Ýsh ishekti dombyranyng jana ómiri bastaldy

Úly Abaydyng 175 jyldyghy býkil әlemde atap ótilip, jer-jerde eskertkishter, tas mýsinder qoyylyp jatqanda, jarmalyqtar búl mereytoydy  ruhany múra - Abay shertken ýsh ishekti dombyrany jandandyrumen atap ótudi jón kóripti. Býgingi tanda  Shyghys Qazaqstan oblysy Jarma audanynyng óner mektebinde ashylghan ýsh ishekti dombyra synyby respublika kólemindegi túnghysh әri biregey ýiirme.

Songhy kezderi ýsh ishekti dombyra turaly kóp әngime aitylyp jýr. «Qazaqta múnday muzykalyq aspap bolmaghan», «oydan shygharylghan» degendey sózder de estilip qalady. Alayda osy kóne aspapty nasihattap jýrgen óner zertteushilerining pikiri basqaday. Hәkim Abaydyng ainalasy kýni keshege deyin qoldanyp kelgen osy kóne muzykalyq aspaptyng shyghu tarihy, qoldanu ayasy men nasihattaluy jayynda Jarma audandyq óner mektebi diyrektoronyng mindetin atqarushy Ernat Erkinúly men onlayn sabaqty jýrgizip jýrgen belgili óner zertteushisi  Rýstem Nýrkenov әngimelep berdi.

Tamyry kóne týrki dәuirinde jatyr

Ernat Erkinúlynyng pikirinshe, ýsh ishekti dombyra tarihy terende jatyr. Kóne týrki dәuirinen, tipti saq-ghún kezinde muzykalyq aspaptar ýsh ishekti bolghan degen derekter kezdesedi. Jetigen, sazsyrnay, shanqobyz syndy qazaqtyng muzykalyq aspaptaryn qayda janghyrtqan ghalym Bolat Sarybaevtyng jazuy boyynsha, ýsh ishekti dombyrada kýy tartu óneri oryndaushylyqtyng alghashqy kezenderine jatady. Yaghni, ýsh ishekti dombyra qazirgi eki ishekten de kóne týri dep aitugha bolady. Al, anyz boyynsha eki ishekti dombyra Shynghys han zamanynan bastau alghan eken. Ataqty Aqsaq qúlan anyzyn bilesiz ghoy? Áueli dombyra ýsh ishekti bolypty. Kýy de ýsh ishekte oryndalghan. Keyin ashulanghan Shynghys han dombyra kómeyine qorghasyn qúighanda bir ishegi ýzilip ketken desedi. Sóitip qazirgi týri, yaghny eki ishekti dombyra payda bolghan.

Ýsh ishekti aspaptyng qazaq dalasynda payda boluy jayynda  osy kóne aspapty nasihattaushylardyng biri  Rýstem Nýrkenov bylay dep tolyqtyrdy.

-Ýsh ishekti dombyra qazaq jerining barlyq aimaqtarynda qoldanylghan. Eger bir aimaqta keninen qoldansa, basqa aimaqta úmylyp ketken. Ýsh ishekti dombyra jayly kezdesken eng erterek mәlimet kózi qazirgi Batys Qazaqstan oblysynyng jerine tiyesili. Ol jayynda belgili óner zertteushisi Bolat Sarybaev óz enbeginde jazyp ketken. Keyin Ontýstik Qazaqstannyng aumaghynda da bolghany kónekóz qarttardyn  auzynan jazylyp alynghan derektermen dәleldendi. Shyghys ónirine keler bolsaq, el arasynda ýsh ishekti dombyrany arnayy Abaydyng ótinishimen Múqa jasaghan degen derekterdi kezdestiruge bolady. Abay Múqagha «dombyragha ýshinshi ishekti taghyp kórshi, qalay bolatynyn kóreyik» dep tapsyrma beripti. Keyinnen Abay búl aspapty maqúldap, jaqyndary ýsh ishekti dombyra tartugha kóshipti. Kazaqtyng kóne muzykalyq aspaptaryn zertteushi, ghalym Bolat Sarybaevtyng óz enbekterinde «búl kóneden kele jatqan aspap týri» dep atap ótui, ýsh ishekti dombyranyng bazghy zamannan bizge jetken Týrik halyqtarynyng ortaq jәdiger ekenin kóruge bolady. Jalpy, ýsh ishekti aspaptar Altay tauynyng ainalasynda meken etken barlyq halyqtyng muzykalyq mәdeniyetinde kezdesetinin atap ketken jón, - deydi Rýstem Shahymúranúly.

