى ءتىپتى شەت ەلدەردىڭ تورىندە شىرقادى، كۇيتاباقتارعا، مەملەكەتتىك تەلە-راديو قورىنا جازدىرىپ قالدىردى. «تىلەۋ-قاباق» ءانىنىڭ، ول جونىندە ماعلۇماتتاردىڭ ساقتالۋى - سارىشولاق سالدىڭ انشىلىك، كومپوزيتورلىق قىرىن راستايتىن بىردەن-ءبىر كۋالىك بولىپ وتىر بىزگە.
شايىردىڭ ونەردەگى دارالىق قاسيەتى - اقىندىعىمەن عانا ەمەس، ءانشى-كومپوزيتورلىعىمەن دە ەرەكشەلەنەدى. ونىڭ ونداي سەگىز قىرلى ءبىر سىرلى بوپ ءوسۋى ارينە، تاربيە كورگەن ورتاسىنا بايلانىستى ەكەنى داۋسىز. سارىشولاق ءومىر سۇرگەن كەزەڭدە دە ايتۋلى انشىلەر، جىراۋلار ءومىر كەشكەن. بۇل سوزىمىزگە سول كەزدەگى ءوز تۇستاستارى - پۇسىرمان اقىن، اقپان اقىن، ءانشى-كومپوزيتور ءارى اقىن سارى باتاقۇلى جانە تاعى باسقالارى دالەل. ءبارىن ءتىزىپ كورسەتۋ مىندەت ەمەس، ولاردىڭ ءبىر-ەكەۋىن اتاساق تا جەتكىلىكتى.
ەندى وسى اقىن-جىراۋلار تۋراسىندا قىسقاشا مالىمەتتەر بەرىپ وتسەك دەيمىز، ايتپاق ويىمىزدى ايعاقتاي ءتۇسۋ ءۇشىن، اڭگىمە جەلىسى ايقىن بولۋ ءۇشىن.
رۋى تىلەۋ، ونىڭ ىشىندە قىزاي - تاڭىربەرگەننەن تارايتىن اتاقتى باتاقۇلى سارى سارىشولاقتىڭ تۇستاسى ەدى، دەدىك. سارى ايدىك ءانشى بولعان. بۇعان اكادەميك احمەت جۇبانوۆ مىناداي كۋالىك بەرەدى: «سارىنىڭ ءانىن ءبىزدىڭ تۋعان شەشەمىز (1962 جىلى 93 جاسىندا قايتىس بولدى) ءبيبىشىنار، ۇلىقۇمدا 13-14 جاستار كەزىندە ەستىگەن. «ەرتەڭگى ۋاقىت. قىز-كەلىنشەك جينالىپ، جاڭا كوشىپ كەلگەن شولقياق دەگەن جەردە ءۇي تىگىپ جاتقانىمىزدا اۋىلدىڭ ۇلكەندەرى: «شۋلاماڭدار تۇگە، جابىڭدار اۋىزدارىڭدى!» - دەپ ايقايلاعانىنا اڭگىمەنى توقتاتا سالعانىمىزدا، الىستان سىڭعىرلاپ سالعان ءان ەستىلدى. - مىناۋ كەتىپ بارا جاتقان باتاقتىڭ سارىسى. وي، شىركىننىڭ، داۋىسى-اي! - دەپ اۋىل ادامدارى بارلىق جۇمىستارىن قويىپ، ءبىراز ۋاقىت اڭىرىپ ءان تىڭدادى» دەيتىن» (جۇبانوۆ. زامانا بۇلبۇلدارى. - الماتى: جازۋشى، 1975, 241-بەت)
عاريفوللا قۇرمانعاليەۆ باتاقۇلى سارى شىعارمالارىنىڭ دا بىردەن-ءبىر ورىنداۋشىسى بولىپ ەدى. ول كۇيتاباققا جازدىرعان «سارىنىڭ ءانى» دەپ اتالاتىن تۋىندىنىڭ ماتىندەرى مىناداي:
1.بالاسى مەن باتاقتىڭ اتىم - سارى،
دەي-تۇعىن سارى، سارى جۇرتتىڭ ءبارى.
قاس دۇشپان ايتقانىما كونبەيسىڭ دەپ،
جارمولا تۇرمەسىنە تۇتقىندادى.
1.بالاسى مەن باتاقتىڭ اتىم- باتىر،
قاماۋدا قاراڭعى ۇيدە بۇ دا جاتىر.
«باسپاقشىل باسقا تۇسسە» دەگەن بار عوي،
توسەك قىپ قارا جەردى جاتتىق اقىر.
1.بالاسى مەن باتاقتىڭ تۇتقىنداعى،
كومەكەي كورىنبەيدى جۇتقىنداعى.
بي-بولىس ارىز سالىپ جاتا بەرشى،
مەن بىردەي قىزىل تۇلكى بىتقىلداعى.
(كازاحسكيە پەسني. گوست 5289-68 د-27253, «مەلوديا» ۆسەسويۋزنايا فيرما گرامپلاستينوك تاشكەنتسكي زاۆود يم. م.ت. تاشمۋحامەدوۆا)
الماتى شارىندەگى «جازۋشى» باسپاسىنان 1985 جىلى شىققان «بەس عاسىر جىرلايدى» دەگەن جۇرتشىلىققا بەلگىلى ەڭبەكتە (103-110 بەتتەر) جاريالانعان سارىنىڭ ولەڭدەرى مەن عاريفوللانىڭ كۇيتاباققا جازدىرعان ءان-ماتىندەرىندەگى كەيبىر تارماقتار ءبىر-بىرىنەن ءسال وزگەشەلەۋ.
تاريحتا شەكتى رۋى قازاقتارىنىڭ وتارشىلدىق ەزگىگە قارسى كوتەرىلىسى 1847-1858 جىلدارى وتكەنى بەلگىلى، تاريح پاراقتارىندا بۇل ءبۇي دەپ ءتۇزىلىپتى: «...شەكتى كوتەرىلىسىنە دە سەبەپ بولعان پاتشا اكىمشىلىگى ەنگىزگەن الىم-سالىق، قىسىمشىلىق، مىندەتتەرى اۋىر جۇمىستار بولدى». (قازاق سسر تاريحى - الماتى: قازاق مەملەكەت باسپاسى، 1957, 367-بەت) مىنە، وسى باس كوتەرۋدى باسقارعان داڭقتى باتىر - ەسەت كوتىبارۇلى ەدى. الايدا مۇزداي قۇرسانعان رەسەيدىڭ جاۋلاۋشى ارمياسى اياۋسىز باسىپ-جانىشتى. وتارشىلداردىڭ قازاقتارعا جاساعان جاۋىزدىقتارىن ا.ي.گەرتسەن شىعاراتىن «كولوكول» جۋرنالى، نەمىستىڭ «اۋسبۋرگ گازەتى» اشىنا جازعان. (جۇبانازار ا. ازبەرگەن مۇڭايتپاسۇلى. - اقتوبە، 2005, 17-بەت)
بۇنداعى ايتپاعىمىز - عاريفوللا قۇرمانعاليەۆتىڭ جەكە ارحيۆىنەن اقپان اقىن تولعاۋىنىڭ تابىلۋى. اقپان ەسەت باتىردىڭ جاساعىندا بولعان. رۋى - شەكتىنىڭ جانقىلىشى، ونىڭ ەسەنگەلدى اتالىعى. قولداعى دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، ول - سول كەزدە جيىرمالارداعى بالاڭ جىگىت ەكەن. اقپان بىلاي دەپ ەسەتتى ماراپاتتاپتى:
...قارت بۋراداي قاھارلى،
پاتشاعا قازاق باعىنباس،
ەر ەسەتتىڭ ءدىنى ازباي.
