Qytaydyng Qúlja qalasyna barghan saparymda Ýrimjiden qazaq tilinde shyghatyn «Shynjang gazetinin» eski nómirlerin aqtaryp otyryp, Núrlan Sәrsenbaevtyng «Ústaz mereyi» (10 mamyr, 2013-jyly) degen maqalasyna kóz toqtattym. Maqala keyipkeri Alatauday ataghyn bala kezimizden estip ósken baspager, audarmashy, til ghalymy Abylash Qasymbekúly eken. Men odan sayyn maqalany jalghastyryp, ary qaray oqy bastadym. 

«...Abylash agha ónerding әr qyrynan boy kórsetken kýrdeli túlgha, talay oqymystylar ýlgi  alghan búl túlghamyzdyng tútas enbegi turaly jan-jaqtyly sóileu tym qiyn. Ol kisining baspagerligi, audarmashylyghy, tilgerligi, azamattyghy jeke-jeke óz aldyna zetteudi qajet etetin tyng taqyryp ekeni barsha júrtqa mәlim...» dey kelip, avtor ústazy Abylashtyn  shәkirtterine jasaghan qamqorlyghyn tilge tiyek etipti. Avtor maqalasynyng sirge jiyaryn: «Jýzden jýirik, mynnan túlpar shyghady» degen halyq sózining astarynda tereng mәn jatyr. Halyq qashanda naghyz dýldilderi men qyrandaryn jazbay tanidy. Býgingi ústazymyzdyng mereyin aspandatyp, mandayynyng baq júldyzyn jarqyratyp otyrghan da qara ormanday tughan halqy. «Talabyna sengenning tauy biyik» degen ras eken. Keshegi kýni ónerge jol tartqan jas jolaushy býgingi tarlanboz shaghynda enbegi janyp, tasy órge domalap, halqyna әigili adamgha ainaldy. Halyq barda qashanda erlerding enbegi qastarlenip, ataghy aspandap, aty anyzgha ainalatyny talassyz shyndyq» dep týiindepti. Men de búl pikirge ishtey kelisip, bas shúlghydym.

Biraq mening mazam kete bastady. Beyne mama aghashta baylauly túlparday tyqyrshy bastadym. «Búl kisimen kezdesip súhbattasuym kerek eken. Eger ómirden әlde qashan ozyp ketken bolsa shy? Onda óte ókinishti!..» –dep ózime-ózim súraq tastap, kýbirlep qoyamyn. Sodan men qonay-týney jatqan ýiding iyesi jegjatym әri qalamger agham Qúralbek Ospanúlyn bólmeme shaqyryp aldym. Ol: 

-Qúdeke, sizge ne boldy?  Jayshylyq pa? Jana ghana ana eski gazetterdi aqtaryp otyr ediniz, endi bir týrli bolyp, mazanyz bolmay ketti ghoy. Búl gazetting qanday syiqyry bar eken? – dep әzildey til qatty. Men sybyrgha jaqyn ýnmen:

-Qúreke, siz meni keshiriniz! Abylash agha әli tiri me? – dep ynghaysyz súraq qoydym. Maghan ýdireye qaraghan Qúreken: 

-Qúday saqtasyn, sening búl qay sasqanyn?! Abylash agha әli jer basyp tiri jýr, tynyshtyq pa? – dedi qatqyl dauyspen ne kýlerin, ne ashulanaryn bilmey.

-Tynyshtyq agha, búghan da shýkir. Ol kisi qazir tyng ba? Kezdesip aman-sәlem jasap, súhbattassam әngime aitugha shamasy kele me? – dedim Qúrekendi súraqtyng astyna alyp.  Ol kisi búrynghy әdetine basyp:

-Jeligindi bas, Qúdeke! Abylash agha әli tyn, attay shauyp jýr. Ony deseng «Tarlandar» degen jurnaldyng bas redaktorynyng orynbasary bolyp júmys jasap jýr. Býgin jayly jatyp, jaqsy týs kóriniz!  Qúday qalasa, erteng sizdi ol kisining ýiine ózim ertip baryp jolyqtyramyn, – dep kýldi. 

-Qúreke, óziniz bilesiz. Qúlja degen auyl arasy emes, kýnde shauyp kele salatyn. Arada shekara bar, kelsek qoy, bir jylda bir ret zorgha kelemiz. Kelmesek, ol da joq. Abylash agha sekildi Qytaygha aty mәshhúr túlghalarmen әngimelesip qaludyng ózi men sekildi jurnalisterge tabyla bermeytin tamasha oray ghoy. Ásirese, ol kisining ómir joly meni qatty qyzyqtyrady... Sizding erteng kezdestiremin degeninizge baghanadan beri órekpigen mazasyz kónilim ornyna týsti. Sizge kóp raqmet! – dep edim Qúreken: 

-Nesine raqmet aityp otyrsyz, Qúdeke. Qúdanyng bir ótinishin orynday almasaq nesine qúda bolyp jýrmiz, onyng ýstine qazaq «qúda myng jyldyq...» dep beker aitpaghan ghoy. Mine, búl sóz osynday syilastyqtyng qúrmetine aitylghan joq pa?! – dedi bayyppen.

Qúrekeng uәdesinde túrdy, ertesi týske taman Abylash aghanyng ýiine ertip bardy. Bizdi úzyn boyly, qarday әppaq shashyn artyna qayyrghan, saqal-múrt qoymaghan, keng mandayly, qany betine tepken aq sary, jyly jýzdi, ózin shiraqy, denesin tik ústaghan, engezerdey qariya qarsy aldy. 

Abylash Qasymbekúly, audarmashy, baspager, redaktor, til ghalymy

Aman-sәlemnen song Abylash aghagha ózimning qaydan kelgenimdi jәne kelgen búiymtayymdy aityp edim. Ol kisi: «Aynalayyn, sening Qazaq elinen men sekildi jaman shaldyng baryn eskerip, sәlem bere kelgeninning ózi maghan ýlken dem berip otyr. Saghan kóp raqmet, ainalayyn!» – dedi de endi saghan  әngimeni qay jerden bastap aitsam bolar eken degendey maghan bir qarap, qabaghyn týie oilanyp biraz otyrdy da, әngimesin arydan bastap ketti:

-Men 1935 jyly dýniyege kelgen ekenmin. Mening tughan jerim, ózin biletin myna Ile ózenining basy Tekes ózeni men Kýnes ózenining kelip qosylyp, ary qaray «Ile ózeni» dep atalatyn keng anghardyng shyghys jaghyna ornalasqan, Qúdaydyng kýni esip túrghan Kýnes audanynyng Taldy auyly. Taldy auyly bolghanda, Taldy shatqalynyng ishinde «Batbaqty» degen say bar, sol saydyng «Aqmoynaq» degen jerinde tuylghan ekem. Búl turaly men es bilgen kezde әke-sheshem aityp otyratyn. Keyin Aqmoynaqty ózim baryp kórdim, sol kezding ózinde bizding ýidin, qora-jayynyng tamdary qúlap qalghan. Endigi jermen jeksen bolyp, jer bolyp ketken de shyghar. 

