Tәuelsizdikting 20 jyldyghyna oray Astanada ótken aitysta qyrghyzdyng aqynymen aitysqan Rinat Zayytovtan osydan biraz búryn alghan súhbatymyz esterinizde bolar?! Súhbatynda Rinat aitystyng ainalasyndaghy biraz jayttyng shetin shygharghanday bolyp edi. Aytyskerlerding kelisip alyp, dayyn aitysyn halyq aldyna qoyylym etip qoyyp shyghatynyn, Astanadaghy aitysta jýldegerlerding aldyn-ala belgili bolyp qoyghanyn, qazylar alqasynyng dúrys tórelik etpegenin basa aitqan bolatyn.

Aldynghy aptada «Abai.kz» caytynan aitysker aqyn Bauyrjan Qaliollanyng maqalasyn oqydyq. Bauyrjan da Astanada ótken sol aitystyng tóniregindegi biraz «bylyq-shylyqtyn» betin ashypty. Maqalanyng «Ótken toygha ókpe kóp nemese qyruar qarjy qayda ketti?» atty bóliminde Bauyrjan sol aitysqa «Samúryq-Qazynadan» 80 million tenge bólingenin, al jýlde qory men aitystyng bar shyghynyn tútas jabayy eseppen eseptegenning ózinde 20 milliony ghana júmsalghanyn ashyna jazypty. Sosyn aitystyng úiymdastyrushysy Myrzatay Joldasbekovtyng ýsh kýn boyy oiyna kelgenin jasaghanyn, (Bauyrjan Qaliollanyng sózi - Q.IY.) sol aitystan keyin aqyndardyn: «Eger, Jýrsin sózimizdi sóilep, qorghan bola almasa, Myrzatay Joldasbekov degenin jasap, qúl iyelenushi siyaqty basyna berse, endi aitysqa qatyspaymyz», - dep keliskenin jazypty. Sosyn: «Bir súhbattyng danqy men daqpyrty», - dep Rinattyng bizge bergen súhbatynda aitqandaryna ózindik oiyn aitypty. Biraq Rinattyng bizge aitqan әngimesi men Bauyrjannyng jazghany eki bólek. Múny oqyghanda tanghaldyq. Súhbat berip, biraz dýniyeni jayyp salghany ýshin 11-12 aqpanda Almatyda ótetin Qonaevtyng 100 jyldyq aitysyna Rinat Zayytovty qatystyrmay jatypty degendi de estidik «úzynqúlaqtan». Sodan Rinat pen Bauyrjannyng aityp jýrgen әngimesining aqiqatyn bir aitsa, Jýrsin Erman aitar degen oimen Jýrsin aghamyzdy izdedik.
- «Rinattyng ótiriginen sharshap kettim. Qonaevtyng 100 jyldyghyna oray Almatyda ótetin aitysqa qatystyrmay, prinsip ústap otyrmyn. Ómirzaq Sәrsenov aghamyz aragha týsip, Rinatty aitystan shettetpe dep qoymay jatyr. «Jana ghana Rinatsyz da aitys ótedi, búl aitysqa qatystyrmaymyn, ýzildi-kesildi sózim sol», - dep aittym. Búl mening Rinatqa jasaghan «nakazaniyem»», - dep bastady aghamyz әngimesin. Rinat senderge bergen súhbatynda: «ekinshi ainalymgha jýldegerler aldyn-ala belgili bolyp qoyghandyqtan shyqpadym», - depti. Onysy ótirik. Ángimeni anyghyn aitayyn, sol aitysqa Qytaydan qandas aqyndarymyzdy shaqyrarda kýni búryn olardyng búrynghy aitystarynyng beynejazbasyn kórip, tyndadym. Kimdi shaqyrsaq, jaqsy, sýbeli aitys jasaydy degen oy ghoy. Qytaydaghy aqyndardan Jәmigha Dәuletqyzynyng aitysy únady. Oghan shaqyrtu jiberdik. Sodan aitysqa on kýn qalghanda Jәmigha telefon arqyly habarlasyp: «Aytysqa kelemin, biraq júmystaghy adammyn, dayyndyghym joq. Sondyqtan ózim biletin aqynmen aitystyrynyzshy», - dep ótinish aitty. «Kimmen aitysasyn?», - dep