ەر ەسەت ەلدىڭ باسى ەدى،
ارىستانداي ازۋلى،
ارۋاعى جۇرتتان وزۋلى...
اقىن سوناۋ باراقات كەشكەن ەل-جۇرتىنىڭ قىزىعى مول داۋرەنىن ساعىنا اڭساي تولعاپ، ەندى سول زاماننىڭ كوزدەن ءبىر - ءبىر ۇشقانىن، ارمانعا اينالعانىن ايتادى. مۇڭىن، زارىن كوركەم تىلمەن شەبەر جەتكىزگەن.
اسقارالى تاۋ، اعىن سۋ،
سامالدى توعاي، سالقىن نۋ.
ويلاسام ەستەن كەتپەيدى،
قونىس دەگەن قۇرعىرىڭ.
بىزدەر كەتتىك قونىستان،
شىعارعان سوڭ سۇم پاتشا،
قىرىق مىڭ اسكەر ورىستان.
ءبىز جىلاماي قايتەمىز،
كورمەگەن جەر - كورستان.
كورستان دەمەي نە دەيىن،
بەسقالاعا كەلگەن سوڭ،
كەتپەن شاۋىپ، بەل تەۋىپ،
كەتپەيدى بالاڭ جۇمىستان.
سارسىلا كوشەر ارقا جوق،
سالقىنداپ قونار ولكە جوق،
كەڭ قونىستان اۋعان سوڭ،
ايىرىلعانىڭ ىرىستان...
تولعاۋ عىلىمي-ادەبي تەوريالىق تۇرعىدان تالداندى، كىتاپقا ەندى. قازاق پوەزياسى تاريحىنداعى اقىن-جىراۋلار قاتارىنا اقپان ايىتبەكۇلى (1837-1874) ەسىمى دە ورنىقتى. (اسانوۆ ج. شەكتى موڭكە بي تىلەۋۇلى. عىلىمي باسىلىم. - استانا: ەلوردا، 2001, 48-67 بەتتەر)
ءسوزىمىزدىڭ ءتۇيىنى، كەيىننەن سارىشولاققا ۇلگى بولعان اقپان جىراۋ شىعارمالارىنا عاريفوللا كوڭىل اۋدارىپ زەرتتەگەن.
اتاقتى بۇقار جىراۋ:
«ايتار بولساڭ، اللانى ايت،
تاڭەرتەڭ ازان شاقىرعان
داۋىسى سۇلۋ موللانى ايت»، -
دەمەيتىن بە ەدى ءبىر تولعاۋىندا. (بەس عاسىر جىرلايدى. - الماتى: جازۋشى، 1-توم، 84-116 بەت)
يماندىلىقتىڭ جاداۋ تارتپاعان، ءدىننىڭ بۇزىلماعان باراقات داۋىرىندە مەشىت ازانشىسىنىڭ ءۇنى ادەمى بولۋىن ءدىن باسىلارى قاتتى ەسكەرگەن. بۇنداعى ايتپاعىمىز - اتاقتى پۇسىرمان اقىن دا مەشىتتە ازانشى قىزمەتىن اتقارعان. ونىڭ انشىلىك ونەرىنىڭ قانشالىقتى دارەجەدە بولعانىن وسىدان-اق پايىمداي الامىز. وسىنداي قايماعى بۇزىلماعان ءداستۇرى بار، مىقتى ءانشى تۇستاستارى بولعان سارىشولاقتىڭ سۇلۋ داۋىستى ەكەنى كۇمانسىز. پۇسىرمان ەسىمى ا.جۇبانوۆتىڭ «زامانا بۇلبۇلدارى» اتتى بەلگىلى ەڭبەگىندە الدەنەشە رەت اتالادى.
سەكسەنىنشى جىلدارى رەسپۋبليكالىق ەسترادا-تسيرك ونەرى ستۋدياسىندا عاريفوللا قۇرمانعاليەۆتان ءدارىس الدىق. پروفەسسيونال انشىلىكتىڭ قىر-سىرىنا باۋلىعان شوڭ ۇستاز ءار ءاننىڭ تاريحىن باياندايتىن. تۇسىندىرەتىن. قايسىبىر ماتىندەردىڭ زامان ىڭعايىنا قاراي جاڭارتىلعانىن، وزگەرتىلگەنىن ايتاتىن. «تىلەۋ-قاباق» سارىشولاقتىڭ ءانى عوي» - دەيتىن. «سارىشولاقتى اتاۋعا بولمايدى، سوزدەرىن تۇگەل وزگەرتىپ ەم، ولەڭدە رۋ، قۇداي دەگەن سوزدەر بار ەدى»، - دەيتىن. تەرەڭ قۇلاق اسا قويماپپىز. تاپتىشتەپ سۇراماپپىز. كەيىن سارىشولاقتىڭ كىم ەكەنىن بىلگەندە...بارماق تىستەدىك.
وسى ارادا پىكىرىمىز تۇسىنىكتى بولا ءتۇسۋ ءۇشىن سارىشولاق جونىندە ءبىر-ەكى-اۋىز دەرەك بەرە كەتەيىك. سارىشولاق بورانبايۇلى 1858 جىلى قازىرگى اقتوبە وبلىسىندا كوشپەلى وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن. جاستايىنان مۇسىلمانشا ساۋات اشادى. اعاسى كوپجاساردىڭ قامقورىندا بولادى. ونەر جولىنا تۇسۋىنە ىقپال ەتكەن ورتاسى تۋرالى جوعارىدا از-ماز ايتىپ وتتىك.
ورىس وتارشىلدارىنىڭ ءزابىر-جاپاسىنان كوكىرەگى شەمەنگە تولىپ ەر جەتكەن سارىشولاق وزبىر ساياساتقا قارسىلىعىن جاسىرا المادى. مۇمكىن دە ەمەس ەدى:
«قالماقتان قيىن بولدى دا،
ورىستىڭ سالعان ويرانى.
ءبىز سەكىلدى سورلىعا،
باتىپ ءجۇر قىلعان سايرانى...» - دەيدى ول.
( «ارتىق تۋعان اسىل كوپ، ايتار ويى كيەلى...» // اقتوبە. 17.09.1999 جىل)
نەمەسە:
«ورىنبورعا اتتانام،
قايناعان كەكتى ۋلى وشپەن.
