Gitler biyligi kezinde barlyghy 6 milliongha juyq evrey óltirildi. Búl Europadaghy barlyq evreylerding 88%-yn qúraydy. Olardy tútqyndady, azaptady jәne óltirdi.

Yahudiyler degen kim? Gitler evreylerdi nege qyrghyngha úshyratty degen súraq tuyndaydy. Yahudiylerdi orystar «evrey» dep ataydy, al qazaqtar da evrey dep atap daghdylanghan. Olar aghylshyn tilinde «evrey», nemis tilinde «Juden», al qytay tilinde «犹太人» dep atalady.

Bizding jyl sanauymyzdyng 1-ghasyrynda qazirgi Izrailiding IYerusalim qalasy manynda olar ózderining dinderin, yaghny Iudaizmning negizin qalady. Iudey dinining kitaby Tora (Taurat) dep atalady.

Bizding eramyzdyng 1-ghasyrynyng ayaghynda Rim imperiyasy Izrailidi jaulap aldy. Osy soghysta kóptegen evreyler qaza tapty, jәne óz Otanynan bosyp ketti.

Rimdikter jaulap alghannan keyin evreyler Europa men Batys Aziyany kezip jýretin boldy, óitkeni olar ózderine tiyesili jerlerinen aiyrylyp qalghan edi. Olardyng óz dinderi, óz tilderi bolghandyqtan, evreylerdi kez-kelgen jerde tanu qiyn emes bolatyn.

Tarihta 962-1806 j.j. aralyghynda evrey últynyng taghdyry onay bolmaghany aitylady. Olar Europa elderinde әrtýrli qara júmystar atqardy, keyinirek sauda, óner jәne bilim salalarymen ainalysty. 13-15 ghasyrlarda evreyler de diny qughyn-sýrginge úshyrady.

Evreyler ýshin Shyghys Europa territoriyasy ómir sýruge salystyrmaly týrde onay bolghan sekildi. Esesine Batys jәne Ortalyq Europadaghy evreyler orta ghasyrlarda jәne diny qaqtyghystar kezinde qughyn-sýrginge kóp úshyraghan bolatyn.

Keyin Amerikanyng ashyluymen diny bostandyq izdep, Europanyng ozbyrlyghynan qútylu ýshin AQSh-qa kóptegen evreyler keldi.

19-ghasyrdyng ayaghynda evreyler Germaniyada da orasan zor kýshke ie boldy. Evreyler Germaniyada óner, ghylym, әdebiyet jәne sayasat salasynda joghary kóterildi.

Birinshi dýniyejýzilik soghys kezinde europalyq evreyler óte bay boldy.

Olar soghysty paydalanyp, London jәne Niu-York birjalarynan orasan zor aqsha jinady. Evreyler soghys kezinde Germaniya, Fransiya, AQSh jәne Úlybritaniyadaghy qaru-jaraq shygharatyn fabrikalar men tigin fabrikalarynan orasan mol payda tapty. Kóptegen europalyq jәne amerikandyq bankter evreylerge tiyesili boldy jәne aqshany zandastyru faktileri ashyq jýrgizildi.

Sonymen soghys ayaqtalghan kezde eng baqytty adamdar evreyler boldy, kerisinshe Germaniya, Fransiya, Úlybritaniya, Avstriya jәne AQSh-tyng kýshi әlsirese, evreylerding jaghdayy olardan mýldem bólek bolghan edi.

Evreyler túrghan elining ýkimetin aqsha beru jәne ekonomikany qalpyna keltiruding ornyna, tek ózderi ghana bayyp jatyr dep halyq narazy bola bastady. Búl jaghdaylar evreylerdi jappay jek kóruge úlasty.

Jalpy evreylerdi jalghyz Gitler ghana jek kórdi desek qate bolady. Europa elderinde evreylerge degen qyzghanyshtyn, renishting jәne jekkórushilikting ýlken oty boldy, Gitler ony kýsheytip ýrley týsti.

Taghy bir sebep, sol kezdegi adamdar óz balalaryna evreyler turaly úrylar, alayaqtar, ósimqorlar t.b tek ghana jaman sózder aitatyn.

13-ghasyrda Shynghys han Europagha basyp kirgende, olar turaly kóp qaueset bolghany siyaqty, evreyler turaly da kóptegen әngime-daqpyrttar órbidi. Búl qauesetti Gitler de bala kezinen kóp estidi.

Sonymen qatar onyng evreylerdi jek kóruining jeke sebebi de bar bolatyn. Gitler bala kezinen anasyn bay evreyler ýiinde jalshylyqqa ústap, zorlyq-zombylyq kórsetkenin kórip, evreylere degen ýlken óshpendilik ortasynda ósti. Gitlerding әjesi bay evreyding otbasynda júmys istep jýrgen kezde Giyterding әkesin tudy. Osyghan sýienip, keybir tarihshylar Gitlerdi evreyden shyqqan dep te sanaydy.

Ekinshiden, Gitlerdi bala kezinde evrey adam soqqygha jyghyp, jaralaghan. Onyng arqasynda sol soqqydan tyrtyq qalghan bolatyn. Búl turaly ózining «Mening kýresim» (Mayn kamf) kitabynda jazdy.

Ýshinshiden, Gitlerding anasy auyr nauqastan ólgeli jatqanda, evrey dәrigerleri ony aqshasy joq dep emdemey qoyghan, sol kýnnen bastap Gitler anasynyng ólimine tek evreylerdi kinәlaydy. Gitler ózi Avstriya, Vena uniyversiytetining mýsindeushi mamandyghyna oqugha týser kezde evreyding bir boyjetkenmen ashyna bolyp aqyry sifilispen auyrghan. Búl onyng psihikasyna әser etip, ol óte ashulanshaq adamgha ainaldy. Ol búl turaly ózining «Mening kýresim» kitabynyng 13-betinde bylay dep jazdy: «Merez - evrey halqynyng auruy. Olar bizding halqymyzdy úyalmay osy aurumen lastap jatyr. Nemis halqynyng salauatty ómirining kepili - evreylerdi joy arqyly osy aurudy da qosa joy».

Gitler biylikke kelgen kezde Germaniyada shamamen 500 000-day evreyler boldy. Olardyng ishinde ataqty ghalymdar, óner adamdary, bank iyeleri de kóp boldy. Ol kezde yahudiyler nemis ónerkәsibinde, temirjolda, bank salasynda jәne bizneste orasan zor kýshke ie edi. Gitler biylikke kele salysymen olargha qarsy ýlken shara qoldana bastady. Gitler tipten kýieui-әieli, әke-sheshesi, tipten әjesi-atasy evrey bolghan nemisterdi evrey dep eseptedi.

1938 jyly nauryz aiynda da Germaniya armiyasy Avstriyagha basyp kirgende 450 000-gha juyq evrey tútqyngha alyndy. 1943 jylgha qaray Osvensimde shamamen 2 500 000 evrey óltirdi.

Audardym:

Amantay Toyshybayúlynyng jazbasy

Abai.kz