Qara bazarda «qanghyryp», jýdep-jadap «jetimbúryshta» jýretin aptalday-aptalday qazaq jigitterin kórgen sayyn qaraday qysylasyn. Búl jalpy Astana bazarlaryna ghana tәn emes, elimizding qay qalasyna barsang da jii kezdesetin qúbylys.
Keyde solardyng әbden kýn qaqtaghan qap-qara jýzderin kórgende Afrikadan adasyp kelip jýrgender me dep, shatasatynyng da bar! Kim bilgen, qazirgidey qarjylyq daghdarys kezinde «adasushylar» men «aldaushylar» az emes qoy. Biraq búlar eshqandayda Afrika emes, auyldan kelgen kәdimgi qara domalaq qazaqtar! Búryn qazaqqa aitylatyn teneu – «qara domalaq» deushi edik… biraq, әlgindey jýdeu jýzder domalaq degennen góri «qara tyryqtar» degenge dóp keletin siyaqty. Eki qolgha bir kýrek tappay, bazar manynda әiteuir bir tirlik tabylar dep túratyn top jigitting jәne ózi bәri qazaq.
Daghdarystyng saldarynan toqtap qalghan qúrylystyng qanshama júmyskeri qazirgi kýni tentirep júmyssyz qalghany ras. Mine, «jetimbúryshty» jaghalap jýrgenderding de kóbisi – sol alghashynda Astananyng qyzu qúrylysyna qatysamyz dep auyldan aghylyp kelgender. 98-ding súrapyl toqyrauynan túralap qalghan auyldargha Astana shynymen de әjeptәuir azyq bolghan edi. Sol jyldary auyldaghy aghayyn balasynyng jolyna dep qoradaghy songhy siyryn satyp Astanagha attandyryp jatty. Qala qúrylysyna qoly tiyip, auyldaghy ata-anasyn asyraghandar da az bolmady. Biraq sol kezderding ózinde «qala qúrylysy qashangha sozylar deysin», «qúrylys óndiris emes, búl da biter, balamyz sosyn qaytpek?» dep alandaytyndar da bolghan. Alayda, olar qarjylyq daghdarystyng búrq ete qalaryn boljady deysing be?! Kýndelikti tapqan-tayanghanyna mәz bolyp, tym bolmasa syrttay bolsa da joghary bilim alyp qaludy qapylaryna da almaghan jastar ýnemi qúrylysshy bolamyz dep oilady ma eken?! Biraq, býgingidey eki býiirden qysqan daghdarys tabaqtay diplomyng túrmaq, 20-30 jylghy tәjiriybene de qaramastan júmyssyzdyqpen joldas qyla salady. Qazir «Aqysyz demalys», «shtattyng qysqaruy» degen ýreyli tirkesterden titirkenetin boldyq.
Jasyratyny joq, elimizding eksport jaghy mәz emes. Otandyq kәsiporyndar legi de onbay túr. Al múnyng bәri qymbatshylyqqa úryndyrdy. Sondyqtan da, býginde elding әleumettik jaghdayy jaqsy deu shyndyqqa janaspas. Onyng ýstine, respublika halqynyng 39,7 payyzy ortasha jalaqy alady eken. Al agroónerkәsipti jetildirip otyrghan auyldar sausaqpen sanarlyq. Biylghy jyldyng birinshi toqsanyndaghy derekter boyynsha, ónerkәsiptegi óndiris kólemining tómendeui 4,6 payyzdy qúraghan. Onyng ishinde tau-ken óndiru ónerkәsibinde – 0,2 payyz, óndeu ónerkәsibinde – 11,8 payyz, elektr energiyasyn, gaz ben sudy óndirude jәne bólude 6,7 payyz boldy. Metallurgiya ónerkәsibi men dayyn metall búiymdary óndirisindegi óndiris kólemining qysqaruy 15,3 payyzdy qúrady, onyng ishinde qara metallurgiyada – 22,4 payyzdy, týsti metallurgiyada – 9 payyzdy, tamaq ónimderin óndirude 2,3 payyzdy qúraghan.