قارۋ سايلاپ باپتانام،
ويازعا قارسى كۇرەسكە»، -
دەپ كۇركىرەگەن اقىننىڭ بۇل ءىس-ارەكەتىن رەسەي يمپەرياسى تۇرىپتى عوي، ونىڭ كەيىنگى جاڭا سيپاتتاعى دۇلەي مۇراگەرى - بولشەۆيكتەر وكىمەتى كەشىرە دە، ۇمىتا دا الماپتى. ەسىمىن قاراڭعى قاپاستا ۇستادى. تەك اندەرى عانا عاريفوللا سىندى تۇلعالار ارقىلى بىزدەرگە جەتتى. ارينە، ەسىمىن دە بىلدىك. بىراق قۋعىن-سۇرگىندى كورگەن، جۇرەگى شايلىققان ۇستاز، رۋحاني اكەم عاريفوللانىڭ ونى سىبىرلاپ ايتۋعا عانا شاماسى كەلىپ ەدى...
الايدا قىزىل يمپەريا تاراپىنان قانشا تىيۋ سالىنسا دا شايىردىڭ رۋحقا تولى وتتى سوزدەرىن، عيبرات ولەڭدەرىن تۋعان جۇرتى جادىندا ساقتاپ كەلدى. جىر ءدۇلدۇلى ايگىلى ەپيك نۇرپەيىس بايعانين ءوزىنىڭ «اقىن» اتتى پوەماسىندا ونىڭ كوركەم بەينەسىن جاسادى. (بايعانين ن. نارقىز. - الماتى: جازۋشى، 1974, 189-208 بەتتەر.) بۇل جايلى : «... داستاندى 1939 جىلى بۇكىلوداقتىق لەنينشىل جاستار وداعىنىڭ حح جىلدىق مەرەكەسىنە ارناپ شىعارعان. داستاندى نۇرپەيىستىڭ ايتۋىنان ماملە جاڭاباەۆ جازىپ العان. نۇرپەيىستىڭ وسى داستانى كوركەم شىعارمالار كونكۋرسىندا ءۇشىنشى دارەجەلى بايگە العان. پوەمانىڭ تولىق ءماتىنى العاش رەت 1940 جىلى «پوەمالار جيناعى» اتتى كىتاپتا جاريالانعان.ءۇزىندىسى سول جىلى «لەنينشىل جاس» گازەتىندە جارىق كورگەن، كەيىن اقىننىڭ 1950 جىلعى جيناعىنا كىردى. ...«اقىن» داستانى نەگىزىنەن كوپتى كورگەن كونەكوز اقساقالدىڭ بالاسىنا ايتقان اڭگىمەسى تۇرىندە قۇرىلعان. شىعارمانىڭ باس كەيىپكەرى - سارىشولاق اقىن»، - دەيدى ادەبيەتشى عالىم ج. اسانوۆ (اسانوۆ ج. موڭكە بي تىلەۋۇلى. عىلىمي باسىلىم. استانا: ەلوردا، 2001, 7-8 بەتتەر). جانە ول سارىشولاق مۇرالارىن العاش رەت جيناقتاپ، زەرتتەدى. جاۋجۇرەك اقىن تۋراسىندا «سارىشولاق شايىر» (اقتوبە -1997 جىل) اتتى ەڭسەلى ەڭبەگىن جارىققا شىعاردى. ينشاللا دەيمىز.
اتاقتى «تىلەۋ-قاباق» شىعارماسى قىزىلدار يمپەرياسى زامانىندا شىققان اندەر جيناعىنا «تىلەۋقاباق» بولىپ تاڭبالانىپ ەنىپ ءجۇردى. قاباق اتام ەسىمىن كىشى ارىپپەن ءتۇزىپ تىلەۋ اتاما تىركەپ جىبەرەتىن ىلعي. بۇل تاريحتا «اساۋ-باراق» اتانعان اكەلى-بالالى باتىرلاردى «اساۋباراق» دەپ، بەلگىلى «ايمان-شولپان» جىرىنداعى اپالى-ءسىڭلىلى قىزداردى «ايمانشولپان» دەپ، سونداي-اق «مۇڭلىق-زارلىقتى» «مۇڭلىقزارلىق» دەپ قوسىپ جازعانمەن بىردەي ەدى سيام ەگىزدەرىنە ۇقساتىپ. ورەسكەلدىڭ ورىن الۋى - ەڭبەكتىڭ تۋ تاريحىن، كىمدەرگە ارنالعانىن بىلمەگەندىكتەن. ال، اكادەميك احمەت جۇبانوۆ زەرتتەۋلەرىندە ءان اتاۋىن يەلەنگەن اتالارىنىڭ ەسىمدەرىن «تىلەۋ-قاباق» دەپ ورتاسىنا سىزىقشا قويىپ، ايىرىپ، ارقايسىسىن باس ارىپپەن دۇرىس تاڭبالاپ وتىرعان. (جۇبانوۆ ا. زامانا بۇلبۇلدارى. - الماتى: جازۋشى، 1975, 224-241 بەتتەر).
«تىلەۋ-قاباق» ءانى - سارىشولاقتىكى ەدى. وكىنىشكە قاراي، سوڭعى جىلدارى اتالمىش شىعارما تۋراسىندا شىندىق مۇراتىنان گورى اۋىلداستىققا بۇرا تارتقان پاسىق پيعىل باس كوتەردى. باسقا ايماقتىڭ سايدا سانى، قۇمدا ءىزى جوق «سەرىسىنە» تەليدى. «تىلەۋ-قاباق» تۇگەندىكى. سول شىعارعان. اۆتورى سول، دەيدى. (سۇلەيمەنوۆ ت. سەگىز سەرى. - الماتى: ونەر، 1991, 73-74 بەتتەر). ال وعان دالەلى قايسى؟.. ءتىپتى وسى وتىرىككە سەنگەندە دە ءبارىبىر ول - ەش قيسىنعا جاناسپايتىن جايت. ناقتىلاپ تۇسىندىرگەندە بىلاي: جازعان شىعارماسىندا جازۋشىنىڭ باتىس ايماق قازاقتارىنىڭ اۋزىنا ارقا جاقتىڭ «كيگىز» (كيىز) نەمەسە جەتىسۋ ءوڭىرىنىڭ «سىم» (شالبار) دەگەن ديالەكتىلەرىن سالۋى نە بولماسا «شىرپى»، «ايدىك» (سىرىڭكە، ۇلكەن) ءسوزىن كەرىسىنشە ولارعا ايتقىزۋى بىلىمدارلىققا جاتپاسى، اقيقاتپەن قابىسپاسى ايدان انىق. دەمەك، ءار ايماق جۇرتىنىڭ اۋەن-سازدارىنداعى لادتىق قۇرىلىمدارىندا دا تاريحي-گەوگرافيالىق جاعدايلارعا وراي ديالەكتىلىك سىپاتتا قالىپتاسقان كانوندىق ۇلگى بار. پىكىرىمىزدى قازاق كۇيلەرىنىڭ «توكپە»، «شەرتپە» دەپ، ءان سالۋ مانەرلەرىنىڭ «باتىس مەكتەبى»، «ارقا مەكتەبى»، «جەتىسۋ مەكتەبى»، «سىر بويىنىڭ مەكتەبى» دەپ مۋزىكا عىلىمىندا جىكتەلۋى تولىق قۋاتتايدى. الىس ءوڭىر ادامىنىڭ وزگە ايماققا كەلىپ جورگەگىنەن قۇلاق ءسىڭىستى بولماعان شالعاي ولكەنىڭ اۋەزى سيپاتىندا اياق استىنان ءان شىعارۋى - كوڭىلگە قونىمسىز، شىندىقتان تىم الىس. مىسالى، الدەبىر اقىماق قۇرمانعازىنىڭ «ادايىن» تاتتىمبەتتىكى دەپ تالماي قانشا وزەۋرەسە دە بۇعان ەشكىم يلانبايدى، تەك كەششە قانا سەنەدى.