edim, «Rinat Zayytovpen», - dedi. Múny Rinatqa aityp edim, Jәmighamen aitysudan salghan jerden bas tartty. «Nege aityspaysyn?», - desem: «Qytaygha barghanda Jәmighamen on bes kýn boyy aitysyp, jene almagham. Endi qalay shygham?», - deydi. Onda Balghynbek aityssyn dep, Balghynbekke aitsam, ol da bas tartty. Keyin Rinat: «internette qazaqtargha til tiygizip jýrgen Aaly Tútqyshev degen qyrghyzdyng aqyny bar eken. Aalyny shaqyrynyz, men sonymen aitysayyn», - dedi. Sóitip Aalyny aldyrdyq. Jәmighamen Iranbek Kýzenbaevty júptadyq. Óte jaqsy aitys jasady. Ertenine Rinat ta, Jәmigha da ekinshi ainalymgha ótti. «Jәmighamen aityspaymyn» degen son, ekinshi ainalymda «Qytaydan kelgen Naghimanmen aitysasyn», - dedim. Oghan da kónbeydi. «Nege Naghimanmen shyqpaysyn?», - desem: «Óitkeni ol kelisip aityspaydy eken. Maghan aldyn-ala mәtinin kórsetpeydi. Kelispey aitysugha mening ynghayym joq», - deydi. «Endi ne oiyng bar?», - desem: «Men ózim kelisip qoyghan Aynúrmen ne Balghynbekpen aitysam», - dedi. «Óituge bolmaydy ghoy, sen aqyn emessing be? Suyryp salyp aitysuyng kerek qoy desem: «Ne Aynúr, ne Balghynbek», - dep boy bermeydi. «Eger ekeuining bireuimen aitystyrmasanyz, búdan keyin mýlde aitysqa qatyspaymyn», - dep talap qoydy әueli. «Aytyspasang aityspay-aq qoy», - dedim men de. Sodan týngi saghat birde demeushimiz Ómirzaq Sәrsenov arqyly taghy da Aynúrmen ne Balghynbekpen shygharsynshy dep ótinish aitty. Men basymdy qatyrmasyn, Rinatty eshkimmen aitystyrmaymyn, ekinshi ainalymgha qatystyrmaymyn dedim. Sizderding gazetterine «Ekinshi ainalymnan bas tartqan sebebim, birinshi kýni Aalymen aitystan song Jýken: «Kimmen aitysasyn?», - dep súrady. «Aynúrmen, ne Balghynbekpen», - dedim. «Jaghday bylay, Álibek Balghynbekti jenui kerek, sóitip finalda Álibek Qytaydan kelgen Jәmighamen aitysuy qajet», - dedi. Onda men nesine qatysam? Múny Jýkene de aittym. Sol sebepti aitystan bas tarttym», - dep sandalypty. Kóke-au, ótirikpen óz-ózindi alda, býkil eldi shatastyrma. «Men kelisip aityspaytyn aqynmyn, jýldegerding kim ekenin kýni búryn bilip qoydym, sol ýshin shyqpadym», - dep býkil eldi aldady. Sóituge bola ma? Onyng sol kezdegi «Aynúrmen ne Balghynbekpen aitystyrynyzshy» dep jazghan sms hattary mende әli kýnge saqtauly túr. Adamdy óstip kýidire me eken? Sonda men qay aqynnyng jenetinin aldyn-ala biletin kóripkel me ekenmin? «Ói, Balghynbek jeniledi Álibekten, sóitip Álibek Jәmighamen aitysady», - dep qaghytyp, sóz arasynda aita salghanmyn. Ony kelip Endi: «Jýkeng sóitip aitqan», - dep shyndyqqa ainaldyryp, gazette aitypty. Áytpese sol әngimeni Balghynbekting ózi de estip túrdy ghoy. Bauyrjan Qaliolla maqalasynda: «Ol sózdi Jýrsin bәrimizge de qaljyndap aitqan. Tipti maghan «Arnayy syilyq bar, noutbuk kerek pe, aqshalay kerek pe», - dedi. Ózining bir súhbatyndaghy «Aqshany óte jaqsy kóremin», - degen sózi esime týsip, «temiri» qúrysyn, aqsha kerek», - dedim. Jýrsinning «qyrt» әngimesine әbden etimiz ýirengen biz sol kýiimizben kete bardyq», - dep jazypty ghoy. Rinattyng osy ótiriginen keyin men qalay ony el aldyna shygharamyn? «Jәmighamen on bes kýn boyy jenilgenmin, onymen aitysa almaymyn», - dep alyp, halyqqa mynaday әngime aitady. Rinatty tauyp әkelgen adam menmin. Semeyde Oralhan Bókeyge arnalghan aitysta semeylikter alty birdey jas aqynyn kórsetip, «ishinen bireuin tandap al» dedi. Zalda otyrsam: «Agha, myna qazylardyng bәri arghyndar men tobyqtylar, men nayman edim. Sahnagha shygharmay jatyr. Meni shygharynyzshy», - dep qúlaghymnyng týbine әlsin-әlsin sybyrlap ketedi. «Shyqshy al, sen bala», - dedim. Tyndadym. Jap-jaqsy aitys jasady. Onda qazirgi «júldyz» Rinat joq, ayaghynda ýlken bәtinke, qúlaghy qalqighan, jas bala. Kolledjde oqyp jýrgen kezi ghoy. Bitti, búdan keyin: «Semeyden Rinat Zayytov shyghady», - dedim. Almatygha әkeldim. Tәrbiyeledim. Tipti ýiime jatqyzyp, bilgenimdi ýirettim. Byltyr «Júldyzdar otbasyna» súhbat berip: «Men júldyz auruyna shaldygha bastap edim. Jýrsin agham júldyzdyghyndy qoy, ne júldyz bol, ne aqyn bol dedi. Sol kezde baryp esimdi jidym», - depti. Sóitken Rinat qoy. Ózin jaqsy kórushi edim. Al endi istep jýrgeni mynau...
- Rinat Zayytov bizge bergen súhbatynda «Songhy ýsh-tórt jyldyng kóleminde bizde kelisip aitysu degen payda boldy. Kimmen aitysatynyng keyde bir apta búryn, keyde bir kýn búryn belgili bolady. Bizde aitys baldyq jýiemen baghalanady ghoy. Sodan eki aqyn da joghary ball alayyq deydi de, ne aitatyndaryn týni boyy jazyp, kelisip alady. Ony Jýrsin agham da jaqsy biledi, qazylar da habardar. Onymen qoymay, dayyn aitystaryn halyq aldynda qoyylym etip qoyyp shyghatyndar da bar», - degen edi. Rinattyng búl sózimen kelisetin shygharsyz endi...
- Aytystyng kórkemdik dengeyi kóterilsin dep aityskerlerge dayyndalugha mýmkindik beremiz. «Pәlen aqynmen aitysasyn» dep, on-on bes, tipti bir ay búryn habardar etip qoyamyz. Ol - ras. Óitkeni sahnagha shyghyp taban astynda shygharylghan әleulәilimmen aitys jaqsy shyqpaydy. Birjan Saramen aitysugha kelgende dayyndalmay keldi deysing be? Sara da ýiinde otyryp, Birjanmen qalay aitysu kerektigin oilady. Mine, osynday dýnie ghoy. Biraq bizding janaghy «dayyndalyndar» degenimizding asqynghany sonshalyq bir-birine ýiden jazyp kelgen mәtinderin kórsetip, «sen birinshi mynany ait, odan song men mynany aitamyn» dep kelisip alatyn dәrejege jetipti aqyndar. Búryn «shynymen sóite me eken» dep kýdiktenip jýrushi edim. Astanada 19-jeltoqsanda «Jastyq jalynymyz saghan, Tәuelsiz Qazaqstan» atty jas aqyndardyng aitysynda búghan kózim әbden jetti. Sondyqtan 11-12 aqpanda Almatyda ótetin «Qonaevtay er qayda?» atty aitysta kelisip aitysugha toqtau salu ýshin aqyndardyng kimmen júp qúraytynyn anyqtaytyn jerebeni zalda otyrghan kórermenderge tartqyzyp, aqyndardyng júbyn aitys bastalardyng aldynda anyqtaugha bel buyp otyrmyn.
