الەمدىك قارجى داعدارىسى - پلانەتانىڭ ورتاق مۇڭى. سەبەبى نەگىزىنەن دۇنيەجۇزىنىڭ قارجى نارىعى - ءبىر-بىرىنە كوزگە كورىنبەيتىن دوللار، ەۋرو، يۋان تۇرىندەگى نازىك تەتىكتەر ارقىلى بايلانىسقا تۇسەتىن وتە كۇردەلى مەحانيزم. ونىڭ ايعاعى ەسەبىندە قازىرگى پلانەتانىڭ ەسىن العان قارجى داعدارىسىنىڭ اقش-تاعى يپوتەكالىق نەسيە جۇيەسىنىڭ «اقساۋىنان» باستالعانىن ايتۋعا بولادى. باسقاشا ايتقاندا، «ءبىزدىڭ جاقتا كۇن جىلى، باسقاسىندا شارۋام قانشا؟!» دەپ ارقانى كەڭگە سالاتىن زامان ەمەس.

ال قازاقستاننىڭ قارجى-ۆاليۋتالىق جاعدايى قانداي؟

مامانداردىڭ ايتۋىنشا، تەڭگە باعامىن بىرقالىپتى ۇستاۋ جاعىن ءبىزدىڭ ۇلتتىق بانك قاتاڭ باقىلاپ وتىر. سويتكەن ماماندار ىقتيمال ءبىر جاعداي ەسەبىندە «حالىقتىڭ ۆاليۋتا ساتىپ الۋ مۇمكىندىگىن» العا تارتۋدا. ءارى ونى قيسىندى دا دەر ەدىك. سەبەبى تۇرعىنداردىڭ ۆاليۋتالىق دەپوزيتتەرىنىڭ كولەمى ءوسىپ وتىر. ۆاليۋتا باعامىنا تىكەلەي اسەر ەتۋى ىقتيمال ءبىر قۇبىلىسىڭىز دا سول. دەسەك تە، ءبىزدىڭ ۇلتتىق بانك ودان ۇلكەن قاتەر كۇتپەيتىن ءتارىزدى.

ەۆرونىڭ «جانداۋىسى» شىعادى

الەمدىك قارجى داعدارىسى - پلانەتانىڭ ورتاق مۇڭى. سەبەبى نەگىزىنەن دۇنيەجۇزىنىڭ قارجى نارىعى - ءبىر-بىرىنە كوزگە كورىنبەيتىن دوللار، ەۋرو، يۋان تۇرىندەگى نازىك تەتىكتەر ارقىلى بايلانىسقا تۇسەتىن وتە كۇردەلى مەحانيزم. ونىڭ ايعاعى ەسەبىندە قازىرگى پلانەتانىڭ ەسىن العان قارجى داعدارىسىنىڭ اقش-تاعى يپوتەكالىق نەسيە جۇيەسىنىڭ «اقساۋىنان» باستالعانىن ايتۋعا بولادى. باسقاشا ايتقاندا، «ءبىزدىڭ جاقتا كۇن جىلى، باسقاسىندا شارۋام قانشا؟!» دەپ ارقانى كەڭگە سالاتىن زامان ەمەس.

ال قازاقستاننىڭ قارجى-ۆاليۋتالىق جاعدايى قانداي؟

مامانداردىڭ ايتۋىنشا، تەڭگە باعامىن بىرقالىپتى ۇستاۋ جاعىن ءبىزدىڭ ۇلتتىق بانك قاتاڭ باقىلاپ وتىر. سويتكەن ماماندار ىقتيمال ءبىر جاعداي ەسەبىندە «حالىقتىڭ ۆاليۋتا ساتىپ الۋ مۇمكىندىگىن» العا تارتۋدا. ءارى ونى قيسىندى دا دەر ەدىك. سەبەبى تۇرعىنداردىڭ ۆاليۋتالىق دەپوزيتتەرىنىڭ كولەمى ءوسىپ وتىر. ۆاليۋتا باعامىنا تىكەلەي اسەر ەتۋى ىقتيمال ءبىر قۇبىلىسىڭىز دا سول. دەسەك تە، ءبىزدىڭ ۇلتتىق بانك ودان ۇلكەن قاتەر كۇتپەيتىن ءتارىزدى.

