قۇرمانعالي اشانۇلى. داعدارىستىڭ پايداسى – ىسىراپشىلدىققا جول بەرمەۋ
دۇنيەجۇزىلىك قارجى داعدارىسىنىڭ كەزەكتى تولقىنى كەلە جاتقانى تۋراسىندا، ونىڭ باتىس ەۋورپا ەلدەرىندە باستالىپ تا كەتكەنى جونىندە ءباسپاسوز بىتكەن جازىپ، ماماندار دابىل قاعۋدا. حالىققا ءداستۇرلى جولداۋىندا قر پرەزيدەنتى نازارباەۆ بۇل داعدارىستىڭ 5-6 جىلعا سوزىلۋى ىقتيمال ەكەندىگىن ەسكەرتتى.
«داعدارىس - قازاقتار ءۇشىن قالىپتى ءومىر اعىسى» دەپ قالجىڭدايتىن اعايىننىڭ نازارىنا Abai.kz اقپاراتتىق پورتالىنا كورگەن-تۇيگەنىن تۇراقتى جازىپ تۇرۋعا اۋەدە ەتكەن كاسىپكەر قۇرمانعالي اشانۇلىنىڭ ماقالاسىن جالعاستىرىپ بەرىپ وتىرمىز. اۆتور بۇل ماقالاسىندا 2007-2009 جىلدار ارالىعىندا بولىپ وتكەن داعدارىس كەزىندەگى حالىقتىڭ نەدەن، قالاي ۇتىلعانىن تاپىشتەپ جازا وتىرىپ، قاتەلىككە ۇرىنباۋدىڭ جولدارىن مەڭزەيدى.
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
دۇنيەجۇزىلىك قارجى داعدارىسىنىڭ كەزەكتى تولقىنى كەلە جاتقانى تۋراسىندا، ونىڭ باتىس ەۋورپا ەلدەرىندە باستالىپ تا كەتكەنى جونىندە ءباسپاسوز بىتكەن جازىپ، ماماندار دابىل قاعۋدا. حالىققا ءداستۇرلى جولداۋىندا قر پرەزيدەنتى نازارباەۆ بۇل داعدارىستىڭ 5-6 جىلعا سوزىلۋى ىقتيمال ەكەندىگىن ەسكەرتتى.
«داعدارىس - قازاقتار ءۇشىن قالىپتى ءومىر اعىسى» دەپ قالجىڭدايتىن اعايىننىڭ نازارىنا Abai.kz اقپاراتتىق پورتالىنا كورگەن-تۇيگەنىن تۇراقتى جازىپ تۇرۋعا اۋەدە ەتكەن كاسىپكەر قۇرمانعالي اشانۇلىنىڭ ماقالاسىن جالعاستىرىپ بەرىپ وتىرمىز. اۆتور بۇل ماقالاسىندا 2007-2009 جىلدار ارالىعىندا بولىپ وتكەن داعدارىس كەزىندەگى حالىقتىڭ نەدەن، قالاي ۇتىلعانىن تاپىشتەپ جازا وتىرىپ، قاتەلىككە ۇرىنباۋدىڭ جولدارىن مەڭزەيدى.
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
داعدارىسقا دەيىنگى سوڭعى 7 جىلدا حالىق پەن شەنەۋنىك اقشانىڭ قۇنىن بىلگەن جوق. مۇناي مەن مەتالدىڭ باعاسى الەمدىك نارىقتا ۇشىپ تۇردى. سوعان بايلانىستى جەڭىل اقشالار اينالىمعا وڭاي ءتۇسىپ، قۇرىلىس ماتەريالدارى، ءۇيدىڭ، پاتەردىڭ، جەردىڭ، جىلجىمايتىن مۇلىكتىڭ، جەڭىل اۆتوكولىكتىڭ باعاسى ءوسىپ شىعا كەلدى. قاراپايىم حالىقتىڭ اراسىندا نارىقتىڭ قۇيتىرقى جايىن تۇسىنبەي، قىمبات باعاعا نەسيەلەر الىپ، وسى جاعداي ماڭگى بولىپ تۇرادى دەپ ويلاپ، الدانىپ قالعاندار قانشاما دەسەڭىزشى. ولار ءدال قازىر وكىنۋدە. بانكيرلەر حالىققا شەكسىز قىمبات نەسيەلەر بەرىپ وتىردى. حالىق نەسيە پايىزىنىڭ كولەمىنە قاراماي، ونى كەيىن اي سايىن قالاي تولەيتىنىن ويلاماي، قالاعاندارىنشا الىپ، العان نەسيەلەرىنە ەكونوميكالىق ەسەپ-قيساپ جاساماي، پايدا بەرەتىن ناقتى كاسىپكە سالماي، ۋاقىتشا شىعىنى بار توي جاساۋعا، جەر، قىمبات جەڭىلكولىك، پاتەر، تاعى باسقا