- Onynyz dúrys bolghan eken. Tәuelsizdikting 20 jyldyq aitysynyng әngimesi bir búl emes. Aytysker Bauyrjan Qaliolla da әdil qazylardyng әdildigine ashynypty. Qazylar alqasynyng tóraghasy Myrzatay Joldasbekov qazylardyng qataryndaghy Fariza Ongharsynova ýshin de úpay berip, bir qolymen 8, bir qolymen 9-dy kóterip, eki adam ýshin dauys berip otyrdy» , - deydi. Tóragha bolsa da, Myrzekenning múnysy orynsyz ghoy. Fariza apamyz joq bolsa, zalda aitys tamashalap otyrghan myng adamnyng bireuin qazylargha qosyp, tórelik etkizseniz de bolatyn edi ghoy...
- Ádil qazylardyng sheshimine aqyndardyng kónili esh uaqytta tolmaydy. Shyn jýirikti anyqtau ýshin men ne istemedim? Jiyrma bir adamdy qazy etip taghayyndap, kýdik bolmasyn degen niyetpen kórermenderding arasynan bir-eki adamdy qazylardyng qataryna qosqan kezim bolghan. Ýsh adam birigip, bir bagha kóteretin toptyq qazylar alqasyn da qúryp kórdim. Odan bir kezderi qazylardan bólek appellyasiyalyq komissiya degendi engizdim. Kórermen jýirikti ózi anyqtasyn dep telefon arqyly dauys ta bergizdim. Al Bauyrjannyng maqalasynda jazghan jaghdaygha baylanysty aitarym: Myrzekeng bir-aq ret Fariza Ongharsynovanyng ornyna úpay kóterdi. Fariza Ongharsynovagha dalagha shyghugha tura kelip, syrtqa shyghyp ketipti. «Fariza apam mening bagham mynau, osyny kótere sal» dep ózi aityp ketken shyghar. Bauyrjan Qaliolla «42 aqynnyng taghdyryn sheshuge degen jauapkershilikti moynyna alghan Fariza apamyz eki kýnde de aitystyng ortasynda keshigip kelip bagha berdi», - depti. Búl - ótirik. Halyq kórip otyr ghoy. Men de otyrmyn sol jerde. Myrzekeng Fariza Ongharsynova ýshin bir-aq jerde ghana úpay kóterdi. Múnday ótirikterdi aita bersek, ne bolghanymyz?
- Sizding aityp otyrghanynyz basqa da, Bauyrjan Qaliollanyng maqalasynda aitylghan dýniyeler basqa. Bauyrjan aqyn Tәuelsizdikting jiyrmajyldyq aitysynda Myrzatay Joldasbekov oiyna kelgenin istedi dep jazypty. Eger Jýrsin sózimizdi sóilemese, Myrzatay úiymdastyrghan aitysqa endi qatyspaymyz dep sheshtik deydi. Búghan ne deysiz?
- Eki jyl aitys jabylyp qaldy. Odan song Ýkimettin, Mәdeniyet ministrligining rúqsatymen ashyldy. Sóitip aitystyng bar tizgini, úiymdastyru, ótkizu júmystary resmy týrde Myrzatay Joldasbekovke tapsyryldy. Aytystyng negizgi biyligi sol kisining qolynda. Myrzatay Joldasbekov - mening student kezdegi ústazym, qazaqtyng abyz qarttarynyng biri. Búghan deyin Preziydentting mәdeniyet ortalyghynyng diyrektory qyzmetin atqardy. Jaqynda ol qyzmetinen bosady. Biyl jazda men sol kisining janyna kenesshi bolyp barghanmyn. Rinattyng súhbatynda da, Bauyrjannyng maqalasynda da Myrzekenning atyna nebir auyr-auyr sózder aitylypty. Men múnyng bәrin dúrys emes dep esepteymin. Óitkeni kisige topyraq shashu, betten tyrnau, anyq-qanyghyna, bayybyna barmay әngime aitu kisiliktin, tәrbiyeliliktin, tektilikting belgisi emes. Qazaqtyng bolmysynda joq dýniye. Myrzekeng - aitystyng kóshi toqtap qalmay algha jyljuyna bir kisidey ýles qosyp jýrgen adam. Ádilin aitu kerek, kimning bolsa da, Myrzekene múnday auyr sózder aitatyn jóni joq edi. Al ózime keler bolsaq, resmy biylik qolymda bolmaghannan keyin ornymdy bilip, aitystyng jýrgizushisi, kórkemdik sapasyna jauap berushi retinde ghana otyrdym.