«تىلەۋ-قاباقتىڭ» اۆتورى دەلىنەتىن «سەرىنىڭ» جاساندى جالعان كەيىپكەر ەكەنىن قر ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ قورىتىندىسى (قاراڭىز: 27.11.2006 جىل. № ك - 1514/1. «انا ءتىلى». № 5. 1.02.2007; «جۇلدىز». № 3. 2007; «قازاق ادەبيەتى». № 5. 2.02.2007 جىل), ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ جەتەكشى عالىمدارىنان قۇرىلعان تەكسەرۋ كوميسسياسىنىڭ ساراپتاماسى بۇلتارتپاستان دالەلدەپ بەردى (قاراڭىز: 6.02.2007 جىل، № 056/35 - 0325. «قازاق ادەبيەتى». № 29.20.07.2007 جىل).
الايدا كەيبىرەۋلەر «تىلەۋ - قاباقتى» «سەگىز سەرى» شىعاردى دەپ ءالى كۇنگە شەيىن قىلعىنىپ ءجۇر. اقيقاتى سولاي بولسا، وندا ءان اقتوبە وبلىسى شالقار اۋدانىن جايلاپ وتىرعان قالىڭ ەل - تىلەۋ مەن قاباق رۋلارىنا ارنالماعان. ەش قاتىسى جوق. ءسوزىمىزدى دالەلدەيىك. «سەگىزتانۋشىلار» ءبۇي دەيدى: «سەگىزدى كۇيەۋ بالا ەسەپتەگەن تىلەۋقاباق (كىشى ءجۇز التىن رۋىنىڭ بايى دەيدى. - ب.ك.) وعان بار جاعدايدى جاساعان بولسا كەرەك. سوندا سەرى كوڭىلدەنىپ، جارقىن ءجۇزدى اكەگە ارناپ، «تىلەۋقاباق» ءانىن شىعارعان... قازىرگى ءان جيناقتارىندا حالىق ءانىنىڭ ساپىندا تۇرعان «تىلەۋقاباقتىڭ» تەكسى تومەندەگىدەي:
ايقايلاپ ءان سالامىن تىلەۋقاباق،
كەرىلەر ولەڭ ايتسام قاس پەن قاباق.
كوڭىلدىڭ قۋانىشىن جىرعا قوسىپ،
كەلدى عوي بار داۋىسپەن شىرقايتىن شاق.
انىمە مەن سالايىن تىلەۋقاباق،
كەرىلەر ولەڭ ايتسام قاس پەن قاباق.
كوڭىلدىڭ جاتسام-تۇرسام تىلەگى سول،
بەرگەي دەپ ماڭدايىما بارماقتاي باق» (قاراڭىز: سۇلەمەنوۆ ت. سەگىز سەرى. - الماتى: «ونەر»، 1991 جىل، 73-74 بەتتەر).
مىنەكەي، وسى تاپ قازىر ءبارىڭىز كۋا بوپ وتىرسىز قۇرمەتتى وقىرمان! «سەگىزتانۋشىلار» «تىلەۋ - قاباق» ءانىن تىلەۋ مەن قاباق رۋلارىنا ەمەس، «سەرى» بولاشاق قايىن اتاسى تىلەۋقاباققا ارناپ شىعاردى دەيدى.
بىراق اكادەميك سەيىت قاسقاباسوۆ «تىلەۋ-قاباق» ءانى جايىنداعى پارىقسىز پىكىرلەرگە قارسى بىلاي دەيدى: «...قازىرگى ايتىلىپ جۇرگەن نۇسقاسى «ايقايلاپ ءان سالامىن تىلەۋقاباق» دەپ باستالادى. مۇندا دا رۋ اتىن ايتۋدان سەسكەنىپ، ماتىنگە وزگەرىس ەنگىزىلگەن. دۇرىسى: «سۇراساڭ رۋىمدى - تىلەۋ، قاباق» دەپ ايتىلادى. تىلەۋ مەن قاباق - ەكى رۋ، التى اتا الىمگە جاتادى» (تۇرماعانبەتوۆا ب. ج. قازاقستانىڭ باتىس ايماعىنىڭ ءان مادەنيەتى. - الماتى: «تاۋ-سامال»، 2009 جىل، 55-بەت).
ەندى اكادەميك، فولكلورتانۋ عىلىمىنىڭ بىلگىرى سەيىت اعا قاسقاباسوۆ پىكىرىنىڭ راستىعىنا كوز جەتكىزەيىك.
ۇستازىم، ايگىلى ءانشى عاريفوللا قۇرمانعاليەۆتان «تىلەۋ-قاباقتىڭ» بىرنەشە ۆاريانتىن ۇيرەندىم. ولاردىڭ ماتىندەرى تومەندەگىدەي ءارتۇرلى:
ايقايلاپ ءان سالامىن - «تىلەۋ-قاباق»،
كەرىلەر ولەڭ ايتسام قاس پەن قاباق.
كوڭىلدىڭ قۋانىشىن جىرعا قوسىپ،
كەلدى عوي بار داۋىسپەن شىرقايتىن شاق.
انىمە مەن سالايىن - «تىلەۋ-قاباق»،
كەرىلەر ولەڭ ايتسام قاس پەن قاباق.
كوڭىلدىڭ جاتسام-تۇرسام تىلەگى سول،
بەرگەي، دەپ ماڭدايىما بارماقتاي باق.
نەمەسە:
اتى ەدى بۇل ءانىمنىڭ - «تىلەۋ-قاباق»،
ايتايىن اسقاقتاتا كەرنەپ تاماق.
كەلتىرە كەمەلىنە شىرقاتايىن،
كەيىنگى ۇرپاقتارعا بولسىن ساباق.
ايقايلاپ ءان سالامىن - «تىلەۋ-قاباق»،
ءان سالسام قوزعالادى قاس پەن قاباق.
جاقسىلار جالى بيىك ايت دەگەن سوڭ،
بۇل ءاندى مەن سالايىن اياماي-اق، - دەپ شالقيدى تاعى بىردە.
عاريفوللا اتامىزدىڭ جەكە ارحيۆىنەن تابىلعان مىناداي شۋماقتار جانە بار. قايسىبىرىن قاعازعا اراب ارىپتەرىمەن ءتۇسىرىپتى. (ول وسى جازۋدى ءومىرىنىڭ اقىرىنا دەيىن قولداندى).
سۇراساڭ رۋىمدى تىلەۋ-قاباق،
ءان سالسام بىرگە وينايدى قاس پەن قاباق.
