Álemdik qarjy daghdarysy - planetanyng ortaq múny. Sebebi negizinen dýniyejýzining qarjy naryghy - bir-birine kózge kórinbeytin dollar, euro, yuani týrindegi nәzik tetikter arqyly baylanysqa týsetin óte kýrdeli mehanizm. Onyng aighaghy esebinde qazirgi planetanyng esin alghan qarjy daghdarysynyng AQSh-taghy ipotekalyq nesie jýiesining «aqsauynan» bastalghanyn aitugha bolady. Basqasha aitqanda, «bizding jaqta kýn jyly, basqasynda sharuam qansha?!» dep arqany kenge salatyn zaman emes.

Al Qazaqstannyng qarjy-valutalyq jaghdayy qanday?

Mamandardyng aituynsha, tenge baghamyn birqalypty ústau jaghyn bizding Últtyq Bank qatang baqylap otyr. Sóitken mamandar yqtimal bir jaghday esebinde «halyqtyng valuta satyp alu mýmkindigin» algha tartuda. Ári ony qisyndy da der edik. Sebebi túrghyndardyng valutalyq depozitterining kólemi ósip otyr. Valuta baghamyna tikeley әser etui yqtimal bir qúbylysynyz da sol. Desek te, bizding Últtyq Bank odan ýlken qater kýtpeytin tәrizdi.

EVRONYNG «JANDAUYSY» ShYGhADY

Álemdik qarjy daghdarysy - planetanyng ortaq múny. Sebebi negizinen dýniyejýzining qarjy naryghy - bir-birine kózge kórinbeytin dollar, euro, yuani týrindegi nәzik tetikter arqyly baylanysqa týsetin óte kýrdeli mehanizm. Onyng aighaghy esebinde qazirgi planetanyng esin alghan qarjy daghdarysynyng AQSh-taghy ipotekalyq nesie jýiesining «aqsauynan» bastalghanyn aitugha bolady. Basqasha aitqanda, «bizding jaqta kýn jyly, basqasynda sharuam qansha?!» dep arqany kenge salatyn zaman emes.

Al Qazaqstannyng qarjy-valutalyq jaghdayy qanday?

Mamandardyng aituynsha, tenge baghamyn birqalypty ústau jaghyn bizding Últtyq Bank qatang baqylap otyr. Sóitken mamandar yqtimal bir jaghday esebinde «halyqtyng valuta satyp alu mýmkindigin» algha tartuda. Ári ony qisyndy da der edik. Sebebi túrghyndardyng valutalyq depozitterining kólemi ósip otyr. Valuta baghamyna tikeley әser etui yqtimal bir qúbylysynyz da sol. Desek te, bizding Últtyq Bank odan ýlken qater kýtpeytin tәrizdi.

EVRONYNG «JANDAUYSY» ShYGhADY

Tayauda Grigoriy Marchenkonyng ózi Qazaqstan Respublikasynda qarjy daghdarysynyng bolu mýmkindigi tym az ekenin mәlimdedi. Sebebi, Marchenkonyng payymynsha, qazir tútas әlemdik aqsha jәne tauar rynogynda túraqsyz jaghday qalyptasqan. Onyng basty sebebi - әlemdik ekonomikanyng «diriyjeri» AQSh-ta, onan da beter bizge ekonomikalyq túrghyda birshama jaqyn Europada makroekonomikalyq biraz problemalar tuyndap otyr. Ádette ol da aldynghy jyly Amerikadan shyqqan daghdarystyng zandy jalghasy. Býgingi әlemdi mendegen daghdarys qazir qoldanylyp jýrgen qarjylyq qarym-qatynas ýlgilerining búryn beymәlim bolghan biraz kemshiligin aiqyndap ta berdi. Últtyq Bank tóraghasynyng aituynsha, Qazaqstanda onday kemshilik bayqalmaydy. Desek te, әlemdik qarjy baghamy Qazaqstan Respublikasy Últtyq Banki bergen búl boljamdargha qanshalyqty sәikesedi eken? Oghan jauap izdeu ýshin taghy da әlemdik qarjy baghamyna nazar audarugha tura keledi.

Songhy derekterge qaraghanda әlemning 100-den astam banki sarapshylardyng qatang synyna úshyrap otyr. Olardyng arqasynda AQSh pen Euroodaqtyng búrynghy aidarynan jel esken qarjy mekemeleri de bar. Bank qyzmetining kinәratyna baylanysty keybir memleketterding Býkilәlemdik Qarjy Qorynan alghan nesiyeni de óteu qabiletteri tómendedi. Bәrine sebep Europalyq ortaq valuta euronyng «etpetinen týsui».

