Qazaqstan «Ádilet» tarihi-aghartu qoghamyn elimizdegi ýkimettik emes úiymdardyng alghashqy qarlyghashy deuge bolady. Tәuelsizdik qarsanynda shanyraq kótergen, alghashqy úiymdasu konferensiyasynyng ótkenine osy aida jiyrma jyl tolghaly túrghan «Ádilettin» kóp jyldar boyy tarihtaghy «aqtandaqtardy», repressiyalar tarihyn zertteuge atsalysuy nәtiyjesinde, jazyqsyz atylghan jandar jayynda segiz tom bolyp «Azaly kitap. Kniga skorbi» jaryq kórgen-di. Qogham belsendilerining keyingi kezdegi arnayy izdenisteri sayasy qughyn-sýrginder qúrbany bolghan jurnalister esimderin anyqtaugha arnaldy. Sol júmystyng qorytyndysy retinde, Abay atyndaghy Últtyq pedagogikalyq uniyversiytette tarih fakulitetining studentteri men oqytushylar qauymy jәne Qazaqstan «Ádilet» tarihi-aghartu qoghamynyng mýsheleri HH ghasyrda repressiyalanghan san-myndaghan jazyqsyz jandardyng bir erekshe tobyn - jurnalisterdi eske aldy. Eske alu keshi «Sayasy qughyn-sýrginge úshyraghan jurnalister ruhyna taghzym»  taqyrybymen ótkizildi.  
Sayasy túrghyda qudalanu qazaq jurnalistikasynyng mandayyna tughannan jazylyp qoyylghanday-tyn, óitkeni ol edәuir damyghan imperiyalyq baspasózding kólenkesinde, bodandyq jaghdayda dýniyege kelgen edi. Eger san salaly, jan-jaqty damyghan, dәstýrge bay orys jurnalistikasyna býginde ýsh jýz jyl tolsa, qazaq baspasózining jasy onyng jartysyna da jetken joq, әri,  әuelde onyng shekpenin jamylyp,  ómirge audarma týrinde ghana joldama aldy. Ol patsha әskeri Qazaqstannyng ontýstik aimaghyn qaruly kýshpen basyp alyp, imperiya qúramyna qosqannan keyin ghana, otarlyq tәueldilik ahualda payda bolghan-dy.
Jaulanghan ólkede patshalyqtyng Týrkistan general-gubernatorlyghy qúrylghannan son, otarlaushy әkimshilikting jarlyqtaryn jergilikti qazaqtargha týsinikti tilde jetkizip túru ýshin 1870 jyly Tashkentte «Týristan uәlayatynyng gazeti» ashyldy. On eki jyl boyy shyghyp túrdy. Qyr  qazaqtary ýshin 1888 jyly Ombyda «Dala uәlayatynyng gazeti» ashylyp, on tórt jyl shyqty. Ekeui de ýkimettik basylym bolatyn. Ekeuining de  birneshe әkimshilik birlikke bólinip otarlanghan qazaq elin qazaqtyng óz tilin paydalana otyryp tiyimdi basqaru maqsatyna qyzmet etkeni mәlim. Gazetterding ýkimet mýddesine kelinkiremeytin sipaty aiqyndala bastaghanda, yaghni, olardyng tek otarlaushy ókimet búiryqtarynyng jarshysy ghana bolyp qoya salmay, sonymen birge, qazaqtyng ortaq әdeby tilin damytyp jatqany, qazaqtyng birtútas últ ekenin sezdirip, júrtty úiytugha kiriskeni angharylysymen, ekeui de jauyp tastaldy.
Degenmen, osy gazetterding beyresmy bólimderi arqasynda últtyq jurnalistika qaz túra bastady.
Barshagha mәlim, birinshi orys revolusiyasy patshanyng imperiyada shyn mәnindegi týbegeyli demokratiyalyq ózgerister jasauy yqtimal sanalghan  qújatyn - 1905 jylghy 17 qazan maniyfesin dýniyege keltirdi. Sol qújat tughyzghan zor órleuli ahual naghyz revolusiya  retinde baghalandy. Sóitip, azattyq ýshin kýresushi azamattarmen qatar, 1905 jylghy qazan revolusiyasynan keyin qazaq qayratkerlerining de ruhy asqaqtap, naghyz bostandyq kýnderi bastan keshildi. Olar revolusiyalyq Maniyfest jariya etken sóz bostandyghy arayynda birli-ekili gazet ashu әreketin jasady.