Ruhany eskertkish

Úly Abaydyng mereytoyyn respublika, tipti әlem kóleminde әrtýrli sharalarmen atap ótip jatqanda, Ernat Erkinúlyna «Abay shertken, Abay ainalasy kýni keshege deyin qoldanyp kelgen ýsh ishekti dombyrany nege nasihattamasqa» degen tamasha oy keledi. Semeydegi Múqan Tólebaev atyndaghy muzyka kolledjin dombyra kýy mamany boyynsha bitirgen, keyin Semey pedagogikalyq institutyn tәmamdap, balalardyng muzyka mektebinde halyq aspaptary bólimining mengerushisi bolyp istegen Ernat Erkinúly Jarma audanyna qyzmetke byltyr tamyz aiynda ghana kelipti. Ózi kýishi, Kýishiler odaghynyng oblystyq filialynyng jetekshisi. Janaghy oiyn әueli audan әkimi Ahmetqaly Núrghojinge jetkizedi. Ol kisi qyzmetine endi kirisip jatqan jas mamannyng batyl iydeyasyna qoldau kórsetip, oblys emes, respublika kóleminde alghash ret qolgha alynatyn is bolghandyqtan, júmysty tynghylyqty oryndau turaly qatan  tapsyrma beredi. Keyin audannyng bilim bólimi basshysy Qanat Shaymúratovpen aqyldasa otyryp, osy isti bastap ketipti. 

-Basynda, әriyne, onay bolghan joq. Osy ýsh ishekti dombyrany 50 jyl nasihattaghan Jarqyn Shәkәrim atamyz dýniyeden ozyp ketti. Onyng artynan ergen Nýrgýl Ákimqojina apayymyz da qaytys boldy. Degenmen osy aspapty nasihattap jýrgen, óziniz tildesken Rýstem Nýrkenovting kómegi zor boldy. Rýstem myrza Núr-Súltan qalasynda otyryp, Raisa Qazatayqyzy, Mirgýl Sekenqyzy, Gýljan Medeuhanqyzy syndy ústazdarymyzgha ZOOM platformasynda onlayn sabaqtar ótkizip jýr, - dep sabaqtady sózin Ernat Erkinúly.   

Ýsh ishekti dombyrany ýirenuge niyet bildirgen jarmalyqtardyng qanshalyqty joldary bolghanyn ózderi de әli týsinbeuleri mýmkin. Óitkeni, olardyng ústazy -qarapayym muzykant emes,  elimizdegi Kýishiler odaghynyng alghashqy tóraghasy әri qúryltayshysy, belgili óner zertteushisi, óner tanu ghylymdarynyng magistri Rýstem Nýrkenovtyng dәl ózi. Atylmysh aspapty ghylymy týrde zerttep, ýsh ishekti dombyragha arnalghan «Shәkir Ábenovting kýy múrasy» degen kitap jazyp shyqqan ónerpaz. Abaydyng ýsh ishekti dombyrada oryndalatyn «Tor jorgha» kýiine beynebayan týsirip, Abay TV telearnasynan nasihattap jýrgen kýishi. Sabaqtyng úiymdastyryluy jayynda bizge tanymal óner zertteushisining ózi bayandap berdi. 

- Aldyn ala notasyn jibergen bir kýidi shәkirtterimmen birlesip taldaymyz. Jarma audanynda qazir ýsh múghalim men birneshe oqushy ýirenip jýr. Eki ishekti shertken adam ýsh ishekti de tez ýirenip alady, odan qoryqpau kerek. Áriyne, oryndauynda  ózindik bir erekshelikteri, qúpiyalary, bylaysha aitqanda «fishkalary» bar, sabaq barysynda sony aityp otyramyn. Aldyn ala jiberilgen notalardy taldau kezinde shәkirtterime qay jerde qay notany alu kerek, qay ishekti basu kerek ekenin taza kәsiby túrghyda týsindirip beremin, -deydi ústaz.

 Búl aspaptyng sonda kәdimgi eki ishektisinen qanday aiyrmashylyghy bar degenimizge ústaz bylaysha jauap berdi.