پايدا بەرمەيتىن شىعىسى كوپ دۇنيەلەرگە جۇمسادى. بۇل - ارينە، شىندىق. سول كەزدەگى باعا مەن وسى كەزدەگى باعانى سالىستىرىپ كورىڭىزشى. اراسى جەر مەن كوكتەي. اتالعان زاتتاردىڭ باعاسى ۇشىپ تۇرعاندا نەسيە العانداردىڭ كوبىسى قانداستارىمىز. وسى جايتتاردى ساراپتاپ، قورىتا كەلە، ەلىمىزدە بولىپ جاتقان داعدارىستىڭ ءبىر بولىگىن داڭعازالىعىمىزعا، ماقتانعا، استا-توك ىسىراپشىلدىققا بوي الدىرعانىمىزعا اپارىپ تىرەۋگە بولادى. ال، رەسپۋبليكاداعى وزگە ۇلت وكىلدەرى بانكتەن نەسيە الاردا الدى-ارتىن ويلاپ، «جەتى رەت ولشەپ، ءبىر رەت كەس» پرينتسيپىمەن نەسيەنى تەك شاعىن كاسىبىن اشۋعا نەمەسە ونى ءارى قاراي دامىتۋعا الادى. قازاقتار بولسا، قايتارىمىن ويلاماي، بانكتەن نەسيە الىپ، ونىڭ پايىزىنىڭ كولەمىنە قاراماي، الدىن الا ەسەپتەمەي قىجالاتقا قالدى، قارىزعا باتتى. مىسالى، ولار:
1. العان نەسيەلەرىن شاعىن كاسىپكە سالسا، ءسوز جوق. شاعىن كاسىپتىڭ قوعامعا دا، ادامعا دا پايداسى مول. شاعىن كاسىپتى ەشقانداي داعدارىس جەڭە المايدى.
2. اتا-انا نەسيەنى بالالارىنىڭ وقۋىن تولەۋگە السا، ول كەيىن اتا-اناعا 100 ەسە قايتارىممەن كەلەدى. اقشانى بىلىمنەن اياماسىن.
3. العان نەسيەنى ءتورت تۇلىككە سالسا، مال الىپ كوبەيتسە، ۇيدە اق مول بولىپ، بەرەكە بولادى.
4. ءۇيدى، پاتەردى بانكتەن نەسيەگە السا، ءوزىن اقتايدى.
5. نەسيەگە جەر السا، باقشا ەگىپ، ىسكە اسىرادى.
6. كولىك السا، جولاۋشى تاسيدى، ول دا پايدانىڭ كوزى.
ءبىر بانكتەن نەسيە الىپ، ونى جابۋ ءۇشىن ەكىنشى بانكتىڭ نەسيەسىنە جۇگىرەتىندەر ءبىزدىڭ قازاقتىڭ ىشىندە وتە كوپ. كەزىندە ويلانباي بىرنەشە بانكتەن نەسيەلەر الىپ، ونى ۋاقىتىندا قايتارا الماي، نەسيەنى الارداعى جالعا قويعان ءۇي، پاتەرلەرىنەن ايىرىلىپ قالىپ، پاتەر جالداپ جۇرگەندەر قانشاما قازىرگى كۇنى؟! سوندىقتان، بانكتىڭ الدىندا ءجۇرىپ، كەلگەن ادامداردى ادەيى تورىپ، قولدارىنا ءۇش-ءتورت ۇيالى تەلەفون ۇستاپ «نەسيە الىپ بەرەمىن» دەپ ۇستىندەگى اقشالارىن الىپ تايىپ تۇراتىن دەلدال الاياقتاردان ساق بولعان ءجون. جەمە-جەمگە كەلگەندە الگى ورتادا جۇرگەن دەلدالداردى كەيىن ىزدەپ تابا المايمىز. ودان دا تىنىشى، نەسيە الادى ەكەنسىز، بىردەن بانك قىزمەتكەرلەرىنە شىققان دۇرىس. بانك قىزمەتكەرلەرى ءسىزدى دۇرىس جولعا سالىپ، اقىل-كەڭەس بەرەدى. بانكتەن نەسيە الىپ، توي جاسايتىندار كوبەيىپ كەتتى. دۇركىرەتىپ توي جاساپ، ارتىنان ايرىلىسىپ كەتىپ جاتقاندار دا بار. سول تويعا كەتكەن اقشالارعا ەكى جاسقا ءۇي، جيھاز، ماشينا الىپ بەرىپ، نەگە جاعدايىن جاساماسقا؟! توي وتەدى، كەتەدى، ەكى جاس قالادى ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن. ەكى جاسقا ءارى قاراي ءومىر سۇرۋىنە تويعا كەتكەن قاراجاتتى ۇنەمدەپ جۇمساسا، جاس وتاۋدىڭ بوساعاسى بەرىك بولىپ، اجىراسۋ دا از بولار ما ەدى؟ قازىر زامان باسقا، جاستاردىڭ كوبىنەسە ءبىرىنشى ويلايتىندارى - ماتەريالدىق جاعداي. زامانعا بايلانىستى ولاردىڭ جان-دۇنيەسى، كوزقاراستارى وزگەرىپ وتىرادى. بابالارىمىز «توي -قۇدايدىڭ قازىناسى» دەپتى. راس، بالا شىر ەتىپ جەرگە تۇسكەننەن باستاپ اياقتانعانعا دەيىن ازامات بولىپ، جەكە شاڭىراق كوتەرگەنشە، جاسالاتىن تويلاردى رەتىمەن جاساۋعا مەن قارسى ەمەسپىن. بىراق حالىق ايتپاقشى: «ارسىزعا التى كۇن توي» -- ۇلكەن اقساقالدارىمىزدىڭ وزدەرى باس بولىپ، تويدى ۇدەتىپ، باسەكەگە اينالدىرىپ جىبەرگەنىن ەشكىم جوققا شىعارا الماس. ساڭىراۋقۇلاقتاي قاپتاعان ۇلتتىق بولمىسىمىزعا، يسلام دىنىمىزگە جات تۋعان كۇن، كۇمىس توي، التىن توي، گاۋحار توي، ت.ب. تويلاردىڭ تۇرلەرى، ۆالەنتين كۇنى، قىسقاسى وسىنىڭ ءبارى -- قىز-كەلىنشەكتەرىمىزدى ەرسى قىلىقتارعا ۇيرەتىپ، حالىقتىڭ تاربيەسىنە دە، وي-ورىسىنە دە كەرى اسەرىن تيگىزەتىن داراقىلىق پەن يمانسىزدىقتىڭ، جالعان نامىستىڭ تويلارى. قازىرگى ۇرپاق ايرىقشا تاريحي كەزەڭدە ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. جانۇيا، بالا تاربيەسى قوعامدا جىبەرىلگەن قاتەلىكتەر بولاشاقتا ۇلكەن ورنى تولمايتىن زاردابىن تيگىزەدى. ونى ومىردەن كورىپ جاتىرمىز. حالقىمىزدىڭ بويىنداعى نارىقتىق سانا مەن ساۋاتتىلىقتىڭ تولىق قالىپتاسپاعاندىعىنىڭ دا كورىنىسى - وسى.
انداستارىمىز وزدىگىنەن ناقتى كاسىپكە بارماي، قۇلدىق پسيحولوگيادان ارىلماي، نارىققا بەيىمدەلمەي جاتقانىن ەشكىم جوققا شىعارا الماس. حالقىمىزدىڭ بويىنداعى وسال تۇستارىن يسلام قۇندىلىقتارىندا دا قاتاڭ سىنالىپ، تىيىم سالىنىپ، جول بەرىلمەيدى ەكەن. قازىرگى قيىنشىلىق كەزەڭ -- اشىلىپ-شاشىلاتىن زامان ەمەس. تەك قاجەتتى توي، مەرەكەلەردى جاسايدى. قاسيەتتى قۇران-كارىمنىڭ اعراف سۇرەسىنىڭ 31-اياتىندا ناقتى ايتىلعان: «جەڭدەر، ىشىڭدەر، توگىپ-شاشپاڭدار، ىسىراپقورلاردى اللا اقيقاتىندا ۇناتپايدى».
مەملەكەت تە بيۋدجەتتى ۇنەمدەۋگە كوشتى. رەتسىز شىعىندار ازايىپ، قىسقارتىلۋدا. شەتەلدەردە ادامدار شاعىن ماشينالاردىڭ تىزگىنىنە وتىرا باستادى. قارجىلىق داعدارىسقا بايلانىستى بۇكىل الەم ۇنەمدەۋگە كوشىپ جاتىر. كەز كەلگەن زاتتىڭ ءبىر شەگى بولۋى كەرەك قوي، بار ەكەن دەپ شاشا بەرۋ تەك ءبىزدىڭ حالقىمىزعا ءتان بە دەپ قالامىن. قارجىلىق داعدارىستىڭ پايداسى مەن جاقسى جاعى ادام سانا-سەزىمىن وزگەرتىپ، ۇنەمدەۋگە كوشىرىپ، استا-توككە، ىسىراپشىلدىققا جول بەرمەۋىندە. بۇدان تاۋەلسىز ەلىمىز دە، حالقىمىز دا ۇتپاسا، ۇتىلمايدى. قيىنشىلىق كەزەڭنەن ءوتىپ، جاڭا كەزەڭگە حالىق باسقاشا كوزقاراسپەن قاراپ، جاڭا ەكونوميكالىق قۇرىلىممەن جۇمىس ىستەپ، قالىپتاساتىنىنا تولىق سەنىمدىمىن.
(جالعاسى بار)
«اباي-اقپارات»