Mәselen, jekelegen azamattardyng bastamasymen túnghysh ret ýkimettik emes gazetter - Peterburgte «Serke», Troisk qalasynda «Qazaq gazeti» basylymdary 1907 jyly jaryq kórdi. «Serkenin» bas redaktory týrki-músylman qozghalysynyng ataqty qayratkeri, sayasatshy Rashid qazy Ibragimov, demeushisi Ekinshi Memlekettik Dumanyng mýshesi Shahmardan Qosshyghúlov, «Qazaq gazetinin» shygharushy-bastyrushylary Jetpisbay Andreev, Eshmúhamed Imanbaev, Qayym Sosnovskiy degen azamattar edi. Biyleushining bodandaryna kórsetken airyqsha  ozbyrlyghynyng saldarynan búl eki gazetting de ghúmyrlary qysqa bolyp, bir-bir nómir ghana shygharyp ýlgerdi. Áytse de olar erkin últ baspasózining alghashqy qarlyghashtary retinde azamattyq sananyng oyanuyna týrtki boldy, últtyq baspasózge múqtajdyq sezimdi tútatqan úshqyn ispetti qyzmet atqardy.
Olardan keyin ýkimettik emes basylymdar retinde 1911 jyly Eleusin Búirin әueli Ordada, odan Oralda «Qazaqstan» gazetin, Múhamedjan Seralin Troiskide «Ayqap» jurnalyn, Ahmet Baytúrsynov 1913 jyly Orynborda «Qazaq», Kólbay Toghysov 1916 jyly Tashkentte «Alash» gazetterin shyghardy. Búlar monarhiya zandaryna sәikes shanyraq kótergen, sol monarhiya zandary boyynsha týrli qyspaq kórgen, әr rette әrtýrli jaza tartqan basylymdar edi.
Azamattyq úiymdardyng demeuimen aqpan revolusiyasynan song Tashkentte Mústafa Shoqaev, Qayretdin Bolghanbaev, Súltanbek Qojanov redaktorlary bolghan «Birlik tuy», Semeyde  Halel Ghabbasovtyng redaktorlyghymen «Saryarqa» gazetteri shyqty.
Sovet ókimeti baspasóz jýiesine týbegeyli ózgerister jasady. Baspasóz turaly dekrettin, sóz bostandyghy jayyndaghy sayasi-iydeyalyq kýresterding bekem ústyny proletariat kósemining baghdarlamasymen soghyldy.
Bolishevikter biylikke kelgeli partiyalyq senzura keng qanat jayghany belgili. Leninning әigili «Partiya úiymy jәne partiyalyq әdebiyet» atty baghdarlamalyq enbegi 1905 jylghy 17 qazan maniyfesi jariya etken bostandyq  sharttary arayymen jazylghan-dy. Onda jobalanghan erejelerdi jýzege asyru  on eki jyldan son, 1917 jylghy qazan tónkerisinen keyin shúghyl da batyl qolgha alyndy. Bolishevizm isti janasha jolgha qongha mindettedi. Bolishevizmge oppozisiyada bolghan barlyq gazet-jurnalmen qatar «Qazaq», «Birlik tuy», «Saryarqa» jabyldy. «Ádebiyet partiyalyq bolugha tiyis. Partiyalyq әdebiyet prinsiypi tolyghymen ómirge engizilu qajet. Partiyada joq әdebiyetshiler joyylsyn! Ádeby is jalpyproletarlyq isting bir bóligi bolugha tiyis! Ádebiyetshiler mindetti týrde partiya úiymdaryna kirui kerek. Baspalar men qoymalar, dýkender men oqu zaldary, kitaphanalar men kitap saudalau oryndary - osynyng bәri partiyagha esep beretin bolugha tiyis!» degen lenindik úrandar tolyghymen jýzege asyryldy.
