قىتايدىڭ قۇلجا قالاسىنا بارعان ساپارىمدا ۇرىمجىدەن قازاق تىلىندە شىعاتىن «شىڭجاڭ گازەتىنىڭ» ەسكى نومىرلەرىن اقتارىپ وتىرىپ، نۇرلان سارسەنباەۆتىڭ «ۇستاز مەرەيى» (10 مامىر، 2013-جىلى) دەگەن ماقالاسىنا كوز توقتاتتىم. ماقالا كەيىپكەرى الاتاۋداي اتاعىن بالا كەزىمىزدەن ەستىپ وسكەن باسپاگەر، اۋدارماشى، ءتىل عالىمى ابىلاش قاسىمبەكۇلى ەكەن. مەن ودان سايىن ماقالانى جالعاستىرىپ، ارى قاراي وقي باستادىم. 

«...ابىلاش اعا ونەردىڭ ءار قىرىنان بوي كورسەتكەن كۇردەلى تۇلعا، تالاي وقىمىستىلار ۇلگى  العان بۇل تۇلعامىزدىڭ تۇتاس ەڭبەگى تۋرالى جان-جاقتىلى سويلەۋ تىم قيىن. ول كىسىنىڭ باسپاگەرلىگى، اۋدارماشىلىعى، تىلگەرلىگى، ازاماتتىعى جەكە-جەكە ءوز الدىنا زەتتەۋدى قاجەت ەتەتىن تىڭ تاقىرىپ ەكەنى بارشا جۇرتقا ءمالىم...» دەي كەلىپ، اۆتور ۇستازى ابىلاشتىڭ  شاكىرتتەرىنە جاساعان قامقورلىعىن تىلگە تيەك ەتىپتى. اۆتور ماقالاسىنىڭ سىرگە جيارىن: «جۇزدەن جۇيرىك، مىڭنان تۇلپار شىعادى» دەگەن حالىق ءسوزىنىڭ استارىندا تەرەڭ ءمان جاتىر. حالىق قاشاندا ناعىز دۇلدىلدەرى مەن قىراندارىن جازباي تانيدى. بۇگىنگى ۇستازىمىزدىڭ مەرەيىن اسپانداتىپ، ماڭدايىنىڭ باق جۇلدىزىن جارقىراتىپ وتىرعان دا قارا ورمانداي تۋعان حالقى. «تالابىنا سەنگەننىڭ تاۋى بيىك» دەگەن راس ەكەن. كەشەگى كۇنى ونەرگە جول تارتقان جاس جولاۋشى بۇگىنگى تارلانبوز شاعىندا ەڭبەگى جانىپ، تاسى ورگە دومالاپ، حالقىنا ايگىلى ادامعا اينالدى. حالىق باردا قاشاندا ەرلەردىڭ ەڭبەگى قاستارلەنىپ، اتاعى اسپانداپ، اتى اڭىزعا اينالاتىنى تالاسسىز شىندىق» دەپ تۇيىندەپتى. مەن دە بۇل پىكىرگە ىشتەي كەلىسىپ، باس شۇلعىدىم.

بىراق مەنىڭ مازام كەتە باستادى. بەينە ماما اعاشتا بايلاۋلى تۇلپارداي تىقىرشي باستادىم. «بۇل كىسىمەن كەزدەسىپ سۇحباتتاسۋىم كەرەك ەكەن. ەگەر ومىردەن الدە قاشان وزىپ كەتكەن بولسا شى؟ وندا وتە وكىنىشتى!..» –دەپ وزىمە-ءوزىم سۇراق تاستاپ، كۇبىرلەپ قويامىن. سودان مەن قوناي-تۇنەي جاتقان ءۇيدىڭ يەسى جەگجاتىم ءارى قالامگەر اعام قۇرالبەك وسپانۇلىن بولمەمە شاقىرىپ الدىم. ول: 