Endi ata-ana tәrbiyesi degendi aitpay-aq qoyaiyn. Taldyda «Taldy-Toran» (búl mektep men tuylghan jyly salynghan eken) mektebi degen mektep boldy. Osy mektepting bastauysh synybynyng tabaldyryghyn 1944 jyly attadym. Búl mektepte 4-synypqa deyin oqyp, 1948 jyly Kýnes audanynyng ortalyghy Bestóbe qalashyndaghy jana qúrylghan ortalau mektepting 5-synybyna oqugha bardym. Búl mektep Ýsh aimaq azat bolghanan keyin 1946 jyly qúrylghan bolatyn. Osy mektepke әl-auqaty nashar, kedeyding balalarynan qyryq neshesin jataqta jatyp oqityn oqugha qabyldap, ýkimet arnayy rasqút (qarjy) berip oqytty. Men 1951 jyly osy mektepting 7-synybyn bitirdim. 

Bizding jana Qytay memleketi 1949 jyly azat bolghannan keyin, Shynjang beybit jolmen azat boldy. Biraq osynda anyqtap aitatyn bir nәrse bar: Shynjanda Ýsh aimaq (Altay, Tarbaghatay jәne Ile aimaghy) tónkerisi degen tónkeris bolghan. 1944 jyly bastalghan tónkeris sol jyly Ile aimaghyn azat etip, 1945 jyldan bastap, 1946 jylgha deyin Tarbaghatay, Altay aimaghyn azat etken bolatyn. Sondyqtan bizding búl ónirdi «eski azat óniri» dep ataghan. 

-Sizder mektepte qanday oqulyqpen sabaq oqydynyzdar? 

-Sol kezde Kenes odaghynyng Qazaqstan Respublikasy bizding Ýsh aimaq oqushylaryna Ahmet Baytúrsynúly jasap bergen tóte jazumen oqulyq shygharyp bergen bolatyn. Qazaqstanda jaryq kóretin «Qazaq Eli» degen jurnalda Qazaqstannyng әigili aqyn-jazushylarynyng shygharmalary jii basylatyn. Búl jurnal bizge kelip túrdy. Biz Qazaqstannyng jalpy jaghdayynan habardar bolyp túrdyq. Búl 1944 jyldan keyingi ister edi. Al 1948 jyly Bestóbege baryp oqyghanda bizding oqulyqtar týgel-derlik Qazaqstanan kelip túrdy. Oqu baghdarlamalarymyz Qazaqstannyng oqu-aghartu baghdarlamasymen birdey jýzgizildi. Al emtihan súraqtary da Qazaqstannan dayyndalyp keletin. 

-Sonda sizder kirillisa jazuyn da biletin boldynyzdar ghoy? 

-Kirillisany óz betimizben oqyp ýirenip alghan bolatynbyz. Endi múghalimderimizding keybireui kirillisa әripin biletin, keybireui bilmeytin edi. Kirillisany bilmeytin múghalimderding sabaq dayyndauyna kitapty biz oqyp berip kómektesip otyratyn edik. Qalay desek te, ol kezding múghalimderi jan-jaqtyly, bilimdi edi. Bizge bilim-ghylymnyng ne ekendigin ýiretkender osy kisiler bolatyn.

–  Múghalimderiniz arnauly mamandyqty qaydan alghan eken?  

-Olardyng bir bólimi osy Ile ónirinde aldymen eskishe diny sabaqtar alyp hat tanyghan, keyin janasha mektepte oqyp bilim alghandar. Endi bir bóligi Qazaqstanda joghary bilim alyp, keyin taghdyr tauqymetimen Qytaygha auyp kelgender edi. Mektep diyrektory bolghan Battalqazy degen kisining búrynghy Alash partiyasynyng jaqtaushylary nemese mýshesi bolghanyn keyin bildik. 

Emtihan súraulary Qazaqstannan keledi degen sózdi aitym ghoy. Osy jerde birnәrseni aita keteyin: sol kezde bizge «bes belgisiz tendeu» ótilmegen sabaq edi. Sodan bir súraq bizge keldi. Osy súraqtyn  shyghyndysyn «7» dep jazyp qoyypty. Sol әligedeyin esimde bar. Osy bes belgisiz tendeuding sheshu joly dúrys bolsa, múnyng shyghyndysy «7» bolyp shyqsa, onda siz 5 ball ala alasyz. Bizge ótilmegen «bes belgisiz tendeudin» esebin synyp boyynsha men dúrys shyghargham. Óitkeni, ol kezdi men matematika pәnine óte jaqsy edim. Ýzdik oqygham desem de bolady. Mektep bitirgen kezdegi kuәligim saqtalyp qalghan eken, soghan qarap otyrsam esepten ylghy 5 ball alyptym.    

     – «Janasha mektep» dep qaldynyz, ol qanday mektep edi? 

-1935 jyly Ilede Qazaq-qyrghyz úiyshmasy (qazaq-qyrghyzdardyng oqu-aghartuyn ilgerletu qoghamy) degen bir úiym bolghan. Múny búl jaqtyng qazaqtary «úiyshma» dep atap ketken. Sol Úiyshma qúrylghanan keyin el ónirinde janasha oqu oqytatyn bastauysh mektepter kóptep salyndy. Sol mektepterding eng kórnekti ókili – Taldy-Toran mektebi bolatyn. Ásili «Taldy-Toran» dep Qazaqstanan kelgen Ahmetbek degen múghalim qoyghan eken. Sol kezdegi adamdardyng aituyna qaraghanda, búl mektep ashylghanda Ahmetbek múghalim: «Toran dalasy týrkilerding mekeni, ósip-órkendegen sayyn saharasy. Sondyqtan búl mektepting atyn «Taldy-Toran» dep atayyq» dep әdeyi qoyghan eken. 

-Aty darday «Taldy-Toran» mektebi nege sol kezde 4-synypqa deyin bala oqytty eken? 

-Búl mektep 14 bólmeli, asty-ýsti taqtayly janasha oqytatyn  enseli bastauysh mektep bolatyn. Ásili búl mektepti ortalau synypqa deyin balalardy oqytamyz dep ashqan eken. Biraq bala sanynyng azdyghanan, әsirese, múghalimning jetispeuinen 4-synypqa deyin oqityn bolypty. 

–  Siz Bestebódegi mektepti bitirgenen keyin joghyry mektepke týstiniz ghoy? 

-Mektepti bitirgenen keyin ýlken qalalargha baryp oqysaq, amal bar Kenes Odaghynyng Qazaqstan Respblikasyna baryp oqysaq degen asqaq arman biz de boldy. Osynday jalyndaghan jastyq qiyalmen jýrgende Ýrimjiden Bestóbege oqushy alatyndar kelipti degendi estidik. Sonymen ol oqu ne oqu, qanday mektep ekenine qaraghan biz joq. Ýrimjige oqugha baramyz degen oimenen, sol jyly bitirgen balalardyng jiyrma shaqtysy tizimdeldik. Ýrimjiden oqugha qabyldaghaly kelgen Kódek degen kisi bizdi Toghyztarau audanynyng ortalyghyna alyp baryp emtihangha qatystyrdy. Emtihannan jartymyz ótip, jartymyz óte almay auylgha qayttyq. Sol jolghy emtihanan men 85 ball alyp oqugha ótken bolatynmyn. 