Birinshi orys revolusiyasynyng alghashqy jylynda liyberaldyq kózqarastaghy qayratkerlerding biri: «Sosial-demokratiyalyq tiraniya - liyberaldyq-burjuaziyalyq baspasózge jәne, tipti, artyq әuestigi joq ynsapty baspasóz bitkenge de tyiym salar edi» dep mysqyldaghan-tyn. Bar bolghany bir mýshel uaqyt ótkende, shynymen solay boldy: bolisheviktik-polisiyalyq kenes ókimeti samoderjaviyelik-polisiyalyq Reseyding qolynan kelmegen isti tyndyrdy. Erkin oily  baspasózdi týgel jauyp tastady, qyzmetkerleri men avtorlaryn qughyndady. Kýlli aqparat qúraldary bir partiyalyq jýiege baghyndyryldy, qarsylasqandary joyyldy.   
Kenestik negizdegi últtyq basylymdar jýiesi 1918-1920 jyldarghy azamat soghysy jaghdayynda jasaldy. 1918 jylghy kóktemde Orynborda Nәzir Tóreqúlov pen Temirbek Jýrgenov Torghay oblystyq kenesi atqaru komiytetining organy retinde birneshe ay boyy «Qazaq múny» gazetin shyghardy. Orda qalasynda Ghabdolghaziz Músaghaliyev redaktorlyq etken basylymdar - 1918 jyly Bókeydegi kenes ókimetining organy bolghan «Habar», 1919 jyly Resey Federasiyasy Últ isteri jónindegi halyq komissariatynyng Bókey oblysyndaghy tili retinde әueli «Qazaq dúrystyghy», odan «Dúrystyq joly» gazetteri halyqqa kenestik qújattardy tanystyrumen shúghyldandy. Osy kýngi «Egemen Qazaqstan» alghash «Úshqyn» degen atpen Qazaq revolusiyalyq komiytetining organy retinde 1919 jyly Orynborda Halil Esenbaevtyng redaktorlyghymen jaryq kórdi. 1920 jyly Tashkentte Týrkistan Kompartiyasy Ortalyq Komiyteti men Týrkistan Respublikasy Ortalyq atqaru komiytetining organy retinde  Súltanbek Qojanovtyng basshylyghymen «Aq jol» gazeti jaryq kórdi. Kóptegen oblystyq jәne salalyq gazet-jurnaldar ashyldy.

<!--pagebreak-->
Últtyq jәne kýlli jergilikti baspasózding damuyna 1921-1925 jyldarghy jana ekonomikalyq sayasat, ontýstik aimaqtar men Qaraqalpaqstannyng qosyluy arqyly Ýlken Qazaqstannyng shanyraq kóterui de belgili dәrejede yqpalyn tiygizdi. Merzimdik basylymdar sany kóbeydi. Enbek újymdary qabyrgha gazetterin shyghardy. Júmysshy jәne auyl-selo tilshilerining qozghalysy óristetildi.
Qazaqstanda 1926 jyldan bastap auyldardy kenestendiru, halyqty taptyq jikpen aiqynyraq bólip, «Kishi Qazan» revolusiyasyn jasau, últ tútastyghy mýddesin kýitteytin alashordashylar jәne onshyl-auytqushylar dep tanbalanghandardy qudalau, qyzmetkerler kózqarasyn bolisheviktik ynghaygha keltirip tegistep, qyrnau, qazaq ólkelik partiya komiytetining kósemi Filipp Goloshekinning tilimen aitqanda, «niyvelirovka» jasau sayasaty jýrgizildi.
Sosialistik ekonomikanyng irgetasyn qalau maqsatynda auyr industriya oshaqtaryn saludy, qalalar men auyl-selolardan kapitalistik elementterdi odan әri alastaudy múrat etken 1929-1932 jyldarghy mezgilinen búryn oryndalghan alghashqy ekpindi besjyldyq kezinde qazaq elindegi dәstýrli kóshpendi mal sharuashylyghymen kýneltetin dәuletti qojalyqtar kýiretildi. Qazaqtyng ghasyrlar boyghy tirshilik saltyn tereng oilastyrmay reformalau  nauqanynyng apatty saldary sol halyq sharuashylyghyn damytudyng birinshi besjyldyq josparyn oryndau barysynda kórinis tapty.