قۇدايدان جاتسام-تۇرسام تىلەيتىنىم
بەرگەي، دەپ ماڭدايىما بارماقتاي باق.
جايلاعان تابىن، ءالىم - تىلەۋ-قاباق،
كەرىلەر ولەڭ ايتسام قاس پەن قاباق.
جارلىلىق ەر جىگىتكە قايعى ما ەكەن،
تابىلسا تاقىمىنا ات پەن جاراق.
ءانىمدى شىرقاتايىن «تىلەۋ-قاباق»،
كەرىلەد ولەڭ ايتسام قاس پەن قاباق.
شىعارىپ شارشى تورگە تىڭداي-تۇعىن،
ءسۇيىنىپ، كەلگەنىندە جۇرت قاۋمالاپ.
جايلاعان تىلەۋ-قاباق ءالىم، تابىن،
ارقاسى سول ەلدەردىڭ سالعان ءانىم.
باق بەرگەي ەر جىگىتتىڭ ماڭدايىنا،
ريزامىن بەرگەنىنە ءبىر قۇدانىڭ!
ايقايلاپ ءان سالامىن - «تىلەۋ-قاباق»،
ءان سالسام قوزعالادى قاس پەن قاباق.
جاقسىلار ۇلكەن-كىشى ايت دەگەن سوڭ،
بۇل ءاندى مەن سالايىن اياماي-اق.
جىلقىمدى ايداپ سالدىم ەن اۋلاققا،
بارامىن ەرتە تۇرىپ جىلقىم جاققا.
قارىنداس، ءىنى-اعا ايت دەگەن سوڭ،
ءان سالىپ جىبەرەيىن قۇيقىلجىتا.
عاريفوللا اتامىز ايتاتىن: «ارقا قاتتى قىزعاندا، «تىلەۋ-قاباقتىڭ» بىرنەشە شۋماعىن توگىپ-توگىپ كەپ بىلاي قايىرىپ تاستايتىنمىن. ءوز جانىمنان قوسقان ەم»، - دەپ.
«دەيتۇعىن «تىلەۋ-قاباق» وسىناۋ ءاندى،
ءدارىپتى جۇرت اۋزىندا بولعان ءماندى.
جاسىمنان مەن دە ءسۇيىپ ايتاتىنمىن،
جاقسى ءان دەپ سۇيسىندىرەر تىڭداعاندى».
جانارى جارق-جۇرق ەتىپ، ارۋاقتانىپ كەتۋشى ەدى، جارىقتىق. وسى ءاندى داۋىسقا سالىپ، كوتەرە سۋىرعاندا.
عاريفوللا قۇرمانعاليەۆتىڭ ورىنداۋىنداعى «تىلەۋ-قاباق» ءانى جازىلعان كۇيتاباقتار (كازاحسكيە پەسني. گوست 5289-68 د-27253, «مەلوديا» ۆسەسويۋزنايا فيرما گرامپلاستينوك تاشكەنتسكي زاۆود يم. م.ت. تاشمۋحامەدوۆا) جانە وعان بايلانىسى بار جەكە ارحيۆىنەن الىنعان ماتىندەر نۇسقاسى قولىمىزدا. سونداي-اق، اراب ارىپتەرىمەن ءوز قولىنان تاڭبالاپ ءتۇزىپ كەتكەن بالا وراز شىعارمالارى دا بار ەكەن. كولەمدى. قاعازعا مۇنان باسقا دا كوپ دۇنيەلەردى تۇسىرگەن.
ايتپاسقا تاعى بولمايدى وسى تۇستا. عاريفوللا قۇرمانعاليەۆتىڭ حالىق اندەرى مەن تەرمە-تولعاۋلارىن ەل اراسىنان تىرنەكتەپ ءوستىپ جيناعان ەڭبەگىن بەلگىلى ونەرتانۋشى عالىمدار، اتاقتى دارىن يەلەرى جوعارى باعالادى، ءادىلىن ايتتى. سولاردىڭ ءبىرسىپىراسىن ايعاق قىلايىق.
حالىق ءارتىسى، بەلگىلى ءانشى، پەداگوگ، پروفەسسور بەكەن جىلىسباەۆ: «عاريفوللا 1947 جىلى عىلىم اكادەمياسىنىڭ باتىس قازاقستان، گۋرەۆ (قازىرگى اتىراۋ - ب.ك.) جانە اقتوبە وبلىستارىنان 100 ءان جيناپ تاپسىردى...ول - قازاق فولكلورىنىڭ نازىك بىلگىرى»، - دەپتى. (نارودنايا مۋزىكا ۆ كازاحستانە. - الما-اتا: «كازاحستان»، 1967, ستر. 129)
ونەرتانۋشى ۆلاديمير مەسسمان: «عاريفوللا - ەتنوگراف»، - دەگەن. (مەسسمان ۆ. گاريفۋللا-سال. // ۆەچەرنيايا الما-اتا. 27.07.1970 گ.)
قازاق ادەبيەتى تاريحىندا جانە بىلاي تاڭبالانعان: «سوۆەت وكىمەتىنىڭ العاشقى جىلدارىندا بۇرىننان جاتتالىپ كەلە جاتقان اۋىز ادەبيەتىنىڭ ءار الۋان ۇلگىلەرىن... جاڭا داۋىردە تۋعان ولەڭدەردى جيناپ باستىرۋ جۇمىسى ايرىقشا كۇن تارتىبىنە قويىلدى. بۇعان قازاقتىڭ اقىن-جازۋشىلارى: ساكەن سەيفۋللين، ءىلياس جانسۇگىروۆ، ءسابيت مۇقانوۆ، مۇحتار اۋەزوۆ، ساپارعالي بەگالين، ەسماعامبەت ىسمايىلوۆ پەن بىرگە قانىش ساتباەۆ، قاليبەك قۋانىشباەۆ، ءالىبي جانگەلدين، ەلۋباي ومىرزاقوۆ، قۇرمانبەك جانداربەكوۆ، عاريفوللا قۇرمانعاليەۆ، امىرە قاشاۋباەۆ، مۇقان اسقاروۆ، قۋان لەكەروۆ، الكەي مارعۇلان ءتارىزدى حالىقتىڭ قالىڭ ورتاسىنان شىققان ءار الۋان ماماندىق يەلەرى قاتىستى». (قازاق ادەبيەتى تاريحى. - الماتى: قازاق سسر عا باسپاسى، 1964, 1-توم، 2-كىتاپ، 294-بەت).
ادەبيەتىمىزدىڭ شەجىرەسىندە عاريفوللا ەسىمىنىڭ ۇلكەن تۇلعالارمەن وسىلاي قاتار اتالۋى تەگىن ەمەس، جايدان-جاي ەمەس. بۇلاردى ءبىلىپ جۇرگەن دۇرىس. عاريفوللا رەپەرتۋارىندا مىڭعا تارتا شىعارما بار ەدى. سونىڭ ءبارىن جادىنا جاسىنان ساقتاي بەرگەن. ول - فولكلورىمىزدىڭ التىن قورى بولاتىن.