ەۆرونىڭ «جانداۋىسى» شىعادى

تاياۋدا گريگوري مارچەنكونىڭ ءوزى قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا قارجى داعدارىسىنىڭ بولۋ مۇمكىندىگى تىم از ەكەنىن مالىمدەدى. سەبەبى، مارچەنكونىڭ پايىمىنشا، قازىر تۇتاس الەمدىك اقشا جانە تاۋار رىنوگىندا تۇراقسىز جاعداي قالىپتاسقان. ونىڭ باستى سەبەبى - الەمدىك ەكونوميكانىڭ «ديريجەرى» اقش-تا، ونان دا بەتەر بىزگە ەكونوميكالىق تۇرعىدا ءبىرشاما جاقىن ەۋروپادا ماكروەكونوميكالىق ءبىراز پروبلەمالار تۋىنداپ وتىر. ادەتتە ول دا الدىڭعى جىلى امەريكادان شىققان داعدارىستىڭ زاڭدى جالعاسى. بۇگىنگى الەمدى مەڭدەگەن داعدارىس قازىر قولدانىلىپ جۇرگەن قارجىلىق قارىم-قاتىناس ۇلگىلەرىنىڭ بۇرىن بەيمالىم بولعان ءبىراز كەمشىلىگىن ايقىنداپ تا بەردى. ۇلتتىق بانك توراعاسىنىڭ ايتۋىنشا، قازاقستاندا ونداي كەمشىلىك بايقالمايدى. دەسەك تە، الەمدىك قارجى باعامى قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق بانكى بەرگەن بۇل بولجامدارعا قانشالىقتى سايكەسەدى ەكەن؟ وعان جاۋاپ ىزدەۋ ءۇشىن تاعى دا الەمدىك قارجى باعامىنا نازار اۋدارۋعا تۋرا كەلەدى.

سوڭعى دەرەكتەرگە قاراعاندا الەمنىڭ 100-دەن استام بانكى ساراپشىلاردىڭ قاتاڭ سىنىنا ۇشىراپ وتىر. ولاردىڭ ارقاسىندا اقش پەن ەۋرووداقتىڭ بۇرىنعى ايدارىنان جەل ەسكەن قارجى مەكەمەلەرى دە بار. بانك قىزمەتىنىڭ كىناراتىنا بايلانىستى كەيبىر مەملەكەتتەردىڭ بۇكىلالەمدىك قارجى قورىنان العان نەسيەنى دە وتەۋ قابىلەتتەرى تومەندەدى. بارىنە سەبەپ ەۋروپالىق ورتاق ۆاليۋتا ەۋرونىڭ «ەتپەتىنەن ءتۇسۋى».

ەۋرووداقتاعى باسى داۋعا قالىپ وتىرعان مەملەكەتتىڭ ءبىرى - گرەكيا. كەلىسىمدەرگە سايكەس، بۇل ەل وسى ايدا ءبىر ميلليارد ەۋرو كولەمىندەگى سىرتقى قارىزىن قايتارۋى كەرەك ەدى. الايدا وعان افينانىڭ الەۋەتى جەتپەيدى. وسىعان وراي قارجى قورى گرەكتەرگە اسا قوماقتى مولشەردە قوسىمشا نەسيە بەرۋگە شەشىم قابىلدادى. الايدا الماقتىڭ دا سالماعى بار.

مۇنداي «اعايىنشىلىق» افينانىڭ ءوزىن قۋانتىپ وتىرعان جوق. گرەكياعا بەرىلەتىن قارجى كولەمى اناۋ-مىناۋ ەمەس. 130 ميلليارد ەۋرو كولەمىندە. سونداي-اق گرەك ۇكىمەتىنىڭ جەكە سەكتورى الدىنداعى 100 ميلليارد كولەمىندەگى قارىزىن جابۋ ماسەلەسى دە قاراستىرىلۋدا.