Euroodaqtaghy basy daugha qalyp otyrghan memleketting biri - Grekiya. Kelisimderge sәikes, búl el osy aida bir milliard euro kólemindegi syrtqy qaryzyn qaytaruy kerek edi. Alayda oghan Afinanyng әleueti jetpeydi. Osyghan oray Qarjy Qory grekterge asa qomaqty mólsherde qosymsha nesie beruge sheshim qabyldady. Alayda almaqtyng da salmaghy bar.

Múnday «aghayynshylyq» Afinanyng ózin quantyp otyrghan joq. Grekiyagha beriletin qarjy kólemi anau-mynau emes. 130 milliard euro kóleminde. Sonday-aq Grek Ýkimetining jeke sektory aldyndaghy 100 milliard kólemindegi qaryzyn jabu mәselesi de qarastyryluda.

Aqpannyng sonynda jalghyz Grekiya emes, Euroaymaqqa enetin alty birdey elding qarjylyq reytingining tómendegeni belgili boldy. Olardyng juan ortasynda Italiya men Ispaniya bar. Fransiya men Avstriyanyng jaghdayy da onsha jaqsy emes.

Euroaymaqqa engenimen eurony ortaq valuta esebinde qabyldamaghan bir el - Úlybritaniyadaghy qarjylyq jaghday da onyp túrghan joq.

Qysqasy, Euroaymaq «etegine sýringen» abyroysyz jaghdaydy bastan keshude.

Eurony ortaq valuta esebinde qabyl­da­maghanymen songhy ýsh aida ghana Britan Memlekettik Banki 3 milliard dollar qarjy joghaltty degen derekter algha tartyluda. Eldegi ekinshi bank bolyp eseptelinetin Royal Bank aktivterining 80 payyzdan astamy ýkimetting ýlesinde. Soghan qaramastan bank ótken jyly ghana 1 milliard tenge kóleminde qarjy joghaltypty. Britaniyanyng memleket qoldauyndaghy banki osynday jaghdayda bolsa, basqasynyng qaumetin dolbarlap bolsa da baghalaugha bolady.

Kýni keshegi azuyn aigha bilegen qúdiretti Europanyng ózgelerge «qol jayyp, auyz asha» bastaghany da bayqalyp qaldy. Esesine, kýni keshe ghana damushy elder sanatynda bolghan, qazir ekonomikasy, soghan oray qarjy - valutalyq jaghdayy kýrt jaqsarghan Qytay sekildi elderding mәrtebesi arta týskendigi angharylady.

QYTYMYR DAGhDARYS QYTAYGhA DA ÁSER ETE BASTADY

Álemdik qarjy rynogynyng bir-birine tyghyz baylanysty kýrdeli mehanizm ekendigin aittyq. Sony erte týsingen elderding biri retinde auyzgha aldymen QHR atalady. Yaghny qytaylar qazirgi integrasiyalyq ýrdister zamanynda óz ekonomikasyn derbes damytudyng mýmkin emesin týsinedi degen sóz. Aqpan aiynda Qytay premier ministri óz elining Euroodaqtaghy jaghdaygha bey-jay qaramaytynyn mәlimdedi. Soghan sәikes Qytay etegine sýringen Europagha qol úshyn sozbaq tәrizdi. Keybir boljamdargha qaraghanda halyqaralyq qory 3 trillion dollarlyq Qytay eli qoldaghy qarjysynyng bir bóligin europalyq qarjy naryghyn tolyqtyrugha júmsauy da yqtimal. Ádette múnday aghayynshylyqtyng tegin jasalmaytyny da belgili.

Al endi qysylshang shaqta Europagha qol úshyn beruge mýddeli bolyp otyrghan Qytaydyng ózin qazirgi daghdarys jaghdayynda ne kýtip otyr degenge keleyik. Býkilәlemdk bankting songhy derekterine qaraghanda, Qytaydyng ózi de alda túrghan auqymdy daghdarystan qashyp qútyla almaytyn tәrizdi. Sonday-aq mamandar «eger qytay ýkimeti ekonomikadaghy memlekettik ýlesti azaytugha baylanysty auqymdy reformalar jýrgizbese, yqtimal әlemdik daghdarystyng basty sebepkeri boluy mýmkin» ekendigin de aitady. Býkilәlemdik bankting payymynsha, Qytay memleketine últtyq ekonomikagha aralasudy tejep, iri memlekettik korporasiyalardyng әdettegi kommersiyalyq kәsiporyndar sekildi júmys isteuine qol jetkizui kerek. Qytaydyng jyl sayynghy ishki ónimining ósimi 10 payyz bolyp keldi. Alayda biyl búl kórsetkish 8 payyzgha tómendeydi degen boljamdar bar. Ári tómendeu ýrdisi solay jalghasa da beretin siyaqty. Ekonomikasy daghdarysqa úshyraghan әlemning basqa elderi ýshin Qytaydyng jaghdaydy túraqtandyrudyng jalghyz ýmiti bolghany kýni keshe ghana. Sóitken aspan asty elining de qarjylyq daghdarystan qashyp qútylmaytyny belgili bolyp qaldy.