Tәrkileuge qarsylyq kórsetken kóterilister tudy. Kóterilisshilerdi qaruly kýshpen janyshtau, qarsylyq qozghalystaryna qatysushylardy sottau, solaqay sayasat tughyzghan alapat ashtyqtan halyqtyng qynasha qyryluy, tiri qalyp, maldan júrday bolghan kóshpendilerdi otyryqshylandyru, újymdargha enuge mәjbýrleu, mine osynyng bәri «mezgilinen búryn, zor tabyspen oryndalghan» besjyldyq jospardyng qaltarystaghy kórinisteri edi.
Búlardyng bәri totalitarlyq rejimning bekem ornyghuy jaghdayynda oryndaldy, osynday ahualda jasalghan jergilikti gazetter jýiesi reformanyng kelensiz salalaryn eleusiz qaldyrdy. Bolisheviktik baspasózde el ishindegi oqighalar tek biyleushi partiyagha kir keltirmeytindey týrde, kenes ókimeti mýddesi túrghysynan ghana jazylugha tiyis-tin, barlyq teris jәitter tap jaularynyng qastyghymen týsindiriletin.
Kýlli júmyr basty pende sekildi, jurnalister de ómir sýrgisi keletin zamandy tanday almaydy, el qatarly, olar da basqa týsken uaqyt auqymynda tirshilik qúryp, enbek etedi. Sondyqtan da olargha negizinen totalitarlyq rejimning qyzmetshisi bolugha tura keldi.
1925 jyly Bas hatshy Stalin joldas Qazaqstangha «Aq jol» gazetin synaghan ataqty hatyn joldady. Auyr iydeologiyalyq talqygha týsken, sayasy bet-perdesi teris dep tabylghan basylym 1926 jyly birjolata jabyldy. Búl ózge gazet-jurnaldargha berilgen kórneki sabaq bolatyn.
1927 jylghy jeltoqsanda, bolishevikter partiyasynyng 15-sezinde syn men ózara syndy óristetu úrany kóterilgen-di. Sosializm qúru jolynda kezdesip túratyn  kemshiliktermen kýresu orayynda bet-jýzge, lauazymgha qaramay synau basty úrandardyng biri boldy. Úran sosializm ornatu barysynda taptyq kýresting shiyelenise týsetini jayyndaghy stalindik teoriyagha negizdeldi.
Parijdegi aq emigranttardyng astyrtyn basshylyghymen Donbass aimaghynda әreket etti delinetin kontrrevolusiyalyq ziyankester úiymy ýstinen 1928 jyldyng ortasynda «Shahtinsk isi»  dep atalghan sot ýderisi bolghany mәlim. Stalin ónerkәsipting barlyq salalarynda sonday jaulardyng otyrghanyn eskertti. Burjuaziyalyq intelliygensiyanyng ziyankestigi joyylyp bitken joq, ol damyp kele jatqan sosializmge teketiresip qarsylasady, әri, halyqaralyq kapitalmen baylanysqandyqtan da, odan әri de qauipti bola beredi dep ýiretti. Kapitalistik elementter óz erikterimen sahnadan ketkisi kelmeydi, olardyng adymyn bolishevikterding batyl shabuyly ghana qysqarta alady, - mine, osynday úigharym algha tartyldy.
Stalin birinshi besjyldyqty qorytyndylaghan 1933 jylghy birikken plenumda «bolishevikterge qazir asa qajet qasiyet - revolusiyalyq qyraghylyq» degen qaghidasyn algha tartty. Onysy senzuralyq rejimdi kýsheytu, jurnalistikany partiyagha sózsiz baghyndyru mәselesine airyqsha serpin berdi.
Jogharydan tiyisti núsqau alghan Qazaqstan baspasózinde de qyraghylyqty arttyru, syn men ózara syndy partiya kórsetken baghytpen óristetu úrany óristetildi. «Kýlli kelensizdikterdi tughyzatyn dúshpan taptarmen» kýrester, 30-jyldarghy sayasy sot ýderisteri partiyanyng basty baghytyn quattau ruhynda jazyldy. Emigrasiyadaghy Mústafa Shoqaevty ymyrasyz dúshpan sanap, onyng shetel baspa organdaryndaghy syn maqalalaryn oqymay-aq teristeu, qabyl almau, barlyq jazghandaryn, shygharyp túrghan jurnalyn  qazaq oqyrmandaryna jetkizbeu baghyty ústalyndy.  