– Qanday oqu ornyn taldadynyz? 

-Shyny kerek, ol kezde qanday oqu ornyna bara jatqanymyzdy ózimiz de bilgemiz joq. Ýrimjige barghanda biraq bildik. Sóitsek, bizding barghan mektebimiz – «Shynjang bólimshe biuro kadrlar mektebi» dep atalady eken. Ortalyq komiytetting Batys teristik biurosy degen bir biuro bolghan, búl sol Batys teristik biuronyng Shynjangha kelgen bólimshe biurosynyng atynda ashylghan mektep eken. Búl mektepte bir jyl ghana oqyp bitirdik. 

-Atalghan mektepten qanday mamandyq alyp shyqtynyz? 

– Mamandyq degende pәlendey mamandyq joq. Mektepten alghan bilimimiz negizinen sayasat boldy. Yaghny jana Qytay kommunistik partiyanyng basshylyghyndaghy sayasy bilimder edi. Meni osy mektepting biuro әkimshiligine qyzmetke bóldi. Biraq men qytay tilin bilmeytin edim. Sosyn búlar Shynjang ólkelik kadrlar mektebi degen ekinshi mektepke meni qytay tilin birjyl ýirenip keluge jiberdi. Birjyldan keyn qaytyp kelip qazaq tili múghalimi boldym. Sodan bir jyl arnayy ýirengen qytay tilim úmytylyp ketti. Osylay qazaq tili múghalimi bolyp jýrgenimde, 1953 jyldyng sonynda auyldaghy әke-sheshem art-artynan qaytys boldy. Ekeuining aralyghy bir apta boluy kerek. Auyldaghy eki inim, bir qaryndasym bar edi, olar bas iyesiz qaldy. 

-Sodan keyin ne boldy? 

-Men mektepke qaytyp baryp meni Kýnes audanyna jiberu turaly basshylyqqa ótinish aittym. Biraq mektep basshylary: «Halyq bar, ýkimet bar, tuystaryng bar, el-júrtyng bar. Ini-qaryndastaryna solar kómektesedi, qaraylasady. Sen auylgha qaytushy bolma...» dep maghan aqyl-kenes berip, amal bar jibermeuge tyrysty. Arada altay ótkennen keyin 1955 jyldyng nauryz aiynda, meni tikeley Kýneske jiberuding ornyna Qúljagha bóldi. Óitkeni, bir jyl búryn 1954 jyly Ýsh aimaqty negiz etip qúrylghan Ile qazaq avtonomiyaly oblysy qúrylyp, onyng ortalyghy bolyp Qúlja qalasy bekitilgen bolatyn. Sol sebepti ýkimetting tәrtibi boyynsha oblys arqyly Kýneske baruym kerek eken. 

Ol kezde Ile oblystyq ýkimetting basshysy (әkimi) Pәtiqan Sýgirbaev degen kisi bolatyn. Ol kisige kezdesip, jibergen joldamamdy kórsetip edim, o kisi: «Men Kýnes audandyq ýkimetpen sóilesip, seni qyzmetke ornalastyratyn shtatynyng bar-joghyn bileyin. Eger shtaty bar bolsa, seni Kýneske jibiremin. Eger bolmay jatsa, onda osynda qalyp uaqytsha istep túr. Keyin reti kelip jatsa jiberemiz. Eki kýnen keyin kelip bilersin», – dedi. 

Eki kýnnen keyin qayta ainalyp barsam, o kisi: «Kýneste shtat joq eken. Qúljada qalyp iste. Keyin jaghdaygha qaray kóre jatarmyz», – dedi. Sodan Ile qazaq oblystyq Jol qatnas basqarmasyna bólindim. 

-Siz orta jolda Qúljada júmysqa ornalasyp qaldynyz. Al endi auyldaghy eki ininiz ben qaryndasynyzdyng jaghdayy ne boldy? 

-Auylda ýlken ýiimiz bar bolatyn. Qara shanyraqtyng iyesi Imanghazy degen әkemning kenje inisi eki inim men qaryndasymdy óz qolyna alyp baqty. Sonymen solay Jol qatnas basqarmasynda júmys jasap jýrgen kezimde, 1957 jyly Beyjindegi Últtar baspasyna qyzmetker alamyz dep Qúljagha eki adam kelgen eken, olargha oblystyq kadrlar basqarmasy meni kórsetipti. 

-Ol kezde Últtar baspasynda Qazaq bólimi bar ma eken? 

-Bar eken. Óitkeni Últtar baspasy 1953 jyly qúrylghan bolatyn. Búl baspa alghashynda jazushy Rahymetolla Ápsheúly men aqyn Qúrmanәli Ospanúly jәne basqada qazaq avtorlardyng kitaptaryn shygharghan eken. Keyin birynghay qytay tilinen audarghan kitaptar shygharugha kóship ketipti. Aty shuly «mәdenit tónkerisi» 1976 jyly ayaqtaghannan keyin, az últ qalamgerlerining shygharmalary jospargha alynyp, basyp shygharylatyn bolady. Sonymen birge Qazaqstannyng aqyn-jazushylarynyng kitaptary jospargha kirgizilip, ony basyp taratu mýmkindigine qol jetkizedi.

-Ýrimjiden auylgha ketip bara jatqan boz jigit orta joldan keri qaytyp, astanadan bir-aq shyghyp jýrmesin?

-(kýlip) Sony aitsanshy. Ol kezde tәrtip solay, Ýkimet qayda jiberedi solay ketetin zaman bolatyn. El-júrtymmen qoshtasyp 1957 jyly sәuir aiynyng sonynda Beyjinge attanyp kettim. Sóitsem, men Últtar baspasynyng qazaq redaksiya bóliminen bir-aq shyghyptym. Búryn әkimshilik qyzmette jýrgen maghan búl kәsip jat sezildi. Shyny kerek, men basylyp shyqqan gazet-jurnal men kitaptardy oqyghanym bolmasa, onyng qalay dayyndalyp, qalay basylyp shyqqanyn bilmeytin edim. Jalpy ol kezde aqparat, baspasóz degennen mýlde habarym joq bolatyn. Sóitsem, búl mashaqaty kóp, jauapkershiligi auyr kәsiptik júmys eken. Kelgen song qaytyp ketuding jóni joq, sonymen nede bolsa ýkimet tapsyrghan júmysty tynghylyqty isteuim kerek degennen basqa oy bolmady mende. Sonymen, men alghashqy júmysymdy baspasózding әlippesinen bastap istey bastadym. «Álippesinen bastadym» dep aityp otyrghanym, Qazaq bólimindegi audarmashylar audarghan, redaktorlar redeksiyalaghan maqalalardy kóshirip jazudan bastaghanymdy, keyin korrektorlyq dәrejesine deyin kóterilgenimdi aityp otyrmyn. Óitkeni, baspahanada qorghasyn әripti terip, tizetinderding bәri hanzudyng órimdey jas qyzdary bolatyn. Olar bizding әripti tanymaydy, bilmeydi, qazaq tilin mýlde qaqpaydy da. Bizding әdemilep kóshirip bergen jazudyng suretine qarap terip, tizip beretin. Al osylardyng tizgen әribinen ýsh qate tabylatyn bolsa, olardyng enbek aqysyn tartatyn. Sol sebepten be eken, әlde júmysyna degen shógeldiginen be, olar sening jazyp bergen jazuynnyng ýtir, nýktesine deyin qaldyrmay qatesiz terip, tizip shyghatyn. Olardyng baspasózge degen qúrmeti men jauapkershiligi óte kýshti edi. Ol ýshin eng aldymen biz olargha dayyndalghan materialdyng emlesin óte dúrys, sauatty jazyp beruimiz kerek qoy. Sondyqtan men bir qys qazaq tilining emlesin qatesiz, dúrys jazudy ýirendim. Qysqasy, sóilemderding tynys belgilerin qay jerge, qalay dúrys qoyudy ýirendim.