-قۇدەكە، سىزگە نە بولدى؟  جايشىلىق پا؟ جاڭا عانا انا ەسكى گازەتتەردى اقتارىپ وتىر ەدىڭىز، ەندى ءبىر ءتۇرلى بولىپ، مازاڭىز بولماي كەتتى عوي. بۇل گازەتتىڭ قانداي سىيقىرى بار ەكەن؟ – دەپ ازىلدەي ءتىل قاتتى. مەن سىبىرعا جاقىن ۇنمەن:

-قۇرەكە، ءسىز مەنى كەشىرىڭىز! ابىلاش اعا ءالى ءتىرى مە؟ – دەپ ىڭعايسىز سۇراق قويدىم. ماعان ۇدىرەيە قاراعان قۇرەكەڭ: 

-قۇداي ساقتاسىن، سەنىڭ بۇل قاي ساسقانىڭ؟! ابىلاش اعا ءالى جەر باسىپ ءتىرى ءجۇر، تىنىشتىق پا؟ – دەدى قاتقىل داۋىسپەن نە كۇلەرىن، نە اشۋلانارىن بىلمەي.

-تىنىشتىق اعا، بۇعان دا شۇكىر. ول كىسى قازىر تىڭ با؟ كەزدەسىپ امان-سالەم جاساپ، سۇحباتتاسسام اڭگىمە ايتۋعا شاماسى كەلە مە؟ – دەدىم قۇرەكەڭدى سۇراقتىڭ استىنا الىپ.  ول كىسى بۇرىنعى ادەتىنە باسىپ:

-جەلىگىڭدى باس، قۇدەكە! ابىلاش اعا ءالى تىڭ، اتتاي شاۋىپ ءجۇر. ونى دەسەڭ «تارلاندار» دەگەن جۋرنالدىڭ باس رەداكتورىنىڭ ورىنباسارى بولىپ جۇمىس جاساپ ءجۇر. بۇگىن جايلى جاتىپ، جاقسى ءتۇس كورىڭىز!  قۇداي قالاسا، ەرتەڭ ءسىزدى ول كىسىنىڭ ۇيىنە ءوزىم ەرتىپ بارىپ جولىقتىرامىن، – دەپ كۇلدى. 

-قۇرەكە، ءوزىڭىز بىلەسىز. قۇلجا دەگەن اۋىل اراسى ەمەس، كۇندە شاۋىپ كەلە سالاتىن. ارادا شەكارا بار، كەلسەك قوي، ءبىر جىلدا ءبىر رەت زورعا كەلەمىز. كەلمەسەك، ول دا جوق. ابىلاش اعا سەكىلدى قىتايعا اتى ءماشھۇر تۇلعالارمەن اڭگىمەلەسىپ قالۋدىڭ ءوزى مەن سەكىلدى جۋرناليستەرگە تابىلا بەرمەيتىن تاماشا وراي عوي. اسىرەسە، ول كىسىنىڭ ءومىر جولى مەنى قاتتى قىزىقتىرادى... ءسىزدىڭ ەرتەڭ كەزدەستىرەمىن دەگەنىڭىزگە باعانادان بەرى ورەكپىگەن مازاسىز كوڭىلىم ورنىنا ءتۇستى. سىزگە كوپ راقمەت! – دەپ ەدىم قۇرەكەڭ: 

-نەسىنە راقمەت ايتىپ وتىرسىز، قۇدەكە. قۇدانىڭ ءبىر ءوتىنىشىن ورىنداي الماساق نەسىنە قۇدا بولىپ ءجۇرمىز، ونىڭ ۇستىنە قازاق «قۇدا مىڭ جىلدىق...» دەپ بەكەر ايتپاعان عوي. مىنە، بۇل ءسوز وسىنداي سىيلاستىقتىڭ قۇرمەتىنە ايتىلعان جوق پا؟! – دەدى بايىپپەن.