Statistika agenttigining derekteri boyynsha ýstimizdegi jyldyng mamyry aiynda Qazaqstanda júmyssyzdyq dengeyi 7,4%-dy qúrap otyr. Biraq, búl kórsetkishpen kelispeytinder de bar. Óitkeni, daghdarys dep dabyrlaghan mekemeler býginde qysqartudyng songhy shegine deyin jetti. Kóp jerde ýsh adamnyng júmysyn bir adam atqaryp otyr. Al oghan kóngisi kelmeytin júmyskerge tandau joq. Óitkeni, qazir basqa júmys tabudan góri, júmystan shyghyp qalmau mәsele basty orynda. Al, әlgi agenttikting mәlimetteri «tabysty júmysy bolmaghan, ony ýzdiksiz izdegen jәne oghan kirisuge әzir bolghan 15 jastaghy jәne odan asqan adamdar» degen tirkeudegi tizim sanymen ghana anyqtalatynyn eskersek, shynymen-aq, júmyssyzdar sany odan da kóp boluy mýmkin. Sonday-aq, júmyssyzdardyng sanyn daghdarysqa baylanysty júmysyn mýlde toqtatqan nemese jaghdayy nasharlaghan qanshama kósiporyndardyng júmyskerleri kóbeytti. Mysaly, ministrlik jýrgizgen monitoringke sәikes, 2009 jyldyng 1 qantaryna shaqqanda 25 kәsiporyn qyzmetin tolyq toqtatqan, ondaghy júmysshylar sany 7229 qúraydy eken. Al jartylay júmys jaghdayyndaghy kәsiporyndar sany – 234. Onda júmys isteytin 72196 adamnyng 28818-i mәjbýrli enbek demalysynda nemese jartylay júmys uaqyty rejiyminde enbek etuge auysqan. Al búl qantardaghy mәlimetter ekenin eskeriniz.
Eger resmy derekterge jýginsek, býginde respublika boyynsha enbekke jaramdy adam sany 6,9 milliondy qúrasa, olardyng 2,7 milliony auyl túrghyndary kórinedi. Sol júmysqa jaramdy 6,9 million adamnyng 4,2 milliony jaldamaly júmystargha jegilse, qalghan azyn-aulaghy lauazymdy qyzmettegiler. «Quyrdaqtyng kókesin týie soyghanda kóresin» demekshi, júmyssyzdyqtyng beleng aluy әli alda dep otyr mamandar. Oghan aghymdaghy jyldyng 1 sәuirinde engizilgen memlekettik qyzmettegi bos oryndargha ornalasu boyynsha jariyalanghan moratoriy de óz ýlesin qosuy mýmkin. Sebebi, jariyalanghan moratoriy jas mamandardy júmyspen qamtuda asa auyr jaghdaygha soqtyrary sózsiz. Óitkeni, júmys tәjiriybesi joq jogharghy oqu ornynyng studentine onsyz da júmysqa ornalasu onaygha soqpasy anyq. Statistikalyq mәlimetterge sýiensek, jas júmyssyzdardyng basym kópshiligi dәl osy alghash ret júmys izdep jýrgender eken. Jalpy elimizde jastar júmyssyzdyghy keleli mәselege ainalghany shyndyq. Mysaly, 2008 jyly Qazaqstandaghy 15-ten 24 jasqa deyingi azamattar arasyndaghy júmyssyzdyq dengeyi 7,4% payyzdy qúrasa, ol jalpy júmyssyzdyq dengeyinen 2,4% payyzgha joghary. Resmy derekter kózi biyl memleketimizdegi joghary oqu oryndary men kolledjderdi 323 mynnan asa, onyng ishinde 46,5 myny grantpen oqytylghan mamandar bitiredi dep otyr. Al, osy jazda «Bolashaq» stiypendiyasynyng tarihynda alghash ret әlemning eng bedeldi jogharghy oqu oryndarynda bilim alghan 800-den astam student oralmaqshy. Olardyng basym bóligi tehnikalyq nemese memlekettik basqarudy iygergen mamandar.
Júyssyzdyq – jalpy bizding elimizde ghana emes, qarjylyq daghdarysy kezindegi barlyq eldi de esengiretip otyrghan qauipti dert. Birikken Últtar Úiymy 2009 jyl ýshin ekonomikalyq taryludyng saldarynan júmyssyzdyqtyng da arta týsetinin aitqan bolatyn. Al býginde jahandyq ekonomika 2,6 payyz tarylyp otyr. Búl kórsetkish jyldyng basynan bergi boljamdardyng barlyghynan joghary. Birikken Últtar Úiymynyng boljamy boyynsha, әlemdegi on milliondaghan adamdy kedeyshilik qinauy mýmkin. Tek búl kórsetkishting biraz bóligin bizding elimiz enshilep ketpesin dep tileymiz.