اقپاننىڭ سوڭىندا جالعىز گرەكيا ەمەس، ەۋروايماققا ەنەتىن التى بىردەي ەلدىڭ قارجىلىق رەيتينگىنىڭ تومەندەگەنى بەلگىلى بولدى. ولاردىڭ جۋان ورتاسىندا يتاليا مەن يسپانيا بار. فرانتسيا مەن اۆستريانىڭ جاعدايى دا ونشا جاقسى ەمەس.

ەۋروايماققا ەنگەنىمەن ەۋرونى ورتاق ۆاليۋتا ەسەبىندە قابىلداماعان ءبىر ەل - ۇلىبريتانياداعى قارجىلىق جاعداي دا وڭىپ تۇرعان جوق.

قىسقاسى، ەۋروايماق «ەتەگىنە سۇرىنگەن» ابىرويسىز جاعدايدى باستان كەشۋدە.

ەۋرونى ورتاق ۆاليۋتا ەسەبىندە قابىل­دا­ماعانىمەن سوڭعى ءۇش ايدا عانا بريتان مەملەكەتتىك بانكى 3 ميلليارد دوللار قارجى جوعالتتى دەگەن دەرەكتەر العا تارتىلۋدا. ەلدەگى ەكىنشى بانك بولىپ ەسەپتەلىنەتىن رويال بانك اكتيۆتەرىنىڭ 80 پايىزدان استامى ۇكىمەتتىڭ ۇلەسىندە. سوعان قاراماستان بانك وتكەن جىلى عانا 1 ميلليارد تەڭگە كولەمىندە قارجى جوعالتىپتى. بريتانيانىڭ مەملەكەت قولداۋىنداعى بانكى وسىنداي جاعدايدا بولسا، باسقاسىنىڭ قاۋمەتىن دولبارلاپ بولسا دا باعالاۋعا بولادى.

كۇنى كەشەگى ازۋىن ايعا بىلەگەن قۇدىرەتتى ەۋروپانىڭ وزگەلەرگە «قول جايىپ، اۋىز اشا» باستاعانى دا بايقالىپ قالدى. ەسەسىنە، كۇنى كەشە عانا دامۋشى ەلدەر ساناتىندا بولعان، قازىر ەكونوميكاسى، سوعان وراي قارجى - ۆاليۋتالىق جاعدايى كۇرت جاقسارعان قىتاي سەكىلدى ەلدەردىڭ مارتەبەسى ارتا تۇسكەندىگى اڭعارىلادى.

قىتىمىر داعدارىس قىتايعا دا اسەر ەتە باستادى

الەمدىك قارجى رىنوگىنىڭ ءبىر-بىرىنە تىعىز بايلانىستى كۇردەلى مەحانيزم ەكەندىگىن ايتتىق. سونى ەرتە تۇسىنگەن ەلدەردىڭ ءبىرى رەتىندە اۋىزعا الدىمەن قحر اتالادى. ياعني قىتايلار قازىرگى ينتەگراتسيالىق ۇردىستەر زامانىندا ءوز ەكونوميكاسىن دەربەس دامىتۋدىڭ مۇمكىن ەمەسىن تۇسىنەدى دەگەن ءسوز. اقپان ايىندا قىتاي پرەمەر ءمينيسترى ءوز ەلىنىڭ ەۋرووداقتاعى جاعدايعا بەي-جاي قارامايتىنىن مالىمدەدى. سوعان سايكەس قىتاي ەتەگىنە سۇرىنگەن ەۋروپاعا قول ۇشىن سوزباق ءتارىزدى. كەيبىر بولجامدارعا قاراعاندا حالىقارالىق قورى 3 تريلليون دوللارلىق قىتاي ەلى قولداعى قارجىسىنىڭ ءبىر بولىگىن ەۋروپالىق قارجى نارىعىن تولىقتىرۋعا جۇمساۋى دا ىقتيمال. ادەتتە مۇنداي اعايىنشىلىقتىڭ تەگىن جاسالمايتىنى دا بەلگىلى.

