Dýniyejýzilik qarjy daghdarysynyng kezekti tolqyny kele jatqany turasynda, onyng Batys Euorpa elderinde bastalyp ta ketkeni jóninde baspasóz bitken jazyp, mamandar dabyl qaghuda. Halyqqa dәstýrli joldauynda QR Preziydenti Nazarbaev búl daghdarystyng 5-6 jylgha sozyluy yqtimal ekendigin eskertti.

«Daghdarys - qazaqtar ýshin qalypty ómir aghysy» dep qaljyndaytyn aghayynnyng nazaryna Abai.kz aqparattyq portalyna kórgen-týigenin túraqty jazyp túrugha әuede etken kәsipker Qúrmanghaly Ashanúlynyng maqalasyn jalghastyryp berip otyrmyz. Avtor búl maqalasynda 2007-2009 jyldar aralyghynda bolyp ótken daghdarys kezindegi halyqtyng neden, qalay útylghanyn tәpishtep jaza otyryp, qatelikke úrynbaudyng joldaryn menzeydi.

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Dýniyejýzilik qarjy daghdarysynyng kezekti tolqyny kele jatqany turasynda, onyng Batys Euorpa elderinde bastalyp ta ketkeni jóninde baspasóz bitken jazyp, mamandar dabyl qaghuda. Halyqqa dәstýrli joldauynda QR Preziydenti Nazarbaev búl daghdarystyng 5-6 jylgha sozyluy yqtimal ekendigin eskertti.

«Daghdarys - qazaqtar ýshin qalypty ómir aghysy» dep qaljyndaytyn aghayynnyng nazaryna Abai.kz aqparattyq portalyna kórgen-týigenin túraqty jazyp túrugha әuede etken kәsipker Qúrmanghaly Ashanúlynyng maqalasyn jalghastyryp berip otyrmyz. Avtor búl maqalasynda 2007-2009 jyldar aralyghynda bolyp ótken daghdarys kezindegi halyqtyng neden, qalay útylghanyn tәpishtep jaza otyryp, qatelikke úrynbaudyng joldaryn menzeydi.

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Daghdarysqa deyingi songhy 7 jylda halyq pen sheneunik aqshanyng qúnyn bilgen joq. Múnay men metaldyng baghasy әlemdik naryqta úshyp túrdy. Soghan baylanysty jenil aqshalar ainalymgha onay týsip, qúrylys materialdary, ýidin, pәterdin, jerdin, jyljymaytyn mýliktin, jenil avtokólikting baghasy ósip shygha keldi. Qarapayym halyqtyng arasynda naryqtyng qúityrqy  jayyn týsinbey, qymbat baghagha nesiyeler alyp, osy jaghday mәngi bolyp túrady dep oilap, aldanyp qalghandar qanshama  desenizshi. Olar dәl qazir ókinude. Bankirler halyqqa sheksiz qymbat nesiyeler berip otyrdy. Halyq nesie payyzynyng kólemine qaramay, ony keyin ay sayyn qalay tóleytinin oilamay, qalaghandarynsha alyp, alghan nesiyelerine ekonomikalyq esep-qisap jasamay, payda beretin naqty kәsipke salmay, uaqytsha shyghyny bar toy jasaugha, jer, qymbat jenilkólik, pәter, taghy basqa payda bermeytin shyghysy kóp dýniyelerge júmsady.  Búl - әriyne, shyndyq. Sol kezdegi bagha men osy  kezdegi baghany salystyryp kórinizshi. Arasy jer men kóktey. Atalghan zattardyng baghasy úshyp túrghanda nesie alghandardyng kóbisi qandastarymyz. Osy jayttardy saraptap, qoryta kele, elimizde bolyp jatqan daghdarystyng bir bóligin danghazalyghymyzgha, maqtangha, asta-tók ysyrapshyldyqqa boy aldyrghanymyzgha aparyp tireuge bolady. Al, respublikadaghy ózge últ ókilderi bankten nesie alarda aldy-artyn oilap, «Jeti ret ólshep, bir ret kes» prinsiypimen nesiyeni tek shaghyn kәsibin ashugha nemese ony әri qaray damytugha alady. Qazaqtar bolsa,  qaytarymyn oilamay, bankten nesie alyp, onyng payyzynyng kólemine qaramay, aldyn ala eseptemey qyjalatqa qaldy, qaryzgha batty. Mysaly, olar:

1. Alghan nesiyelerin shaghyn kәsipke salsa, sóz joq. Shaghyn kәsipting qoghamgha da, adamgha da paydasy mol. Shaghyn kәsipti eshqanday daghdarys jene  almaydy.

2. Ata-ana nesiyeni balalarynyng oquyn tóleuge alsa, ol keyin ata-anagha  100 ese qaytarymmen keledi. Aqshany bilimnen ayamasyn.

3. Alghan nesiyeni tórt týlikke salsa, mal alyp kóbeytse, ýide aq mol bolyp, bereke bolady.

4. Ýidi, pәterdi bankten nesiyege alsa, ózin aqtaydy.