Soghys kezinde qazaq tilinde patriottyq әskery baspasóz jýiesi jasaldy. Soghystan keyingi jyldary, sayasy repressiyalardyng 40-50 jyldarghy jana tolqynynan keyin, 1956 jylghy Jiyrmasynshy sezd serpin bergen «jylymyq» kezeni jurnalistikany qoghamdyq qúbylys dengeyine kóterdi. Publisistika shapshang óristedi, biraq tez auyzdyqtaldy. 1965-1985 jyldarghy partiyalyq әkimshilik-komandalyq jýie ýstemdigi kezinde jurnalisterge sayasy jәne senzuralyq rejim kýsheytilgen ahualda júmys isteuge tura keldi, ol da onay bolghan joq. Qudalaudyng jana týri, ózgeshe oilaumen kýres jýrdi.
Degenmen sonau alpysynshy jyldary әdebiyet pen publisistika salasynda jasalghan tuyndylar shyndap kelgende qayta qúrudy, 1986 jylghy Jeltoqsan kóterilisin dayyndady deuge bolady.
1985-1991 jylghy qayta qúru sayasatynyng alghashqy kezeninde de Qazaqstan jurnalisteri qughyn-sýrginnen qútyla almady. Jeltoqsan oqighasy jabyq taqyrypqa ainaldy, partiyalyq jelding esken baghytyna mәn bermegen qalam qayratkerleri  әkimshilik, partiyalyq jazalaulargha úshyrady. Soghan qaramastan jurnalister elimizdi tәuelsizdikke jetkizgen tarihy ýderiske baspasóz betterindegi júmystarymen naqty ýlesterin qosty.
Qayta  qúru kezinde birtindep baspagerlerding jana túrpaty boy kóterdi. Resmy emes úiymdar óz gazetterin asha bastady. Qoghamdy demokratiyalandyruda kóp júmys atqaryldy. Al tәuelsizdik dәuirinde biylik qúrylymdary men baspasóz qatynasyn qúqyqtyq túrghyda retteu qajettigi tudy. Jekemenshiktegi búqaralyq aqparat qúraldary payda bolyp, tez damy bastady. Kýndelikti ómirge әlemdik órmektor - internet keldi. Resmy senzura bolmaghanmen, biylik tarapynan búqaralyq aqparat qúraldaryn baqylau, ishki retteulerdi úiymdastyru, tipti zannamalyq qudalau derekteri oryn aldy. Soghan qaramastan, býginde jurnalistika qyzmetkerlerining sóz bostandyghyna, kez-kelgen aqparatty kedergisiz alugha degen zandy qúqtardy jýzege asyra otyryp, ony asqan jauapkershilikpen, sapaly mazmúnda beyneleu arqyly oqyrman aldyndaghy bedelin meylinshe arttyrugha mýmkindikteri bar.
Bizding býgingi sózdik qorymyzgha órkeniyetti әlem qúndylyqtarynyng biri retinde tanylatyn «sóz bostandyghy» jәne  «tәuelsiz jurnalist» degen úghymdar bekem engen. Áriyne, biz olardyng salystyrmaly týrde ghana solay atalatynyn da úghamyz. Al agha úrpaq әriptesterimiz ómir sýrgen sayasy repressiyalar zamanynda onday týsinikter bola qoymady. Ol dәuirde bәri bolishevizm túrghysynan baghalandy. Ýsh revolusiya, eki jahandyq soghys, azamat soghysy, ýsh dýrkin soqqan asharshylyq apaty, sayasy qughyn-sýrgin nauqandary  halqymyzdyng qaymaghyn әketti. Sol  qasiretti kezenderde partiyalyq-kenestik biylik jurnalisterdi ýgit-nasihat qúraly etti, barsha búrmalaulardy úmytugha, jasampaz baghyttardy ghana jazugha júmyldyrdy jәne talayyn qúrbandyqqa shaldy.