ال ەندى قىسىلشاڭ شاقتا ەۋروپاعا قول ۇشىن بەرۋگە مۇددەلى بولىپ وتىرعان قىتايدىڭ ءوزىن قازىرگى داعدارىس جاعدايىندا نە كۇتىپ وتىر دەگەنگە كەلەيىك. بۇكىلالەمدك بانكتىڭ سوڭعى دەرەكتەرىنە قاراعاندا، قىتايدىڭ ءوزى دە الدا تۇرعان اۋقىمدى داعدارىستان قاشىپ قۇتىلا المايتىن ءتارىزدى. سونداي-اق ماماندار «ەگەر قىتاي ۇكىمەتى ەكونوميكاداعى مەملەكەتتىك ۇلەستى ازايتۋعا بايلانىستى اۋقىمدى رەفورمالار جۇرگىزبەسە، ىقتيمال الەمدىك داعدارىستىڭ باستى سەبەپكەرى بولۋى مۇمكىن» ەكەندىگىن دە ايتادى. بۇكىلالەمدىك بانكتىڭ پايىمىنشا، قىتاي مەملەكەتىنە ۇلتتىق ەكونوميكاعا ارالاسۋدى تەجەپ، ءىرى مەملەكەتتىك كورپوراتسيالاردىڭ ادەتتەگى كوممەرتسيالىق كاسىپورىندار سەكىلدى جۇمىس ىستەۋىنە قول جەتكىزۋى كەرەك. قىتايدىڭ جىل سايىنعى ىشكى ءونىمىنىڭ ءوسىمى 10 پايىز بولىپ كەلدى. الايدا بيىل بۇل كورسەتكىش 8 پايىزعا تومەندەيدى دەگەن بولجامدار بار. ءارى تومەندەۋ ءۇردىسى سولاي جالعاسا دا بەرەتىن سياقتى. ەكونوميكاسى داعدارىسقا ۇشىراعان الەمنىڭ باسقا ەلدەرى ءۇشىن قىتايدىڭ جاعدايدى تۇراقتاندىرۋدىڭ جالعىز ءۇمىتى بولعانى كۇنى كەشە عانا. سويتكەن اسپان استى ەلىنىڭ دە قارجىلىق داعدارىستان قاشىپ قۇتىلمايتىنى بەلگىلى بولىپ قالدى.

تەڭگە توردەن تۇسپەيدى

قىسقاسى، الەمنىڭ اۋقىمدى داعدارىس الدىندا تۇرعانى ايدان انىق. ال گريگوري مارچەنكونىڭ رەسمي بولجامى - اناۋ. سوندا اقيقات جاعدايىندا قازاقستاندى قانداي ەكونوميكالىق جاعداي كۇتىپ تۇر؟ كەيبىر ساراپشىلار تەڭگەنىڭ باعامى 130 تەڭگەگە دەيىن قۇلدىرايدى دەيدى. الايدا ۇلتتىق بانك بۇل دەڭگەيدى 145 تەڭگەدەن تومەندەتپەۋگە مۇددەلى.

گريگوري مارچەنكو دوللار باعامىن 145 تەڭگەدەن تومەندەتپەيمىز دەپ وتىر.

بەلگىلى ساراپشى دامير سەيسەباەۆ تا تەڭگەنىڭ اقش دوللارىنا شاققانداعى باعامى وسى دەڭگەيدە قالادى دەپ بولجايدى. ءتىپتى، ول جىلدىڭ اياعىنا دەيىن ءارى كەتسە 130 تەڭگەگە تۇسەدى دەگەندى ايتادى.

البەتتە، كەدەندىك وداققا ەنۋىنە بايلانىستى ۆاليۋتالار اراسىنداعى تەپە-تەڭدىكتى ساقتاۋعا مۇددەلى بولىپ وتىرعان قازاق ەلى ءۇشىن وسى دەڭگەي ءتيىمدى. سونداي-اق قازاقستاندىق تاۋار ەكسپورتتاۋشىلارى ءۇشىن تەڭگەنىڭ السىرەۋى دە ءتيىمسىز. بۇل جەردە تابيعي رەسۋرستار ەكسپورتىنىڭ قازاقستان ەكونوميكاسىنىڭ باستى تەتىگى بولىپ وتىرعانىن دا ەستە ۇستاۋ كەرەك.