Osy arada bir erekshe aita ketetin nәrse, tәjiriybeli korrektor Janghaly men Gýlsheker mening әlipelik sauatymdy ashyp, emlelik bilimimdi alghash shyndaghan ústazdarym edi. Olarmen birge, Qazaqstanda jaryq kórgen «Qazaq tili» atty kitapty krillisiyadan tóte jazugha kóshire jýrip, kitaptyng korrektorlyghyn, tehnikalyq redaktorlyghyn istep jýrip til bilimin ýirendim. Sol arqyly leksikalyq, grammatikalyq, stilistikalyq, logikalyq jaqtan birshama sauat alyp shyqtym.

Keyin kele Qazaq bóliminde shyghatyn «Últtar» atty sureti jurnaldyng tehnikalyq júmysyna auystym. Negizinen jurnaldyng suretteri men maqalalaryn ornalasytyru, audaru sekildi júmystardy istedim. Sonymen birge basqalardyng tәrjimalaghan maqalalaryn týpnúsqamen salystyra oqyp, audarmanyng qyrymen-syryna qanygha bastadym. Keyde qysqa maqalalardy audaryp ózimdi audarmashylqqa baulyy berdim. Óitkeni, men qazaq tilin jaqsy bilem ghoy, sodan bolar mening audarmam jattyq shyghatyn kórinedi, múny bayqaghan redaktor, audarmashylar «sen audarmagha qoryqpay, batyldyqpen kirisseng bolady» dep aqyl-kenes beretin. Sóitip jýrip, 1960 jylgha kelgende audarmashylyghym edәuir jetilip, ózim de audarma salasyna bel sheshe kirisip kettim. 

Ol kezde Últtar baspasynyng qazaq bóliminde aqyn, audarmashy, әigili tarihshy Nighymet Mynjany bólim bastyghy bolyp isteytin. Jәne tanymal audarmashylar Kәjey, Dәuen degen kisiler boldy, búl kisiler maghan ústaz bolyp, audarmashylyqqa, baspasózge baulyghan jaqsy jandar edi. Ásirese, audarmashylyqta Nighymet pen Kәjeyden kóp ýirendim. Ol kisilerding audarmasy óte tamasha bolatyn. Bilmegenimdi osy kisilerden súraytynmyn. Óitkeni, әlemdegi basqa tilderden qazaq tiline audarugha qaraghanda, qytay tilin audaru óte qiyn. Sebebi, әlemning ózge tilderinde sóilem ayaqtalghannan keyin nýkte qoyylady ghoy, al qytaydyng tilinde bastauysh pen bayandauysh qay jerden bastalyp, qay jerge baryp toqtauyn (ayaqtauyn) boljau óte qiyn. Audarmada qazaq tilin jettik bilu kerek, eger tildi jaqsy bilseng audarma júmysy onsha qiyn sharua emes. Ol ýshin kitappen dos bolu kerek, tarihy kitaptardy, til ghylymyna qatysty kitaptardy jәne kórkem shygharmalardy kóp oqu kerek. Odan keyin elge barghanda, el aralaghanda halyq qazaq tilin qalay sóileytinin ýnemi baqalap jýru kerek. Sol sәtte jaqsy sóz aitylyp qalsa, kezdesip jatsa dereu qaghazgha týrtip alyp, tildik qordy bayytyp otyrghan dúrys.  Men múny bayaghydan ózimning kýndelikti daghdyma ainaldyryp alghanmyn.

–  Ortalyq Últar baspasynyng qúrylu tarihyna qysqasha toqtala ketseniz? 

-Últtar baspasy degenimiz – HH ghasyrdyng 20-jyldary myna Kenes Odaghynda búratana halyqtardy negiz etken «Kindik» baspa degen baspa Mәskeude qúrylghan bolatyn. Búl sol Kenes Odaghynyng «Kindik» baspasyn negiz etip, Qytaydaghy az últtargha kitap shygharyp, olargha taratu maqsatynda qúrylghan baspa eken. 

Bir qyzyghy bizding Últtar baspasyndaghy barlyq bólim últ atymen atalady. Mәselen, qazaq, úighyr, múnghúl, koreiy jәne tiybet bólimi. 1950-shi jyldarda izu, juanzu, bayzu degen sekildi basqa últtardyng da bólimi bar eken. Biraq olardyng tili bolghanymen, jazuy joq eken. Ýkimet olargha latyn әlipbiyimen jazu jazap bergen. Biraq halqy ol jazudy qoldanbay qoyghan son, ashyp bergen bólimderi ózdiginen jabylyp qalypty. Ol kezde bir-birimizge «Últtar basbasy Birikken memleketter úiymy» (BÚÚ) dep qaljyndap aitushy edik. Nege deseniz, bes últ birining tilin biri bilmeytin, ortaq tilimiz qytay tili bolatyn.  

Sonymen qysqartyp aitqanda 1980 jyldyng basynda Últtar baspsy Qazaq bólimining basshysy bolyp shygha keldim.

-Últtar baspasynyng Qazaq bólimining basshylyq tizginin óz qolynzgha alghannan keyin qanday kitaptar shygharumen ainalystynyz? 

-Negizinen qytay tilindegi Marks, Engels, Leniyn, Stalin shygharmalaryn,  Mau Zydúng tandamaly shygharmalaryn, odan basqa memleket pen partiyanyng basshylarynyng shygharmalaryn, memleketting zandaryn, ortalyq komiyteti men ýkimtting manyzdy qújattaryn audaru. Onyng syrtynda qoghamdyq ghylymdargha qatysty kitaptar boldy. Olar – sayasi-ekonomikalyq, filosofiyalyq, tarihy jәne kórkem әdebiyetter (roman, povesti, әngime, ocherk, esseler jinaqtary). Sol kitaptardyng kóbin Qazaq redaksiyasynyng audarmashylary audardy, biraq redaksiyasyn qarau, sonynda baspagha qol qoyyp jiberu sekildi manyzdy júmystyng bәri mening aldymnan ótip otyrdy. 