نەگىزگى اڭگىمەمىزگە كوشەيىك، سونىمەن شايىر ءبىر ولەڭىندە:
«سالعاندا مەن انىمە «تىلەۋ-قاباق»،
ءالىمنىڭ باس-اياعى تىنىپ قالاد.
جاماننان اسىل تۋعان مەن ءبىر بەكزات،
تەرەڭ كولدى شايقاعان كۇمىس شاباق»، - دەيدى.
ءاندى مەنىكى دەيدى، سارىشولاق. (اسىل قازىنا. (اقتوبە ءوڭىرى اقىندارىنىڭ انتولوگياسى) - اقتوبە، 2001, 30-31 بەتتەر). سوعان قاراعاندا، سالدىڭ انشىلىك، كومپوزيتورلىق ونەرىن بيىككە كوتەرگەن ءتول تۋىندىسى - «تىلەۋ-قاباق» ەكەنى اڭعارىلادى.
بۇل جايتقا سارىشولاقتىڭ باقي سۇلۋمەن مىنا ايتىسى دا كوز جەتكىزەدى. باقي قىز سۇلۋ ەكەن، دەيدى قولداعى دەرەكتەر. ءوزى دومبىراشى، ءانشى ءام اقىن بولعان. رۋى - بۇجىر. بۇجىردىڭ جەكەيى. ولەڭدەرىنەن، ايتىستارىنان دا بايقالادى زور اقىن ەكەنى. ۇزىندىلەر بەرەيىك.
سارىشولاق:
...سۇراساڭ اتى-ءجوندى ءبىزدىڭ جايدى،
سارىشولاقپىن بالاسى بورانبايدىڭ.
سارالاپ سويلەگەندە ولەڭدەتىپ،
ءىشى تار سىزدەي قىزدار كورە المايدى.
باقي سۇلۋ:
جەكەيدە تولىپ جاتىر نەلەر ساقي،
سۇراساڭ مەنىڭ اتىم - سۇلۋ باقي.
جاۋ ىزدەپ جۇرە-تۇعىن تىلەۋ-قاباق،
شەتىنەن نايزا ۇستاعان كىلەڭ اقىي.
سارىشولاق:
كەرەكتە نايزا الامىن جاۋعا قارسى،
دومبىرامەن توپقا تۇسەم نەلەر شارشى.
انىمە سالعانىمدا «تىلەۋ-قاباق»،
تىڭداعان كىشى ءجۇزدىڭ نەبىر ارىسى.
باقي سۇلۋ:
ءانىڭدى ەستىپ ءجۇرمىز «تىلەۋ-قاباق»،
كوتىبار ءولدى دەيدى اداي ساباپ.
باتىر بولسا ەل-جۇرتىڭ قايدا كەتكەن،
قالماعان نەگە سوندا اراشالاپ، - دەپتى. ياعني، ءان سەنىكى دەپ مويىنداپ وتىر باقي قىز ايتىس ۇستىندە. (اسىل قازىنا (اقتوبە ءوڭىرى اقىندارىنىڭ انتولوگياسى). - اقتوبە، 2001, 256-262 بەتتەر)
جوعارىداعى ايتىس شۋماقتارىنداعى «انىمە سالعانىمدا «تىلەۋ-قاباق»، - تىڭداعان كىشى ءجۇزدىڭ نەبىر ارىسى»، نەمەسە، «ءانىڭدى ەستىپ ءجۇرمىز «تىلەۋ-قاباق»، - دەگەن تارماقتار «تىلەۋ-قاباق» ءانىنىڭ اۆتورى سارىشولاق شايىر ەكەنىن بۇلتارتپاستان دالەلدەپ تۇر. ءارى اتالمىش شىعارمانىڭ تەرريتوريالىق كەڭ اۋقىمدا، ءيسى كىشى جۇزگە - بايۇلى مەن ءالىم - شومەنگە، جەتىرۋ جاعالبايلىعا تەگىس جايىلعانىنان دەرەك بەرەدى. وسى ارادا ايتارىمىز، باقي سۇلۋدىڭ سارىشولاقپەن ايتىسىنىڭ تولىق نۇسقاسى، ولەڭدەرى قولىمىزدا. ونى باتىس ايماقتىڭ ساراسى دەسە دە بولعانداي.
باقي سۇلۋ ەسىمىنىڭ وسى ۋاقىتقا شەيىن بەلگىسىز بولۋ سەبەبى، ول - سوۆەتشە «ۇستەم تاپ وكىلىنىڭ» قىزى-تىن. بار جازىعى وسى. ارينە، بۇل - باسقا تاراپتاعى ۇلكەن اڭگىمە. عاريفوللا قۇرمانعاليەۆ: «الا كەلگەن اندەرىمنىڭ ءبىرى وسى «تىلەۋ-قاباق» ەدى»، - دەيتىن. قيسىندى. سارىشولاق پاتشانىڭ جەرگىلىكتى ۇلىقتارى تاراپىنان قۋدالاۋعا تۇسكەندە، قاشىپ بارىپ ءبىراز ۋاقىت بايۇلىن پانالاعان. دەمەك، ءاندى بايۇلىنا ءوزى تاراتقان. عاريفوللا دا بايۇلىنان، الاشانىڭ شوتقاراسى.