قازاقستانداعى ۆاليۋتالىق جاعدايعا بايلانىستى شەتەلدىك ساراپشىلار نە ايتادى ەكەن؟ بۇل ورايدا «رەنەسسانس كاپيتال» حالىقارالىق ۇيىمىنىڭ باس ەكونوميسى چارلز روبەرتسوننىڭ مىنا ءبىر ءۇمىت وياتارلىق بولجامىن دا ايتا كەتۋگە ءتيىستىمىز. ونىڭ ايتۋىنشا، «قانشا داعدارىس بولسا دا، 2012-2013 جىلداردا قازاق تەڭگەسى نىعايا تۇسپەك». ونىڭ ەسەبىنە سايكەس، 2012 جىلدىڭ سوڭىنا قاراي، تەڭگەنىڭ ەڭ تومەنگى باعامى جوق دەگەندە 143, ال، 2013 جىلدىڭ سوڭىندا 139 تەڭگە بولماق. ءارى تەڭگە ەسكپورتتىق كىرىستەردەن قولداۋ تاباتىن سياقتى.

قازاقستاننىڭ 2015 جىلعا دەيىنگى يندۋسترياليزاتسيالانۋ باعدارلاماسىنا جانە ەكونوميكانى قولدايتىن ەكسپورت سالاسىنا قولداۋ كورسەتىلەتىنىنە سايكەس، قازاق تەڭگەسى الداعى ىقتيمال داعدارىستاردان جاپا شەكپەيتىن ءتارىزدى.

البەتتە، مۇنداي بولجامدار داتكە قۋات. دەي تۇرعانمەن، قازاقستان رەسپۋبليكاسى ستاتيستيكا اگەنتتىگى مالىمەتتەرىنە قاراعاندا ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ قاڭتار ايىندا ەلدەگى ونەركاسىپ جانە ساۋدا كاسىپورىندارىنىڭ ىسكەرلىگى ءبىرشاما تومەندەپتى. اتاپ ايتقاندا، 2012 جىلدىڭ قاڭتارىندا تەكسەرىلگەن ونەركاسىپ كاسىپورىندارداعى ىسكەرلىك بەلسەندىلىك اجەپتاۋىر السىرەگەن. الدىمەن، وتاندىق دايىن ونىمدەرگە دەگەن سۇرانىم ازايعان. سوعان سايكەس، ءوندىرىس كولەمى تومەندەپ، ول كاسىپكەرلەردىڭ بەلسەندىلىگىنە تىكەلەي اسەر ەتكەن.

الايدا وتاندىق ونەركاسىپ باس­شى­­لارى­نىڭ بولجامىنا سايكەس، كاسىپكەرلەردىڭ ىسكەرلىگى ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ ءساۋىر ايىنان باستاپ قايتا كۇشەيمەك. سەبەبى مەملەكەتتىڭ يندۋستريالاندىرۋعا ءبولىپ وتىرعان قارجىسى مەن پيعىلى وعان سەبەپ بولا الادى. سول ارقىلى قازاقستاننىڭ قارجى ۆاليۋتالىق تۇراقتىلىعى قامتا­ماسىز ەتىلمەك.

ءبىر سوزبەن ايتقاندا، قازاقستان ەكونوميكاسى - جاھاندىق قارجىلىق جاعدايدىڭ ءبىر بۋىنى. الداعى ۋاقىتتا بولۋى مۇمكىن داعدارىستىڭ جاڭا كەزەڭىنە جاساعان ساراپتار مەن بولجامدار بۇل جولى دا ونىڭ قازاق ەلىنىڭ ەكونوميكاسىنا اناۋ ايتقانداي اسەر ەتە قويمايتىنىن كورسەتىپ وتىر. نەسى بار، ءبىز دە «اۋزىنا ماي! ».. دەگەن نيەتكە بەيىمبىز. سەبەبى قارجىلىق داعدارىستى باستان كەشىپ وتىرعان بۇگىنگى ەۋروپا ەلدەرىنىڭ جاعدايىن كورىپ-ءبىلىپ وتىرمىز....

«تۇركىستان» گازەتى