Onyng syrtynda ózim de keybir kitaptardy audaryp, onyng redaksiyasyn qarap otyrdym. Basqa shygharmalardy bylay qoyghynda Aysyshinnin  «Delektikalyq materializm» kitabyn jәne Gorkiyding «Leniyn», Indiya jazushysy Klsennandanyng «Sandal aghash» romany, «Mau Zydúng ólenderi», Saunening «Týn ortasynda shaqyrghan әtesh» degen shygharmasyn qazaqsha sóilettim. Sonymen birge «Kórkem Shaushanda» (soltýstik koriya) degen Qytaydyng erikti armiya qaharmandary turaly jazylghan esse kitapty audarghanym bar. 

–   Siz «mәdeniyet tónkerisinin» qúiynynan aman qaldynyz ba?   

-Qaydan aman qalayyn. «Mәdeniyet tónkerisinin» qúiyny meni de ilip әketti. Biraq alysqa apara alghan joq. Osy әreket «әrtýrli ataqtarmen» búl ataqtar tyrnaqshanyng ishindegi ataqtar boldy ghoy bayaghy. Kýreske birimizdi-birimiz tartyp jatamyz. Ózimiz de kýresting bel ortasynda jýremiz. Ol kezde «qoqsyqtar» men «shaytan» degen atpen kýreske tartatyn. Men de «shaytan» bolyp qaldym, biraq «ýlken shaytan» emes, «kishkene shaytan» boldym. Kýreske tartqanda «ýlken shaytandar» aldynghy qatarda túrady, biz olardyng artjaghynda túramyz. Kóbinshe «ýlken shaytandar» kýreske alynady. Anda-sanda bizge de súraqtar tastap qoyatyn. Sonda búlar da beker qarap túrmasyn deytin kórinedi. «Kishkene shaytandardyn» isteytin negizgi júmysy  jer sypyru, bólmeler men dәrethanalardy tazalau sekildi júmystar bolatyn. Oghan qosa ózimizding kýndelikti qyzmettimizdi qaldyrmay isteymiz. Biraq naghyz «Tónkerisshilder» sekildi biz aighaylap, úrandatyp kóshege shyqqanymyz joq. 

– Siz «kishkene shaytan» bolyp jýrgen kezinizde, Qazaq bólimining basshylyq qyzmetinen alyp tastaghan joq pa? 

-Olay bolghan joq. Men basshylyq qyzmetti istep jýrip, audarmany da qatar alyp jýrdim. Óitkeni, men audarmany óte jaqsy kórdim. Últtar baspasynda  Kitap taratu mekemesi degen bólim júmys jasady. Men qol qoysam bizding basqan kitabymyz jan-jaqqa taratylady eken de, eger qol qoymasam taratylmay qalady eken. Sol kezde әri «shaytanmyn», әri «qol qoyshy basshy» edim. Kitapty basugha qol qoyatyn da menmin, әri «shaytanmyn». Sonymen ne kerek, Últtar baspasynda osynday qily-qily kezenderdi, taghdyrlardy bastan ótkizdik. 

– Qay jyly bas qúradynyz? 

-1962 jyly ýilenip, otau tiktim.

– Jengemizben  Beyjinde tabystynyz ba, әlde Shynjannan alyp bardynyz ba? 

-Jengenning aty Pәtesh. Ol Ilening Qorghas audany,  Sarbúlaq auylynyng týlegi. Ol Beyjing últtar pedagogikalyq institutyn oqydy. Sol kezde tanysyp, mahabbattastyq. Ol oquyn bitirgenen keyin Últtar baspasynda júmysqa qaldy. Audarmashy bolyp júmys jasady, redaktor boldy. Keyin búl kisining qúlaghynyng astynan bir dert payda boldy. Dәrigerge tekserilip, analiz tapsyryp edi «tamyry týiilgen, qauipti auru» degen qortyndy shyqty. Ony ota jasatyp aldyryp tastamasa bolmaytyn boldy da, dәrigerler dertti alyp tastady, ókinishke oray, búl kisining jarty denesi saldanyp qaldy. Ol kezde Beyjinde jasandy tamyr jasaytyn qazirgidey tehnologiya joq edi. Búl tehnologiya Amerikada ghana bar eken. Ony alatynday bizding ekonomikalyq quatymyz, shart-jaghdaymyz әlsiz boldy ghoy. 

Sodan búl kisi sal bolyp jatyp qaldy. Beyjinde tuylghan ýsh qyzym bar edi. Ýsheui de mektepte oqityn. Shyny kerek, búl kisi Beyjinde әbden qinalyp keti. Ne qaraylasatyn tuys-tughan joq. Balalardy oqytu kerek, ózim qyzmet isteuim kerek degendey... Sodan baryp elge qaytayyq degen bekimge keldik.  Birden qayta almay, iytis-tartys bolyp jýrip 1983 jyly nauryzda aragha 26 jyldy salyp Qúljagha qayta oraldym. 

Pәtesh sol jabysqan aurudan onala almay qaytys boldy. Keyin ýidegi myna jengenmen bas qúrap, ekeumiz birge ómir sýrip kelemiz.

– Qúljagha kelgeninizde bayaghy óziniz istep ketken Jol qatnas basqarmasyna keldiniz be, әlde baspasóz salasyna bardynyz ba? 

– Áriyne, baspasóz salasyna kelem ghoy. Qúljada shyghatyn Ile qazaq avtonomiyaly oblysynyng organ gazeti – «Ile gazeti» redaksiyasynyng orynbasar redaktory bolyp ornalastym. Búryn basbager bolyp júmys jasaghan men, endi aqparat salasynan bir-aq shyqtym. Gazet shygharu degen kýndiz-týni tynbay júmys jasaytyn óte qarbalas tirlik eken. Sonymen gazette eki jylday júmys jasaghan son, Ile oblystyq ýkimetke qaraytyn Tariyh-shejire kensesine basshy bolyp auysyp kettim. Ol jerde ýsh jyl júmys jasaghan song 1998 jyly zeynetkerlikke shyqtym. Sodan beri qaray demalystamyn. Biraq men demalysta jýrip, demalmaytyn adammyn. Olay deytinim, 2000 jyly «Tarlandar» jurnalyn әigili audarmashy, til mamany, aqparatshy, qogham qayratkeri Ábdibek Baybolatov degen kisi shygharghan bolatyn. Ókinishke oray, sol jyldyng kýzinde ol kisi qaytys bolyp ketken son, búl júmysty basshylyq maghan jýktedi. Sodan beri osy jurnaldyng bas redaktorynyng orynbasary bolyp júmys jasap ketemin. 

-«Tarlandar» ay sayyn shyghyp túra ma? 

-«Tarlandar» ýsh aida bir shyghatyn mausymdyq jurnal. Bir jylda 4 san shygharamyz. Búl negizinen aty aityp túrghanday qarttargha arnalghan jurnal. Sol sebepti, Ábdibek Baybolatúly jurnaldyng atyn «Tarlandar» dep qoyghan edi. Búl jurnaldyng qytay tilinde de shyghatyn, keyin búl jurnal jabylyp qaldy. Qazir «Tarlandar» Qytay eli boyynsha qarttargha arnalghan birden-bir jalghyz basylymgha ainalyp qaldy. 

-Ózinizding sýiikti kәsibiniz audarmamen de ara-túra ainalysatyn  kezderiniz bola ma?