Ótkenimiz, bir jaghynan, tarih enshisinde qaldy, ekinshi jaghynan, ol ózin, ózining auyr tәjiriybesin  úmytpaugha bizdi shaqyryp, esimizge salyp túr. Múnda mynanday qoghamdyq zandylyq bar - oqighalar bizden alystaghan sayyn ótkirirek, terenirek seziledi, jan-dýniyendi qozghap, tolqyta týsedi. Tarihy uaqyt qanshama alystaghanmen, sozylyp, bizding zamanymyzgha úlasyp jatqanday kórinedi. Biz múny sanamyzben de, jýregimizben de sezinemiz.  
«Ádilet» tarihi-aghartu qoghamy sayasy qughyn-sýrgin nauqandarynda jazyqsyz jaza tartqan, talayy atylyp ketken, esimderi qayta qúru sayasaty óris alghangha deyin qara tanbadan tazartylmaghan qalpy jabyq jatqan 125 jurnalisting aty-jónin anyqtady. Olardyng ishinde últ azattyghy ýshin, әdiletti qogham qúru ýshin, elimizding ruhany janghyruy ýshin publisistik qalamymen de kýresken  ataqty qayratkerler bar.
Mәselen, últ kósemi retinde moyyndalghan Álihan Bókeyhanov әleumettik mәselelerge oray qalam terbeuin 19-ghasyrdyng sonyna qaray «Dala uәlayatynyng gazeti», «Kirgizskaya stepnaya gazeta» basylymdarynda bastaghan. Birinshi orys revolusiyasy jyldary Omby men Peterburgte shyghyp túrghan solshyl gazetterde jariyalanyp túrdy, ózi «Omich», «Irtysh» gazetterinde redaktor bop istedi. «Qazaq» gazetin shygharyp jýrgen Ahmet Baytúrsynov pen Mirjaqyp Dulatovty qoldap, basylymnyng bas qamqorshysy, iydeology jәne avtory boldy, onyng jalpy halyqtyng ýni, jetekshisi dengeyine kóteriluine zor ýles qosty.
«Birlik tuynyn» alghashqy redaktory, tútas Týrkistan múhtariyatynyng әigili qayratkeri Mústafa Shoqaev sayasy kýresin shetelde jalghastyra jýrip, bolishevikterding últ sayasatyn ótkir synaghan sayasy publisistikasymen batys basylymdarynda belsendi týrde kórindi, últ tәuelsizdigine jetudi dәiektegen «Jas Týrkistan» jurnalyn on shaqty jyl boyy shygharyp túrdy, sóitip, shynshyl, әshkerelegish ýnimen jalghyz ózi kýlli kenes ókimeti basshylarynyng mazasyn ketirdi.
«Halyq jauy» qara qamyty kiygizilgen kóptegen qayratker-jurnalisterding esimderi elimizding bas gazeti «Egemen Qazaqstan» shejiresinde búl kýnderi qúrmetpen atalady. Búl qatarda 1919-1938 jyldary gazet «Úshqyn», «Enbek tuy», «Enbekshil Qazaq», «Enbekshi Qazaq», «Sosialdy Qazaqstan», «Sosialistik Qazaqstan»  atalghan shaqtarda redaktor bolghan Halil Esenbaev, Berniyaz Kýleev, Smaghúl Saduaqasov, Jýsipbek Aymauytov, Múhtar Áuezov, Ábdirahman Baydildiyn, Beyimbet Mayliyn, Sәken Seyfulliyn, Moldaghaly Joldybaev, Túrar Rysqúlov, Oraz Jandosov, Oraz Isaev, Ghabbas Toghjanov, Aytmúhamed Musiyn, Janaydar Saduaqasov, Jýsipbek Arystanov bar. Osy basshylarmen birge redaksiyada týrli lauazymda shygharmashylyq qyzmet atqarghan Ahmetsafa Yusupov, Mirjaqyp Dulatov, Iliyas Jansýgirov, redaktordyng orynbasary Rahym Sýgirov, bólim mengerushisi Hamza Abdulliyn, Abdrahman Aysariyn, menshikti tilshisi Mýtәlip Ahmetov,  Iliyas Ahmetov,  Hasen Ózdenbaev, Qúlmyrza Ótepov, Ghaziz Ismaghúlov, fototilshi Maks Shohor, gazetke avtor bolghan mәdeniyet, ghylym, óner qayratkerleri Temirbek Jýrgenov, Nәzir Tórekúlov, Dinmúhamed Ádilov, Qonyrqoja Qojyqov, Qúdaybergen Júbanov  sekildi ondaghan ayauly azamat sayasy qughyn-sýrginge úshyrap, oqqa baylandy.  