- Búl aspaptyng ýninde ózgeshelik bar,- deydi Rýstem Nýrkenov,- ýsh ishek bolghan song bir dybys әrdayym artyq túrady. Muzyka tilimen aitsaq, akkordtar alugha bolady, mysaly, eki ishekti dombyramen tartqan kýidi ýsh ishekke salsa, ol tipti qúlpyryp ketedi. Degenmen keybir kýilerdi ýsh ishekke salu mýmkin emes. Mysaly, tanymal «Aday»,  «Balbyrauyn» siyaqty kýilerin tek original týrinde oryndaugha bolady. Ýsh ishekti dombyrada oryndaugha Altay jaqtyng saryndary jaqsy keledi. Búdan basqa  Shәkir Ábenov, Músahan Ázilhanov,  Jarqyn Shәkәrim siyaqty kýishi atalarymyz shygharyp ketken arnayy kýileri bar. Jas kompozitorlar arasynda da osy aspapqa layyqtap kýy shygharushylar joq emes. 

Óner zertteushisining týsindiruinshe,  aspaptyng jasaluyndaghy aiyrmashylyghy  tek moynynda ghana, ýsh ishek bolghannan keyin moyyny biraz juandau keledi. Al shanaghyn endi sheberding qiyalyna, fantaziyasyna baylanysty әrtýrli jasaugha bolady, deydi. Mysaly, qalaq dombyra siyaqty,  arqa dombyra dep te jatady. Nemese Batys Qazaqstanda kezdesetin  qazirgi standartty domalaq dombyra, qauaq dombyra dep bólinedi ghoy. Ýsh ishekti dombyrada shertpe kýilerdi de, tókpe kýilerdi  de eki shekti dombyradaghy siyaqty orynday  beruge bolady.

Rýstem Nýrkenov býgingi tanda ýsh ishekti dombyranyng kóbinese әnshilik dәstýrde qoldanylyp jýrgenin aitady. Bekbolat Tileuhan, Erlan Rysqali, Baghlan Bәbijan siyaqty әnshiler, Semeyde Gýldana Noghaybaeva oryndap jýr, Almaty men Núr- Súltana qalalarynda da osy kóne aspaptyng sýiemeldeuimen әn salyp jýrgen jas oryndaushylar joq emes. 

-Al endi ýlken sahnagha shyghyp, kýy shertip jýrgen ónerpazdar sausaqpen sanarlyqtay ghana ekeni shyndyq.  Qazir jastarymyzdyng qyzyghushylyq tanytyp jatqany quantady. Ásirese  әleumettik jelide maghan qayta-qayta jazyp, qúlaq kýileri qanday, qaydan alugha bolady dep, tarihyn súrap jatqan, qyzyghushylyq tanytyp jatqandar óte kóp. Mine, Shyghysta túnghysh ýsh ishekti dombyra synybynyng ashylghany da keremet! Soghan qarap ýsh ishekti dombyranyng jana ómiri bastaldy, ekinshi  tynysy ashyldy dep oilaymyn, - deydi Rýstem Nýrkenov. 

2020 jyly Almaty qalasyndaghy Múhtar Áuezov atyndaghy әdebiyet jәne óner institutynda «Úly dalanyng kóne saryndary» atty antologiya dayyndalghan bolatyn. Rýstem Nýrkenov osy jinaqty dayyndaghan júmys tobynyng mýshesi  jәne jinaqqa kýishining oryndauyndaghy birneshe kýy engen. Búl kezinde shyqqan  «Qazaqtyng dәstýrli myng kýii» jinaghymen parapar dýniye.

Óner mektebining basshysy Ernat Erkinúly ýsh ishekti dombyra synybynyng bolashaghy zor ekenine senimdi. Qazir osynday biregey ýiirmening ashylghany turaly basqany qoyyp, audannyng ózinde de barlyghy habardar bolmaghan siyaqty. Bireu estise, bireu estimegen. Alayda kóne aspapty mengersem degenderdin  qazirgi ayaq alystary jaman emes siyaqty. Qyzyghushylardyng sany da artyp keledi.

-Búiyrtsa ýsh ishekti dombyra synybyna aldaghy qyrkýiekten bastap oqushylardy qabyldaymyz dep josparlap otyrmyz. Óner mektebinde skripka klassy, dombyra, qolóner, dәstýrli әn synyptary bayaghydan júmys isteydi. Aytpaqshy, qazir Rýstem Nýrkenovting redaktorlyghymen ýsh ishekti dombyragha arnalghan arnayy oqulyq ta dayyndap jatyrmyz. Búiyrsa aqpan aiynda bir janalyq taghy estiysizder, - dep bólisti aldaghy josparlarymen óner mektebi diyrektorynyng mindetin atqarushy. 

Ayna Eskenqyzy

Abai.kz