5. Nesiyege jer alsa, baqsha egip, iske asyrady.

6. Kólik alsa, jolaushy tasidy, ol da paydanyng kózi.

Bir bankten nesie alyp, ony jabu ýshin ekinshi bankting nesiyesine jýgiretinder bizding qazaqtyng ishinde óte kóp. Kezinde oilanbay birneshe bankten nesiyeler alyp, ony uaqytynda qaytara almay, nesiyeni alardaghy jalgha qoyghan ýi, pәterlerinen aiyrylyp qalyp, pәter jaldap jýrgender qanshama qazirgi kýni?! Sondyqtan, bankting aldynda jýrip, kelgen adamdardy әdeyi toryp, qoldaryna ýsh-tórt úyaly telefon ústap «nesie alyp beremin» dep ýstindegi aqshalaryn alyp tayyp túratyn deldal alayaqtardan saq bolghan jón. Jeme-jemge kelgende әlgi ortada jýrgen deldaldardy keyin izdep taba almaymyz. Odan da tynyshy, nesie alady ekensiz, birden bank qyzmetkerlerine shyqqan dúrys. Bank qyzmetkerleri sizdi dúrys jolgha salyp, aqyl-kenes beredi. Bankten nesie alyp, toy jasaytyndar kóbeyip ketti. Dýrkiretip toy jasap, artynan airylysyp ketip jatqandar da bar. Sol toygha ketken aqshalargha eki jasqa ýi, jihaz, mashina alyp berip, nege jaghdayyn jasamasqa?! Toy ótedi, ketedi, eki jas qalady ómir sýru ýshin. Eki jasqa әri qaray ómir sýruine toygha ketken qarajatty ýnemdep júmsasa, jas otaudyng bosaghasy berik bolyp, ajyrasu da az bolar ma edi? Qazir zaman basqa, jastardyng kóbinese birinshi oilaytyndary - materialdyq jaghday. Zamangha baylanysty olardyng jan-dýniyesi, kózqarastary ózgerip otyrady. Babalarymyz «Toy -qúdaydyng qazynasy» depti. Ras, bala shyr etip jerge týskennen bastap ayaqtanghangha deyin azamat bolyp, jeke shanyraq kótergenshe, jasalatyn toylardy retimen jasaugha men qarsy emespin. Biraq halyq aitpaqshy: «Arsyzgha alty kýn toy» -- ýlken aqsaqaldarymyzdyng ózderi bas bolyp, toydy ýdetip, bәsekege ainaldyryp jibergenin eshkim joqqa shyghara almas.  Sanyrauqúlaqtay qaptaghan últtyq bolmysymyzgha, islam dinimizge jat tughan kýn, kýmis toy, altyn toy, gauhar toy, t.b. toylardyng týrleri, Valentin kýni, qysqasy osynyng bәri -- qyz-kelinshekterimizdi ersi qylyqtargha ýiretip, halyqtyng tәrbiyesine de, oi-órisine de keri әserin tiygizetin daraqylyq pen  imansyzdyqtyn, jalghan namystyng toylary. Qazirgi úrpaq airyqsha tarihy kezende ómir sýrip jatyr. Janúya, bala tәrbiyesi qoghamda jiberilgen qatelikter bolashaqta ýlken orny tolmaytyn zardabyn tiygizedi. Ony ómirden kórip jatyrmyz. Halqymyzdyng boyyndaghy naryqtyq sana men sauattylyqtyng tolyq qalyptaspaghandyghynyng da kórinisi - osy.

andastarymyz ózdiginen naqty kәsipke barmay, qúldyq psihologiyadan arylmay, naryqqa beyimdelmey jatqanyn eshkim joqqa shyghara almas. Halqymyzdyng boyyndaghy osal tústaryn islam qúndylyqtarynda da qatang synalyp, tyiym salynyp, jol berilmeydi eken. Qazirgi qiynshylyq kezeng -- ashylyp-shashylatyn zaman emes. Tek qajetti toy, merekelerdi jasaydy. Qasiyetti Qúran-Kәrimning ÁGhRAF sýresining 31-ayatynda naqty aitylghan: «Jender, ishinder, tógip-shashpandar, ysyrapqorlardy Alla aqiqatynda únatpaydy».

Memleket te budjetti ýnemdeuge kóshti. Retsiz shyghyndar azayyp, qysqartyluda. Shetelderde adamdar shaghyn mashinalardyng tizginine otyra bastady. Qarjylyq daghdarysqa baylanysty býkil әlem ýnemdeuge kóship jatyr. Kez kelgen zattyng bir shegi boluy kerek qoy, bar eken dep shasha beru tek bizding halqymyzgha tәn be dep qalamyn. Qarjylyq daghdarystyng paydasy men jaqsy jaghy adam sana-sezimin ózgertip, ýnemdeuge kóshirip, asta-tókke, ysyrapshyldyqqa jol bermeuinde. Búdan tәuelsiz elimiz de, halqymyz da útpasa, útylmaydy. Qiynshylyq kezennen ótip, jana kezenge halyq basqasha kózqaraspen qarap, jana ekonomikalyq qúrylymmen júmys istep, qalyptasatynyna tolyq senimdimin.

(Jalghasy bar)

«Abay-aqparat»