«Ýlken terror» qara qúiyny ózge de respublikalyq gazet-jurnaldar men baspalarda istegen jurnalister tóbesinen ýiirildi.  «Kazahstanskaya pravda» gazetining әr kezgi redaktorlary Nikolay Verhovskiy, Ivan Kuliyk, jauapty hatshysy Mihail Kureyko, «Aq jol» gazetining alghashqy redaktory Súltanbek Qojanov, qyzmetkerleri Maghjan Júmabaev, Qonyrqoja Qojyqov, Saduaqas Osmanov, Ghazymbek Birimjanov, «Leninshil jas» gazetining redaktory Zarap Temirbekov, «Qyzyl Qazaqstan» jurnalynyng redaktory Abdolla Asylbekov, «Auyl kommuniysi» jurnalynyng redaktory Myrzaghúl Ataniyazov, «Liyteraturnyy Kazahstan» jurnalynyng redaktory Ghabbas Toghjanov, әdeby qyzmetkeri Mәjit Dәuletbaev, Qazaq partiyalyq baspasynyng bas redaktorlary Birmúhamed Aybasov pen Hasen Ózdenbaev, Qazaq ghylymiy-zertteu marksizm-leninizm institutynyng audarmashy-redaktory Qartqoja Toghanbaev, Qazaq memlekettik baspasy diyrektorynyng orynbasary Abat Álibaev, jauapty redaktory Oraz Baytemirov,  redaktorlary Qadyr Tayshyqov, Kәrim Janguriyn, audarmashy-redaktory Abdolla Ismayylov, «Densaulyq joly» jurnalynyng alghashqy redaktorlarynyng biri bolghan Sanjar Asfendiyarov  sekildi azamattargha jazanyng jogharghy sharasy ýkim etildi.
Sayasy qughyn-sýrginge tek astanada emes, kýlli respublika aumaghynda qyzmet atqaryp jýrgen jurnalister úshyratylghany belgili. Soltýstik Qazaqstan oblystyq «Lenin tuy» gazetining redaktorlary Shaydulla Moldabekov, Seyilbek Ýsenov, Hasenbay Sahabiyn, jauapty hatshysy Abdolla Saduaqasov, әdeby qyzmetkeri Jahiya Uaqpaev, osy gazetti «Bostandyq tuy» atalyp túrghanynda basqaryp, odan Jetisudaghy «Tilshi» gazetining redaktory bolghan Sabyr Aythojiyn, Soltýstik Qazaqstan oblystyq «Leninskoe znamya» gazetining jauapty hatshysy Mariya Utina, qyzmetkeri Aleksandr Menishikov,  «Pravda Yujnogo Kazahstana» gazetining redaktorlary Petr Grehnev, Gennadiy Muntyan, Oral oblystyq «Qyzyl tu» gazetining redaktory Ahmet Mәmetov, «Ontýstik Qazaqstan» oblystyq gazetining redaktory Rahymjan Jamanqúlov, Shyghys Qazaqstan oblystyq «Ekpindi» gazetining redaktorlary Hamza Qadyrbekov, Mústafa Qayypnazarov, «Qaraghandy proletariaty» oblystyq gazeti redaktorynyng orynbasary Múhamedjan Qúlmúhamedov, «Turksiyb» gazetining redaktory Nikolay Shaykov, qyzmetkeri Vasiliy Vishnyakov, Ridderdegi «Júmysshy» gazetining redaktory Maqsút Tayshybaev, Pavlodar oblystyq «Qyzyl tu» gazetining redaktory Áubәkir Ayapbergenov, «Sosialisticheskaya Alma-Ata» gazetining redaktory Boris Berezskiy, «Kambaghallar avazi» gazetining redaktory Abdulla Rozybaqiyev, Shyghys Qazaqstan oblysyndaghy «Sosialisticheskiy trud» gazetining redaktory Qútjan Bektúrsynov, Oiyl, Torghay, Qarmaqshy, Bulaev audandyq gazetterding redaktorlary Aqbas Dýisenbaev, Shotbay Embergenov, Kóshen Almashov, Nikolay Bushaev, almatylyq jurnalist Amanjol Sәrsenov atu jazasyna kesildi.