-Ony da isteymin. 1984 jyly Ile qazaq avtonomily oblystyq televiziya mekemesi qúryldy. Qazaq tilinede janalyqtar men baghdarlamalar taratyla bastady. Sol kezde telearna basshysy: «Ábdibek agha ekeuiniz bizding qytay tilindegi telefilimderdi audaryp bersenizder. Qazir sizderden jaqsy audaratyn audarmashy joq. Bizge qolúshtarynyzdy berip kómektessenizder» degen úsynys aitty. Men 1985 jyldan tartyp 1999 jylgha deyin kóptegen telefilim men telehikayalar audaryp berdim.

Amerika jazushysynyng ekinshi dýniyejýzi soghysyn beynelegen «Soghys jәne esteme» degen 30 bólimdi telefilimin, Qytaydyng búrynghy premiemer minstri turaly týsirilgen «Jou Ynlay Daliyanda» filimin aidardym. Qytaydyng klassikalyq shygharmasy «Suboyynda» romanynyng jelisimen týsirilgen kóp serialy telehikayany, «Niu-Yorktaghy beyjindikter», «Soghys jәne esteme», «Beybit dәuir» sekildi filimderdi audardym. Qazir eseptep kórsem, men audarghan telefilimderding úzyn sany 300 bólimnen asyp ketipti. Onyng syrtynda 1999 jyly bir jyldyng ishinde «Qytaydyng jana qylmysty ister zang ghylymy», «Auyl-qystaq ekonomikasy», «Qazyna-finansqa sholu» qatarly kitaptaryn audardym.

 Mening bir kemshiligim, ózim audarghan kitap, әdeby shygharmalar men telehikayalardyng týp núsqa audarmasyn saqtamaydy ekenmin. Sol zamanda bergen mindetti oryndaghanyma mәz bolyp jýre beriptim. Keyin «enbekterindi jinastyryp kitap etip shygharsang bolmas pa edi» degen kisilerding kenesinen keyin baryp, izdey bastadym. Biraq tolyq núsqasyn qolyma týsire almadym. 

Men óz ómirimde istegen enbekterimdi jalpy eseptep kórsem hanzu әripimen 40 millionday әripti kóz aldymnan ótkiziptim. Onyng kóbin basqalar audarghanymen, biraq men redaksiyalap, basugha bekitip jibergen ekenmin. 

-Osy úshan teniz enbekteriniz turaly ghylymy konferensiya úiymdastyryp kórmediniz be? 

-2012 jyly Ile oblystyq halyq qúryltayynyng on uәkili (deputaty) birlesip qúryltayda oblystyq ýkimetke men turaly joba úsynypty. Búl jobada ýsh nәrse aitylghan. «Birinshi, búl kisi kóp júmystar atqarghan adam. Sondyqtan búl kisige arnap bir ghylymy konferensiya ótkizsek; ekinshi, búl kisining qazir otyrghan ýii eskirip ketken, jana ýiden berilse (myna túryp jatqan ýy 30 jyldan asyp ketken eski ýy ghoy, A.Q.); ýshinshi, búl kisi istegen júmystary turaly kórme úiymdastylylsa». Sonymen qúryltayda uәkilder úsynghan ýsh úsynystyng bireuin yaghny «ghylymy konferensiya ótkizu turaly» úsynysty oblystyq ýkimet bekitip, qalghan eki úsynysyn bekitpepti. Sol jyly qyrkýiek aiynda men turaly ghylymy konferensiya Qúlja qalasynda ashyldy. Konferensiyagha jan-jaqtan el kelip qatysty. Mening enbekterim turaly bayandamalar jasaldy. El-júrtym meni ardaqtap ýstime shapan jauyp, astyma at mingizdi. Halqyma rizamyn! Búl konferensiya men ýshin alghanda azdy-kópti enbekterimnen shygharghan bir qortyndy boldy dep oilaymyn. 

2013 jyly Últtar baspasy ózining 60 jyldyghyna oraylastyryp men turaly bir kitap shyghardy. Búl kitapqa ghylymy konferensiyada jasalghan bayandamalar tolyq kirgen. Myna sening jegjatyng Qúralbekting de men turaly jazghan maqalasy sonyng ishinde bar. Men óz ómirimde 40-50-ge tarta ghylymy maqala jazghan ekenmin, onyng bәri gazet-jurnalgha kezinde jariyalanghan. Onyng bireui de qazir mening qolymda joq. Biraq kitap qúrastyrghan jigitter jinaqqa on maqalamdy qaydan tapqanyn bilmeymin kirgizipti. Olargha rizamyn, raqmetimdi aitamyn! 

Qúday qalasy keler jyly seksenning qyrqasyna shyqqaly otyrmyn. Biraq seksenge keldim, osy tirlikti qoysam qaytedi dep otyrghan men joq. Ýirengen daghdy boyynsha, kýnde birdemeni týrtip otyrmasam taghy bolmaghan. Óitkeni, birdeme istep otyrmasam eki qolym aldyma simay, dalada qalghanday bolyp mazam ketip qalady. Qazir eki júmys istep otyrmyn. Bireui – jurnaldyng júmysy, endi biri – shejirening júmysy. 

-Ol qanday shejire edi? 

-Bizding qyzay ananyng úrpaqtary ósip-ónip jarty milliongha jetipti. 

Osy qyzay elding tarihy men shejiresin jazu toby qúrylghan bolatyn. Top qazir shejireni jazyp, qúrastyryp boldy. Búl shejire 16 formattaghy kitaptan kemdegende 10 tom bolayyn dep otyr. Osy 10 tomnyng songhy redaksiyasyn men qarap jatyrmyn. 

-Oghan әl-quatynyz jete me? 

-Kýshim qanshagha deyin jetedi, soghan deyin istey beremin. 

-Ómirde әttegen-ay, anany dúrys istemeptim, mynany istey almay  qalghanym-ay,  – dep ókingen sәtteriniz boldy ma? 

-Shyndyghyn aitqanda, mening istegen enbekterim men audarghan dýniyelerimning barlyghy baspadan jaryq kórip halyqtyng iygiligine ainaldy. Búl jaghynan mening ókinishim joq. 

Al ókinishim, «mәdeniyet tónkerisinde» «kishkene shaytan» bolghanym. «Shaytan» bolghanda da bir negiz bolu kerek qoy. Al olardyng maghan taqqan bar aiyby «sen Qazaqstannyng kitaptaryn oqidy ekensin. Kenes Odaghy týzetimpaz el» degennen basqa ilip alarlary joq edi. Ruhany mәdeniyette shekara bolmaydy ghoy. Keyde sony oilap, jabyrqap qalatyn kezderim bolady. Múnday is onayshylyqta kókeyinnen ketpeydi eken. 

Men tughan halqyma jarty ghasyrgha juyq uaqyt qolymnan kelgeninshe qyzmet istep keldim. Jaqsy istedim dep aita almaymyn. Dese de, 50 jylgha tayau uaqyt bir adamnyng tughan halqy ýshin júmys jasauynyng ózi sol adam ýshin ýlken baqyt. Men turaly kóptegen adamdar konferensiyada maqtau sózder aitty. Onyng keybireuin men kótere alatyn maqtau, al keybireuin men kótere almaytyn maqtau boldy. 