رەتى كەلىپ تۇر، ايتا كەتەلىك. تىلەۋ باتىردىڭ ءبىر ءناسىلى، ءانشى ءارى دومبىراشى ءالي قۇرمانوۆتىڭ ەسىمى تاريحتا قالعان. ول 1934 جىلى الماتىدا وتكەن بۇكىلقازاقستاندىق ونەر سلەتىنە قاتىسىپ، ەكىنشى جۇلدەگە يە بولعان ايدىك تالانت يەسى. ءالي جايىندا احمەت جۇبانوۆ مىناداي قۇندى دەرەكتەر قالدىرعان: «ءالي 1901 جىلى اقتوبە وبلىسى، شالقار اۋدانى، 10-اۋىل «شۇبارشي» دەگەن جەردە تۋدى. اكەسى تولەمىس (قۇرمان ۇلكەن اكەسى) ...ءجاي كوپتىڭ ءبىرى بولىپ جۇرە بەرگەن. ازداپ دومبىرا تارتقان، بىراق ونى كاسىپ ەتىپ سوڭىنا تۇسە قويماعان... ال ءاليدىڭ شەشەسى اققىز (شىن اتى ۇمسىندىق) اسقان دومبىراشى، ءانشى بولعان. 1934 جىلى الماتىدا ءاليدىڭ ۇيىنە... ءبىر بارىپ وتىرعاندا اققىز شەشەمىز... قولىنا دومبىرانى الىپ، «كوكىلدىڭ» ءبىر ءتۇرىن تارتىپ بەرگەندە، ءالى دە ساۋساقتارى جۇقپايتىن... مىنە، سول اققىزدىڭ اسەرىمەن ءالي بالا كۇنىنەن دومبىراعا، انگە، جىرعا ءۇيىر بولادى. ول ماڭايدا ايگىلى اكىمگەرەي، قاباق پۇسىرمان، التىنباي جاپپاربەرلى، جاقايىم جاڭابەرگەن جىرشىلار، ابدىرازاق، جانقىلىش تورەقان انشىلەر بولدى. وسىلاردىڭ اراسىندا جاس ءالي دە ءجۇرىپ، ەل ارالاپ، ونەر قۋادى. جاسى 17-18-گە كەلگەندە ءالي سول ارادا... بەلگىلى تالاپكەر، ونەرپاز بولىپ اتى شىعادى. وسى كەزدەردە، ءاليدىڭ ءوزىنىڭ ايتۋىنشا، ول بەلگىلى تاڭىربەرلى مولداباي ءانشىنى كورەدى. مولدابايدىڭ ءوز اتىمەن اتالىپ كەتكەن ءانىن شەبەردىڭ ءوز اۋزىنان ەسىتەدى... نەگىزگى ۇستازى اكىمگەرەيگە ون بەس جىلداي شاكىرت بولادى. (اليدە اكىمگەرەيدىڭ ون شاقتى سازى بار). اكىمگەرەيمەن بىرگە بولۋ، ونىڭ وتكىر سوزدەرىن، ءوتىمدى جىرلارىن، شىرقاتىپ سالعان اندەرىن ەستىپ ءجۇرۋ ءالي ءۇشىن ۇلكەن شكولا بولادى. وسى كەزدەردە ءالي ءوزىنىڭ ولەڭ، جىر رەپەرتۋارىن بايىتا تۇسەدى. مۇحيت اندەرى، قىزىلدىڭ اندەرى، باتاقتىڭ سارىسىنىڭ اندەرى، قارشىعالى جىرشىنىڭ سازى تاعى سونداي مۋزىكا قورىن جينايدى»، - دەيدى. (ا. جۇبانوۆ. زامانا بۇلبۇلدارى. - الماتى: جازۋشى، 1975, 409-411 بەتتەر). ايتپاعىمىز، «تىلەۋ-قاباق» ءانى وسى ناقىشى مول، سۇلۋ داۋىستى ءالي اتا قۇرمانوۆتىڭ رەپەرتۋارىنان دا ورىن الىپتى. ەل-جۇرتقا ناسيحاتتاپتى. انىق جايت. بۇل شىعارمانى وتە جوعارى دەڭگەيدە ورىنداعانى كۇمانسىز. ويتكەنى اكادەميك ا. جۇبانوۆتىڭ: «ءاليدىڭ وتكىر تەرمەسى، ءالدى داۋىسى، قولدارىن نەشە ساققا جۇگىرتىپ، ويناقشىتىپ، دومبىرانى قاعۋى، ءان ورىنداعانداعى تۆورچەستۆولىق ەركىندىگى، باي ميميكا موسكۆا تىڭداۋشىلارىنىڭ (1936 جىلى وتكەن ونكۇندىكتە.- ب.ك.) ايىزىن قاندىردى»، - دەگەن مالىمەتى ويىمىزدى ناقتىلايدى. ((ا. جۇبانوۆ. زامانا بۇلبۇلدارى. -الماتى: جازۋشى، 1975, 413-بەت).
«تىلەۋ-قاباق» ءانى باياۋ سوزىلا باستالىپ، ديناميكالىق دىبىسقا ۇلاسادى. اۋەن سازى كوڭىلدىڭ شالقىپ تولقىعان ءساتىن بەينەلەيدى. ارينە، بۇل شىعارمانى ورىنداۋشىعا زور دياپازوندى تىنىس قاجەت. ونسىز اۋەننىڭ شىرايى كىرمەيدى. سارىشولاقتىڭ ءبىر ولەڭىندە: «كەرۋەن قىردان اسقان باس ىركەر، - كوش توقتار، داۋىسىما بارا جاتىپ»، - دەگەن ءسوزى دە (اسىل قازىنا. 31-بەت) ونىڭ انشىلىك ونەردى ۇستانعانىن راستاپ، داۋىس كولەمىنىڭ بيىك بولعاندىعىن، ياعني باريتون ەمەس، ليريكالىق تەنور ەكەنىن كۋالاندىرادى. مۇنىڭ ءوزى «تىلەۋ-قاباق» ءانى بولمىسىمەن ءدوپ ۇيلەسەتىنىن ايعاقتاپ، پىكىرىمىزدى بەكىتە تۇسەدى.
وسى جەردە جانە ءبىر نارسەگە توقتالا كەتەلىك. «تىلەۋ-قاباقتى» داراق ءانشى، حالىق كومپوزيتورى مۇحيت سالعا دا تەلىپ ءجۇر. ەش دالەل جوق، دايەك جوق. ويسىز تايازدىقتان. بابامىزدى ارداقتاۋدىڭ، ۇلىقتاۋدىڭ جولى بۇل ەمەس. باسقا. وزىنە تيەسىلى شەدەۆر شىعارمالارىمەن-اق، ول - قازاقتىڭ مادەني گەنوفوندىنا زور ۇلەس قوسىپ، ەسىمىن وشپەستەي تاريحتا تاڭبالاعان تۇلعا. «تىلەۋ-قاباقتى» مۋزىكا تەورياسىنىڭ عىلىمي ادىستەمەلەرىنە سۇيەنىپ مۇحيت شىعارمالارىمەن سالىستىرا تەكسەرگەندە، ونىڭ سالدىڭ قولتاڭباسىنان، قالىپتاسقان ستيلىنەن وزگەشەلىگى اڭدالىپ تۇرادى. ماتىندەگى ويلاۋ فورمالارى دا وعان كەلمەيدى. دارىندى سۋرەتكەرگە تەك «تىلەۋ-قاباق» ەمەس، حالىق تۋىندىلارى «جىلىويدى»، «جىلقىشىنى»، «گۇلجانسارانى» ت.ب. ءجونسىز تاڭۋ - كلاسسيكالىق اندەر تابيعاتىن، ونداعى ءداستۇر مەن جاڭاشىلدىق، ساباقتاستىق، كانوندىق ۇلگى زاڭدىلىقتارىن جەتە بىلمەۋدەن تۋعان كەمىس ويدىڭ ناتيجەسى.
تاعى ءبىر جاعداياتتىڭ باسىن اشىپ وتسەك دەيمىز وسى تۇستا.
سارى باتاقۇلىنىڭ دا «تىلەۋ-قاباق» اتتى ءانى بار. بۇل تۇرعىدا ناقتى دالەلدى اكادەميك احمەت اتا جۇبانوۆ «زامانا بۇلبۇلدارى» (ا.، «جازۋشى» باسپاسى، 1975, 237-بەت) دەگەن بەلگىلى ەڭبەگىندە جازىپ قالدىرعان. وندا سارى تۋرالى ايتا كەلىپ، بىلاي دەپتى: «ەلىن ساعىنىپ، دومبىرا الىپ شىرقايدى:
باسى ەدى ۇلىقۇمنىڭ قاراشولاق،
اياعى كورىنەدى قاراتاماق،
ساباتتان مىڭ جىلقى ىشكەن ايدىن كولدەي،
ورتادا وتىرۋشى ەدى تىلەۋ-قاباق.
قاسقاجول، قاراتاماق، قوزىبۇلاق،
الدىمدا قوجاسايى جاتىر سۇلاپ.