Kórshimiz Reseyde de júmyssyzdyq dengeyi biyl songhy 9 jyldaghy rekordtyq kórsetkishke jetti. «Resey statistika» agenttigining mәlimetteri boyynsha sәuir aiynyng sonynda eldegi naqty júmyssyzdyq kórsetkishi 7,7 million adamdy qúraghan, búl ekonomikalyq belsendi halyqtyng 10,2 payyzy. Al Europada júmyssyzdyq 10 payyzdan asyp ketti. Angliyada júmyssyzdar eki milliongha jetipti.
Damyghan memleketterde júmyssyzdyq qarjy salasynyng qyzmetkerlerin qamtysa, damushy memleketterde shiykizatqa әlemdik súranystyng tómendeuine baylanysty osy salanyng júmyskerlerin qamtyghan. Halyqaralyq enbek úiymynyng (HEÚ) boljamy boyynsha әlemde 2009 jyly júmyssyzdar sany 50 milliongha jetse, onyng 23 milliony Aziya memleketterining túrghyndaryna tiyesili delingen. Ispaniyada da 2000 jyldyng sharyqtau shegin attap, byltyrghy jyldyng sonynda memleketting júmysqa qabiletti túrghyndarynyng arasynda júmyssyzdyq kórsetkishi 13,91% ósken. Ispaniyadan keyin Slovakiya memleketi túr – 10 payyz. Soghan úqsas jaghday Chehiyada da 5,3 payyzdy kórsetti. Qytay memleke-tinde de jappay júmyssyzdyq, resmy tirkelgen júmyssyzdar sany AQSh-tan bes ese kóp.
Azuy alty qarys elderding ózi júmyssyzdyqpen jaghalasyp jatqanda bizding elding mәselesi oryndy eken deuiniz de mýmkin. Ol da dúrys. Búl túrghydan bizding qúzyrly oryndar qol qusyryp otyrghan joq. Mәselen, Ýkimet osydan eki jyl búryn respublikalyq jәne jergilikti budjetter esebinen qarjylandyrylatyn әleumettik nysandar salu arqyly halyqty júmyspen qamtu, nesiyelendiru tәjiriybesin keneytu, jeke qosalqy sharuashylyqtardy damytu tәrizdi tolyp jatqan júmyssyzdyqqa jýgen salatyn baghdarlamalardy qabyldady. Tipti, aghymdaghy jyldyng ayaghyna taman Qazaqstanda júmyssyzdyq azaya bastaydy dep mәlimdegen edi QR ýkimet basshysynyng orynbasary Erbol Orynbaev Preziydentting qatysuymen ótken daghdarysqa qarsy sharalardyng jýzege asyryluy jónindegi keneste. «Respublika ekonomikasynda 2009 jylghy I toqsanda 7,8 mln. adam júmyspen qamtyldy. Jyl ayaghyna deyin әli 250 mynnan astam adam júmysqa ornalasuy tiyis» deydi mәlimetter. Biraq múnyng bәri, Elbasynyng aldynda aqtaludy kózdegen jalang derekter bolmasa iygi. Elimizde daghdaryspen kýres sharalaryna Elbasynyng qoldauymen qyruar qarjy bólinip, elding әleuetin kóteruge barynsha kýsh salynyp jatyr. Biraq, búl qarjy jergilikti basshylardyng «berekesizdiginen» tiyisti jerlerine jete almay jatatyny da jasyryn emes. Basshylyqqa isten góri, esep kórsetip ýirenip qalghandardyng «qylyghyn» keyde halyqtyng qazirgi kóz aldymyzdaghy jaghdayy jayyp salyp jatatyny da shyndyq. Degenmen, daghdarys kezinde júmyssyzdyqtyng ushyghuy zandy da. Biraq, bizde daghdarysty dabyrlatyp, odan óz mýddesin týgendep alyp jýrgender de az emes. Jalaqyny azaytyp, júmys talabyn kóbeytip jatqandar júmyskerlerding qúqyghyn qorghaugha mýmkindik bermeydi. Sonday-aq, eng bastysy – shetinep, shette qalatyndar da aldymen bayaghy qazaqtar. Qara júmysqa salynyp, mandayy terlep jýrgender de ózimizding qandastar! «Jetimbúryshta» jetimsirep túrghandar da qazaqtar! Qalay bolghanda daghdarys dep qansha dabyrlasaq ta, ainaldyrghan 15 million halqy bar baytaq dala Qazaqstanda qazaqtardyng ghana qara bazarda «qanghyryp» jýrgeni qynjyltady.

Dinara BITIKOVA
«El» últtyq qoghamdyq-sayasi, ekonomikalyq aptalyghy