- Sol aitysta aqtyq syn nege ótpey qaldy? Bauyrjan Qaliolla «Myrzatay aghamyzdyng em qabyldaytyn uaqyty bolyp qaldy. Sondyqtan final ótpedi», - degendi estidik dep jazypty.
- Finaldyng nege ótpegenin eshkim bilmeydi. Bәrimiz de jartylay final, sosyn final bolady dep oilaghanbyz. Myrzekeng sol kýni auyryp, emhanagha jatyp shyghypty. Aytystyng birinshi kýninde de týnde auyryp, segiz saghat sistema qúidyrypty. Songhy kýni de auyrdy-au deymin, densaulyghyna baylanysty qazylarmen aqyldasyp, bir auyzdan bas jýldeni Jәmighagha beremiz dep sheshipti. Múny men qaydan bileyin? Jýrgizushi bolyp sahnada otyrmyn ghoy. Úiymdastyrushy da, Múhtar Qúl-Múhammedting «aytys ótkizinder» degen tapsyrmasyn alghan da sol kisi. Al endi aralasugha mening qanday haqym bar? «Aytysty toqtatamyz» dedi, toqtatty. Biraq bas jýldeni Jәmighagha bere salmay, finaldy ótkizu kerek edi. Bas jýldeni basqagha ústata salatynday bizding aqyndar sonshalyqty sorly bolghan joq, mәselen. Múhtar Niyazov qanday jaqsy aitys jasady? Dóreki aitysatyn Jәmighany sabasyna týsirip, ornyna qoyyp berdi. Álibek Serghaliyev te keremet aitysty. Final ótpey, aqyndardyng ekinshi tynysy ashylmay qaldy.
- Bauyrjan Qaliolla «aytysqa bólingen 80 millionnyng 20 milliony ghana júmsaldy. Qalghan qarjy qayda ketti» dep oryndy mәsele kóteripti. Siz de sol aitystyng basy-qasynda jýrdiniz ghoy. Búghan ne deysiz?
- Qarjy mәselesine baylanysty súraqtargha jauap bere almaymyn. Ayttym ghoy, men tek aitystyng jýrgizushisi, kórkemdik sapasyna jauap berushi retinde ghana otyrdym. Sol aitysqa memleket qomaqty qarjy bólinip túrghannan keyin, qosymsha jýldeni birneshe aqyngha taghayyndayyq degen úsynys aitqanmyn. Onym jýzege aspady.
- Jón eken. 11-12 aqpanda ótetin Qonaevtyng 100 jyldyghyna oray ótetin aitysta aitylghan jayttar qaytalanyp jýrmey me?
- Joq. Óitkeni búl aitysty ózim úiymdastyryp jatyrmyn. Demeushi tabu, aqyndardy shaqyru júmystarymen ózim jýgirudemin. Bas jýlde - «djiyp» avtokóligi. Odan bólek ýsh mashina tigip otyrmyz. Búl aitysta aqyndardyng suyryp salmalyghyn dәleldemekshimin. Jerebeni aitys bastalardan bes minut búryn zalda otyrghan kórermenge tartqyzamyn.
Qonaevtyng aitysyn ótkizemin dep tabanymnan tausyldym. «Qazaq Radiosy» men «Qazaqstan» telearnasyna súraghan aqshalaryn bersem de, sol aitystyng jarnamasyn ótkize almay otyrmyn. Óitkeni «Qonaevtay er qayda?» atty aitysty ótkizuge Mәdeniyet ministrligi tiym salyp tastapty. Bir-ekeui bolmasa, merzimdi basylymdardyng birazy jarnama beruden bas tartty. Habardar bolmaghandyqtan erteng aitysqa halyq kele me, kelmey me, zaldy toltyra alamyz ba, joq pa? Men osydan qorqyp jýrmin.
- Ángimenizge raqmet!
Súhbattasqan - Qarlygha IBRAGIMOVA
"Halyq sózi" gazeti