Ásili mening audarmashy boluyma qazaq tilin jaqsy biluim sebepshi boldy. Óitkeni, óz tilindi jaqsy bilmesen, qisyq-qynyr audara beresin. Áyteuir jalpy maghanasy shyqsa boldy dep istey beruge bolmaydy ghoy. Tamdy sylaghanda, kedir-býdir sylaugha da, jylmaghay etip әdemi sylaugha da bolady. Sol sekildi óz tilin jaqsy biletin adam audarmany da jylmaghay etip, әdemi audarugha bolady. Audarma nazariyasy degenimiz – týsinu men beyneleuding birlesui. Ol – týp núsqany jaqsy týsine bilu men óz tilinde jattyq jetkize bilu degen sóz. Búl ekeuin aitugha onay bolghanymen isjýzinde búlar tereng maghanaly sózder. Bir shygharmany audaru ýshin sol shygharma jazylghan dәuirding astaryna, tarihy artqy kórinisin tolyq biluing tiyis, shygharma qalay jazylghan degenge basa nazar audaru kerek. Sondagha ghana sen audarghan kez kelgen shygharma sәtti shyghady.   

Keyde audarma barysynda týsiniksiz, onsha tanys emes, sózder kóp kezdesip otyrady. Mәselen, qytaydyng maqal-mәtelderi, odan keyin qytaydyng eski tilinde jazydghan saghan onsha tanys emes sóz tirkesterdi jii kezdesedi, osynday kezde onyng astaryn, mazmúnyn tolyq týsinuge kýsh salu kerek. Onyng mazmúnyn tolyq týsinbey túryp audarmagha kirisu degen dúrys emes. Audarmada «erkin audarma» jәne «qatyp-semgen audarma» degen bar. Erkin audarma degenimiz – qytaysha mәtinin oqyp shyghyp, mazmúnyn qazaq tilinde jattyq jazyp shyghatyn audarma. Al qatyp-semgen audarma býginge deyin saqtalyp keledi. Qytaydyng әr әribining kózin tauyp, maghanasyn tolyq beynelep beru degen mýmkin emes. Óitkeni, audarmada eki әripten nemese ýsh әripten qúralatyn qytay sózining birinshi әrpi negizgi maghana berse, al ekinshi, ýshinshi әrpi oghan qosalqy maghana beredi. Oghan qaramay eki әripke nemesi ýsh әripke birdey maghana berip audaru, búl audarmada qatyp-semgen audarma esepteledi. Sondyqtan týsinu audaru men beynelep audaru mәselesi tótenshe manyzdy mәsele sanalady. 

Qazir qytay tilin jaqsy biletinder kóbeydi. Bizding kezimizde, odan búrynghy zamandarda qytay tilin biletinder neken-sayaq bolatyn. Al endi qazir «qos tildi oqu-aghartu» degendi jýrgizip jatyr. Sondyqtan qytay tilin jaqsy biletinder kóbeyip keledi. Biraq kerisinshe, óz ana tilin jaqsy biletinder barghan sayyn azayyp barady. Olargha «mynany qazaq tiline audaryp bere salshy» deseng audaryp bere almaydy, óitkeni qazaqshasy óte nashar. Bilgen kýnning ózinde qazaqshasy shybarlanyp ketken, qazaq tiline qatysy joq ózge tilding terminderi kóp kirip ketken. Eng ókinishtisi – osy bolyp túr. Osyghan qarama-qarsy men óz tilimdi jaqsy bilgenimmen, qytay tilin analarday jattyq sóiley almaymyn. Biraq men kezkelgen audarmany óz elimning daghdysyna, sóileu mәnerine salyp kórkem tilmen sóiletip bere alamyn. 

Últtar baspasynda istep jýrgen kezimde, baspada qytay tilin oqyp jatqan qazaq balalargha qytay tilinen, al qazaq tilin ýirengen qytay balalargha qazaq tilinen 40 saghat sabaq berdim. Bir kýni Ortalyq radio stansiyasy qazaq bólimining jetekshisi Saghat Jaypaq habarlasyp: «Abylash, sen bizding radionyng habarlaryn estip jýrsing be?» – dedi. «Anda-sanda estip qalamyn», – desem. «Onda bizding kýnde efirge shyghatyn habarly tyndap kórip, aqparat jóninde bizding qyzmetkerlerge qazaq tilinen sabaq ótip berseng bolar edi», – dedi. «Sender efirde oqylghan habardyng týpnúsqasyn maghan әkelip berinder, sonymen tanysyp shyghyp, sodan keyin sabaq bersem, bereyin», – dep kelisim berdim. Sodan Ortalyq radio stansiyasy qazaq bólimining qyzmetkerlerine 100 saghat qazaq tilinde sabaq berdim.

Keyin Ortalyq últtar institutynda menen qazaq tilin oqyghan eki qytay jigiti Últtar baspasyna bólinip kelip júmys istedi. Búl eki qytay jigitining óz aty basqa, al qazaqshy attary Dәken, Núrjan bolatyn. Búl jigitter keyin eki tilge qatar audaratyn tanymal audarmashy maman bolyp shyqqty.    

–  El arasynda «Abylash anyqtamasy», «Abylash jasaghan myng sóz» degen tәmsil jii aitylady eken. Osy turaly aita ketseniz?

– Qazaqstanda bir audarmashy maman bar eken, bir gazetten oqyghan edim. «Bazarbaev» dedi me, qazir aty-jóni tolyq esimde joq. Sol mamandy «qazaq tiline 500 ataudy jasap  qosty» dep jazypty. Al men bolsam qazaq tiline 1000-gha tarta ataudy jasap qosqanmyn. Biraq sonyng bәrin jinamaptym. Qazir ol halyqtyng tiline ainalyp ketti. Keyde júmys istep otyrghanymda sol sózer kezdesip qalady. Sonda baryp, osy sózdi bir kezde men jasap qosyp edim ghoy dep oilap qoyamyn. Biraq eshkimge de, kýni býginge deyin myna sózdi men qosqan edim dep aitqan emespin. Býgin saghan aityp otyrmyn, ony halqymnyng enshisine berdim. Qazaq tilin qalay sóileu, qalay jazu, qalay istetu jaghyna kóp kónil bóldim. Qazaq tili óte bay, beyneleu quaty óte keremet, qúnarly til ghoy. Men «Qazaq tilining túraqty sóz tirkesteri», «Qazyna-ekonomika sózdigi» qatarly sózdikterdi qúrastyru, ony qarap bekitu, baspadan shygharu júmysyna qatystym.