باسىنا ەسەنشاعىل شاۋىپ شىقسام،
كورىنەر ەلەس-ەلەس قويانبۇلاق... - دەپ تۋعان-وسكەن جەرلەرىن ەسىنە تۇسىرەدى، ونىڭ ءبارى دە كوزىنە وتتاي باسىلادى. بۇل ولەڭدەرمەن ايتىلعان ءان حالىق اراسىندا «تىلەۋ-قاباق» بولىپ اتالىپ كەتەدى. بىراق ول ءبىز بىلەتىن، «دۋدار-اي» وپەراسىنا ەنگەن «تىلەۋ-قاباق» ەمەس، (سارىشولاقتىڭ «تىلەۋ-قاباعىن» ايتادى. - ب.ك.), اتى ءبىر بولعانمەن مۋزىكاسى مۇلدەم باسقا. ءان قوڭىرلاپ باستالىپ، ءبىر مەزگىل جەلدىرمەلەردىڭ كەيىپىنە ءتۇسىپ، ولەڭنىڭ سوڭعى جولدارىندا ۇنەمى كىدىرىپ، سوزىلىپ، قايتالانىپ، قۇبىلىپ بارىپ بىتەدى».
مىنە، «تىلەۋ-قاباق» اتتاس ەكى ءان بار ەكەنىن، ولاردىڭ ماتىندەرى مەن اۋەن-سازدارىنىڭ ءبىر-بىرىنەن مۇلدە بولەكتىگىن عالىم وسىلايشا اشىپ، ايىرىپ كورسەتكەن.
سارىشولاقتىڭ كومپوزيتورلىعى تەك «تىلەۋ-قاباق» انىمەن عانا شەكتەلمەيدى. ونىڭ «ۇلىقۇم»، «قاراق-اي» اتتى ت.ب. تۋىندىلارى بولعان. بىراق كوبى ۇمىتىلعان. مىناۋ «قاراق-اي» ءانىنىڭ ءماتىنى:
1.ءان قايدا، بۇرىنعىداي سالا-تۇعىن،
قۇس قايدا، سىلتەگەندى، قاراق-اي، الا-تۇعىن.
ەسىمە وتكەن كۇندەر تۇسكەنىندە،
جۇرەگىم ماي قۇيعانداي، قاراق-اي، جانا-تۇعىن.
1.باسى ەدى ۇلىقۇمنىڭ قاراشولاق،
قىستاعان مالىمەنەن، قاراق-اي، تىلەۋ-قاباق.
جۇرگەندە ساۋىق-سايران سانىمەنەن،
ءبىر كۇندە وتكەنىڭ-اۋ، قاراق-اي، دۇنيە شولاق...
(اسىل قازىنا (اقتوبە ءوڭىرى اقىندارىنىڭ انتولوگياسى). - اقتوبە، 2001, 30-بەت)
كۋا بوپ وتىرمىز، ءانشى-اقىن قىرمىزى قىزىل زامانىن اڭسايدى، جۇرەك سىزداتقان ساعىنىشىن ايتادى. ءتاتتى مۇڭ قاي پەندەنىڭ دە ىشكى سەزىمىمەن ۇندەسەدى. ءتىلى كوركەم.
ەتنوگراف، مۋزىكاتانۋشى ا. زاتاەۆيچتىڭ «قازاق حالقىنىڭ 1000 ءان-كۇيى» اتتى ەڭبەگىندە «قاراق-اي» دەگەن ءاننىڭ فورتوپيانوعا لايىقتالىپ تۇسىرىلگەن نوتاسى ەنگىزىلگەن. اۋەن سازى قامىرىقتى سيپاتتا. ءماتىن مازمۇنىمەن ۇيلەسىمدى. بۇنى بەرگەن اقتوبە گۋبەرنياسى، تەمىر ۋەزىنىڭ ورقاش بولىسىنا قاراستى 4-اۋىلدىڭ يبراگيموۆ تولمۇحاممەد ەسىمدى تۇرعىنى ەكەن. (زاتاەۆيچ ا.ۆ. 1000 پەسەن ي كيۋەۆ كازاحسكوگو نارودا. - الماتى: دايك-پرەسس، 2004, ستر. 132)
قىزىلدار وكىمەتى شەكارا سىزىپ بولشەكتەگەنگە شەيىن بۇل جەرلەردى سارىشولاقتىڭ ارعى اتالارى - ايت پەن بۇجىردان تاراعان ۇرپاقتار، ناقتىلاپ ايتساق، تىلەۋ مەن قاباق، نازار مەن شۇرەن قاتار قونىپ، ەركىن جايلاعان. قازىردە دە ولار سول وڭىردە تۇرىپ جاتىر. سونداي-اق باعزى زاماندا الاتاۋدان كەلىپ قازاققا ءسىڭىسىپ كەتكەن شايىردىڭ ءتۇپ ناعاشىلارى - قىرعىز رۋى دا وسى ماڭدى ءالى كۇنگە دەيىن مەكەن ەتەدى. قورىتىندى پىكىرىمىزدى ايتساق، جوبالاۋىمىزشا «قاراق-اي» ءانىن ا. زاتاەۆيچكە جازدىرۋشى يبراگيموۆ تولمۇحاممەد - ايت پەن بۇجىردىڭ نەمەسە قىرعىز رۋىنىڭ ازاماتى. ال شىعارما اۆتورىنىڭ سارىشولاق ەكەنى ءشۇباسىز.
اكادەميك سەيىت قاسقاباسوۆتىڭ الگىندەگى «تىلەۋ-قاباق» ءانى تاريحى تۋراسىندا ايتقان پىكىرى ءبىزدىڭ ساراپتاۋىمىزدى تولىق بەكىتىپ تۇر.
ءسوز تۇيىنىنە كوشسەك. عاريفوللا قۇرمانعاليەۆتىڭ ورىنداۋىنداعى «تىلەۋ-قاباققا» زەر سالا وتىرىپ، سارىشولاق سالدىڭ انشىلىك-كومپوزيتورلىق قىرىن تەرەڭىرەك تانۋعا، عىلىمي تۇرعىدان بۇدان دا جان-جاقتى تالداۋ جاساۋعا بولادى. ول - بۇل اڭگىمەنىڭ كولەمىنە سىيمايدى. جەكە تاقىرىپ.
«تىلەۋ-قاباق» ءانى - سارىشولاقتىكى. اقيقاتى - وسى. حالىق ادەبيەتىن، مۋزىكالىق فولكلورىمىزدى جيناقتاۋشى، زەرتتەۋشى، ەتنوگراف، پەداگوگ عاريفوللا اتا قۇرمانعاليەۆ دەرەكتەرى بويىنشا ناقتىلاعان شارۋامىزدىڭ ءبىر پاراسى - بۇل.
ءبورىباي كارتەن
مۋزىكا ءپانى بويىنشا جوعارى ساناتتى ۇستاز،
قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى
ماگيسترى،
قازانعاپ اتىنداعى
بالالار ونەر مەكتەبىنىڭ وقىتۋشىسى.
«اباي-اقپارات»