TENGE TÓRDEN TÝSPEYDI

Qysqasy, әlemning auqymdy daghdarys aldynda túrghany aidan anyq. Al Grigoriy Marchenkonyng resmy boljamy - anau. Sonda aqiqat jaghdayynda Qazaqstandy qanday ekonomikalyq jaghday kýtip túr? Keybir sarapshylar tengening baghamy 130 tengege deyin qúldyraydy deydi. Alayda Últtyq Bank búl dengeydi 145 tengeden tómendetpeuge mýddeli.

Grigoriy Marchenko dollar baghamyn 145 tengeden tómendetpeymiz dep otyr.

Belgili sarapshy Damir Seysebaev ta tengening AQSh dollaryna shaqqandaghy baghamy osy dengeyde qalady dep boljaydy. Tipti, ol jyldyng ayaghyna deyin әri ketse 130 tengege týsedi degendi aitady.

Álbette, Kedendik odaqqa enuine baylanysty valutalar arasyndaghy tepe-tendikti saqtaugha mýddeli bolyp otyrghan qazaq eli ýshin osy dengey tiyimdi. Sonday-aq qazaqstandyq tauar eksporttaushylary ýshin tengening әlsireui de tiyimsiz. Búl jerde tabighy resurstar eksportynyng Qazaqstan ekonomikasynyng basty tetigi bolyp otyrghanyn da este ústau kerek.

Qazaqstandaghy valutalyq jaghdaygha baylanysty sheteldik sarapshylar ne aitady eken? Búl orayda «Renessans kapital» halyqaralyq úiymynyng bas ekonomiysi Charliz Robertsonnyng myna bir ýmit oyatarlyq boljamyn da aita ketuge tiyistimiz. Onyng aituynsha, «qansha daghdarys bolsa da, 2012-2013 jyldarda qazaq tengesi nyghaya týspek». Onyng esebine sәikes, 2012 jyldyng sonyna qaray, tengening eng tómengi baghamy joq degende 143, al, 2013 jyldyng sonynda 139 tenge bolmaq. Ári tenge eskporttyq kiristerden qoldau tabatyn siyaqty.

Qazaqstannyng 2015 jylgha deyingi industriyalizasialanu baghdarlamasyna jәne ekonomikany qoldaytyn eksport salasyna qoldau kórsetiletinine sәikes, qazaq tengesi aldaghy yqtimal daghdarystardan japa shekpeytin tәrizdi.

Álbette, múnday boljamdar dәtke quat. Dey túrghanmen, Qazaqstan Respublikasy statistika Agenttigi mәlimetterine qaraghanda ýstimizdegi jyldyng qantar aiynda eldegi ónerkәsip jәne sauda kәsiporyndarynyng iskerligi birshama tómendepti. Atap aitqanda, 2012 jyldyng qantarynda tekserilgen ónerkәsip kәsiporyndardaghy iskerlik belsendilik әjeptәuir әlsiregen. Aldymen, otandyq dayyn ónimderge degen súranym azayghan. Soghan sәikes, óndiris kólemi tómendep, ol kәsipkerlerding belsendiligine tikeley әser etken.

Alayda otandyq ónerkәsip bas­shy­­lary­nyng boljamyna sәikes, kәsipkerlerding iskerligi ýstimizdegi jyldyng sәuir aiynan bastap qayta kýsheymek. Sebebi memleketting industriyalandyrugha bólip otyrghan qarjysy men pighyly oghan sebep bola alady. Sol arqyly Qazaqstannyng qarjy valutalyq túraqtylyghy qamta­masyz etilmek.

Bir sózben aitqanda, Qazaqstan ekonomikasy - jahandyq qarjylyq jaghdaydyng bir buyny. Aldaghy uaqytta boluy mýmkin daghdarystyng jana kezenine jasaghan saraptar men boljamdar búl joly da onyng qazaq elining ekonomikasyna anau aitqanday әser ete qoymaytynyn kórsetip otyr. Nesi bar, biz de «auzyna may! ».. degen niyetke beyimbiz. Sebebi qarjylyq daghdarysty bastan keship otyrghan býgingi Europa elderining jaghdayyn kórip-bilip otyrmyz....

«Týrkistan» gazeti