Audarma qyzmeti degen – sóz qyzmeti, til qyzmeti ghoy. Ony qazaq tilining sózdik qorynan bólip, bóle jarugha kelmeydi. Óitkeni, bizdling qaruymyz qazaqtyng tili, sózi ghoy. Qazaq tilin bilmegen adamnyng audarmasy oiqy, shoyqy, kedir-býdir bolyp shyghady. Qazaqstan audarmashylary kóbin orys tilinen audaratyn bolu kerek, audarmasyn oqyp otyrsang keremet. Týpnúsqasy qalay ekenin bilmeymin, biraq qazaqshasy jútynyp túrady, óte tamasha. Al bizding audarmashylardyng audarmasyn oqyp otyrsanqaraday sharshaysyn, sebebi qazaq tilin dúrys bilmeytin audarmashylar audarady. Ol olma, bizding audarmashylar shetinen kelse-kelmes sóz jasaghysh bolyp alghan. Sóz jasau ýshin búrynghy ata-babalarymyz jasap berip ketken sózderdi birine-birin qosyp sóz jasasa bir sәri, al janadan oi-jota, kelse-kelmes sóz jasau dúrys emes qoy. Ony nege aityp otyrmyn, óitkeni bizding qazaq tilindne jalghau, júrnaqtar óte kóp. Jalghau-jurnaqtardy týbir sózderge jalghau arqyly kóptegen sózderdi janadan jasaugha bolady. Mәselen, qazir qoldanyp jýrgen «tu-yndy» degen sózdegi «tu» degen etistikti «yndy» degen júrnaq jalghau arqyly esimdikke ainaldyrghan. Osy sekildi jalghau arqyly jasaytyn sózder óte kóp. Bizde shet tilinen kirgen «emport», «eksport» degen sóz bar ghoy, osyny «yndy, indi» jurnaghyn jalghau arqyly «shyghyndy», «kirindi» degen sekildi sóz jasaugha bolar edi. Men múny әnsheyin mysal retinde aityp otyrmyn. Demek, osy siyaqty sózderdi júrnaq jalghau arqyly, esimdik sózderge ainaldyrugha әbden bolady. Endi biz osyny aityp otyrmyz, biraq baspasóz, búqaralyq aqpart qúraldarynda isteytin qyz-jigitter múny bilmeydi, bilse de ony elep-eskermeydi. Bir qyzyghy, búryn qazaq tiline audarylyp qoyghan kitaptardy paydalanbay, ózderi bilgishsinip qytay tilinen bytyp-shatyp audaryp, qazaq tilining berekesin qashyryp, qúnyn týsirip jýrgender bar. Múnday isterdi aitsan, tolyp jatyr. Biz ghoy aituyn aitamyz, biraq oyny tyndap jatqan qúlaq joq. «Auyz darbaza, sóz samal» degen qazaqta bir sóz bar ghoy, Bizding aitqanymyz samal bolyp qúlaghyna kirmey, syrtynan jelpip ótip ketetin sekildi.    

– Abylash agha, óziniz aityp otyrghanday sizding oqyghan mektebiniz de, alghan biliminiz de, tym joghary emes eken. Biraq tuma talanttynyz, enbek qorlyghynyz, tabandylyghynyz sizding kәsiby biliminizdi shyndap, irgetasyn myqtap qalaghan eken. Búl ekining birining qolynan kele bermeytin ýlken jetistik. Jarty ghasyrgha juyq enbek jolynyzda elinizge, halqynyzgha orasan zor ruhani, mәdeny enbek sinirgen ekensiz. Osy enbekterinizding bodauy ýshin qanday ataq, marapattargha ie boldynyz? 

– Baghana qytay tilin bir jylday tamtúmdap ýirengen, tilasharlyq maghlúmatym bar edi dedim ghoy. Topyraghynan iri túlghalar ótken tughan jerimning maghan iygi yqpaly da bolghany ras. Odan syrt ómirlik asylym jatsa-túrsam qolymnan tastamaytyn kitabym men bilimge degen ynta-qajyrlyghym, tabighat syilaghan talanttym maghan kóp es qatty. Búdan basqa mening senerim de, sýienerim de joq edi. Ántek jalynsyzdyq, jigersizdik tanytsam nemese az kem boykýiezdikke salynsam, joly búralan, asuy biyik búl saparymnyng kómbesine jete almay orta jolda qalyp qaluym da bek mýmkin edi. Óitkeni, myna aldynda otyrghan Abylash Qasymbekúly jas kezinde audarma, baspasóz, baspagerlik degennen mýlde habarsyz edi. Sodan men baspasózding әlippesinen bastaugha mәjbýr bolghanymdy jana ózine aittym. Sonynda Últtar baspasynyng qazaq redaksiyasynda taban audarmay 26 jyl audarmashy, redaktor, jauapty redaktor, bólim mengerushisining orynbasary qatarly mindetterdi atqaradym. 1983 jyly nauryzda Ile qazaq oblysyna auysyp kelip, 1985 jylgha deyin «Ile gazeti» mekemesi bas redaktorynyng orynbasary, 1985 jyldan 1998 jylgha deyin Oblystyq shejire kensesining mengerushisi qyzmetin atqaradym. 1998 jyly mausymda zeynetkerlikke shyqqan  men 2000 jyldan 2014 jylgha deyin 14 jyl Ile oblystyq halyq ýkimetining qarttargha arnalghan basylym «Tarlandar» jurnalynda bas redaktordyng orynbasarlyq mindetin atqaradym. 

Men 1987 jyly memlekettik bas júmysshy úiymy jaghynan «Ózdiginen ýirenip tolysqan maman» ataghyn jәne 1988 jyly eng jogharghy agha audarmashy ataghyn aldym. 1994 jyly Ile qazaq avtonomiyaly oblystyq partkom men halyq ýkimeti jaghynan «Ýzdik maman» ataghy berilse, Qytay audarmashylar qoghamy  Qytay Halyq Respulikasynyng qúrylghandyghynyng 60 jyldyghyna oray, 2009 jyly «Ghúlama audarmashy» degen ataq berdi. Ol Ile qazaq avtonomiyaly oblystyq VII-VIII kezekti sayasy masylihattyng eki retki shaqyrylym mýshesi jәne Qytay audarmashylar qoghamynyn, Shynjang audarmashydar qoghamynyn, Ile qazaq avtonomiyaly oblystyq jazushylar qoghamynyn, Shynjang Tanjaryq zertteu qoghamynyng mýshesi siyaqty qoghamdyq, әleumettik mindetterdi atqardym. Mening enbekterim ýshin «Qytay mamandar sózdigi», «Qytay az sandy últ mamandar sózdigi» qatarly birqydyru sózdikterge endim. Mening enbegim de, alghan ataghym da osy, Álimjan qaraghym!

– Qanday kemshiliginiz bar?

– Kemshiliksiz adam bolmaydy ghoy, men temekini óte kóp shegemin (kýldi). 

–  Ángimenizge kóp raqmet, agha! Deniniz sau bolyp, әrqashan qalamynyz qolynyzdan týspesin! Qúday qalasy, keler jyly 80 jyldyq merey toyynyzdy halqynyzben birge toylaugha jazsyn! 

– Shekara attap, sonsha jerden at terletip kelgen ózine de kóp raqmet! Órkening óssin, ainalayyn! Qayda jýrseng de aman bol, jortqanda joldasyng qyzyr bolsyn!

 (Eskertu: Búl súhbat 2014 jyly 20 qarashada alynghan. Al keyipker Abylash Qasymbekúly aqsaqal 2017 jyly 5 mamyrda, Qúlja qalasynda, 82 jasynda qaytys boldy).

Súhbatty jýrgizgen: Álimjan Áshimúly, 

Abai.kz