Stalindik repressiyalargha kenes ókimeti ornaghangha deyin  shyqqan ýkimettik emes alghashqy basylymdardyng basshylary - «Serke» gazetin shygharushy Shahmardan Qosshyghúlov,  «Qazaqstan» gazetining redaktory Eleusin Búiriyn, «Qazaq» gazetining redaktorlary Ahmet Baytúrsynov, Álihan Bókeyhanov, Mirjaqyp Dulatov, «Ayqap» jurnalynyng redaktory Múhamedjan Seraliyn, «Saryarqa» gazetining redaktory Halel Ghabbasov, tilshisi Jaqyp Aqbaev, «Birlik tuy» gazetining shetelge múghajyrlyqqa ketken Mústafa Shoqaydan keyingi redaktorlary Qayreddin Bolghanbaev, Súltanbek Qojanov pen olardyng ýzengilesteri men avtorlarynyng talayy tartyldy.  «Dala uәlayatynyng gazeti», «Kirgizskaya stepnaya gazeta» gazetterining tilshisi Otynshy Áljanov, «Qazaq» gazeti men «Ayqap» jurnalynyng tilshisi Qaljan Qonyratbaev, «Ádebiyet maydany» jurnaly men «Qazaq әdebiyeti» gazetining tilshisi, Qazaq memleket baspasynyng bólim mengerushisi Álibek Qonyratbaev, «Qazaq» gazetimen qatar revolusiyagha deyingi orys, tatar gazetterinin, kenestik baspasózding de belsendi avtorlary bolghan Halel Dosmúhamedov pen Jansha Dosmúhamedov  te sayasy repressiya qúrbany boldy.  
«Kazahstanskaya pravda» gazetining әr kezgi redaktorlary Nikolay Gusev, Nikolay Terentiev, bólim mengerushisi Pavel Kuznesov, Qazaq memlekettik baspasynyng redaktory Qadyr Tayshyqov, Aqtóbe oblystyq gazetining redaktory Boqman Núrsúltanov, «Turksiyb» gazetining redaktorlary Nikolay Shaykov, Aleksandr Rojdestvenskiy, qyzmetkeri Yuriy Dombrovskiy, «Turksiyb» gazeti baspasynyng mengerushisi Viktor Bobko, әr jyldary  «Aktubinskaya pravda», «Prikaspiyskaya kommuna», «Turksiyb» gazetterining redaktory bolghan Stepan Medvedev, Qobda audandyq gazetining jauapty hatshysy Jaqyp Isabaev, Aqsu audandyq gazetining redaktory Satybaldy Hamitov, jurnalister Ivan Barko, Mýtәli Dәuletqaliyev, Ivan Kalashnikov, Ismaghúl Múqashev, Aleksandr Lebedenko, Zakariya Saghyndyqov, Polina Ovsyannikova, Uәly Orynbaev, Fedor Osadchiy týrli merzimge bas bostandyqtarynan aiyrylyp, jazalaryn óteu ýshin enbekpen týzeu lagerilerine aidaldy.
Sayasy qughyn-sýrginge úshyraghan jurnalisterdi arnayy izdestirip, eske alu keshine ýlken tizim әzirlegen «Ádilet» tarihi-aghartu qoghamynyng viyse-preziydenti Elena Gribanova, basqarma mýsheleri Rayhan Júmabaeva, Roza Abdulahatova, Sәule Aytmambetovalardyng enbegi zor alghysqa ylayyq. Degenmen jazyqsyz jazalanghan jurnalisterding esimderin tiriltudi kózdeytin búl isting jalghasyn tabu kerek ekenin úghamyz,  әli de belgisiz bolyp kele jatqan qúrbandardy bolashaqta kóp bolyp atsalysyp anyqtap, azaly tizimdi tolyqtyra týsu paryz.

Beybit QOYShYBAEV, Qazaqstan «Ádilet» tarihi-aghartu qoghamynyng preziydenti, jazushy, tarih ghylymdarynyng kandidaty.

«Abay-inform»