قۇرەكەڭ ۋادەسىندە تۇردى، ەرتەسى تۇسكە تامان ابىلاش اعانىڭ ۇيىنە ەرتىپ باردى. ءبىزدى ۇزىن بويلى، قارداي اپپاق شاشىن ارتىنا قايىرعان، ساقال-مۇرت قويماعان، كەڭ ماڭدايلى، قانى بەتىنە تەپكەن اق سارى، جىلى ءجۇزدى، ءوزىن شيراقى، دەنەسىن تىك ۇستاعان، ەڭگەزەردەي قاريا قارسى الدى. 

ابىلاش قاسىمبەكۇلى، اۋدارماشى، باسپاگەر، رەداكتور، ءتىل عالىمى

امان-سالەمنەن سوڭ ابىلاش اعاعا ءوزىمنىڭ قايدان كەلگەنىمدى جانە كەلگەن بۇيىمتايىمدى ايتىپ ەدىم. ول كىسى: «اينالايىن، سەنىڭ قازاق ەلىنەن مەن سەكىلدى جامان شالدىڭ بارىن ەسكەرىپ، سالەم بەرە كەلگەنىڭنىڭ ءوزى ماعان ۇلكەن دەم بەرىپ وتىر. ساعان كوپ راقمەت، اينالايىن!» – دەدى دە ەندى ساعان  اڭگىمەنى قاي جەردەن باستاپ ايتسام بولار ەكەن دەگەندەي ماعان ءبىر قاراپ، قاباعىن تۇيە ويلانىپ ءبىراز وتىردى دا، اڭگىمەسىن ارىدان باستاپ كەتتى:

-مەن 1935 جىلى دۇنيەگە كەلگەن ەكەنمىن. مەنىڭ تۋعان جەرىم، ءوزىڭ بىلەتىن مىنا ىلە وزەنىنىڭ باسى تەكەس وزەنى مەن كۇنەس وزەنىنىڭ كەلىپ قوسىلىپ، ارى قاراي «ىلە وزەنى» دەپ اتالاتىن كەڭ اڭعاردىڭ شىعىس جاعىنا ورنالاسقان، قۇدايدىڭ كۇنى ەسىپ تۇرعان كۇنەس اۋدانىنىڭ تالدى اۋىلى. تالدى اۋىلى بولعاندا، تالدى شاتقالىنىڭ ىشىندە «باتباقتى» دەگەن ساي بار، سول سايدىڭ «اقمويناق» دەگەن جەرىندە تۋىلعان ەكەم. بۇل تۋرالى مەن ەس بىلگەن كەزدە اكە-شەشەم ايتىپ وتىراتىن. كەيىن اقمويناقتى ءوزىم بارىپ كوردىم، سول كەزدىڭ وزىندە ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ، قورا-جايىنىڭ تامدارى قۇلاپ قالعان. ەندىگى جەرمەن جەكسەن بولىپ، جەر بولىپ كەتكەن دە شىعار. 

ەندى اتا-انا تاربيەسى دەگەندى ايتپاي-اق قويايىن. تالدىدا «تالدى-توران» (بۇل مەكتەپ مەن تۋىلعان جىلى سالىنعان ەكەن) مەكتەبى دەگەن مەكتەپ بولدى. وسى مەكتەپتىڭ باستاۋىش سىنىبىنىڭ تابالدىرىعىن 1944 جىلى اتتادىم. بۇل مەكتەپتە 4-سىنىپقا دەيىن وقىپ، 1948 جىلى كۇنەس اۋدانىنىڭ ورتالىعى بەستوبە قالاشىنداعى جاڭا قۇرىلعان ورتالاۋ مەكتەپتىڭ 5-سىنىبىنا وقۋعا باردىم. بۇل مەكتەپ ءۇش ايماق ازات بولعانان كەيىن 1946 جىلى قۇرىلعان بولاتىن. وسى مەكتەپكە ءال-اۋقاتى ناشار، كەدەيدىڭ بالالارىنان قىرىق نەشەسىن جاتاقتا جاتىپ وقيتىن وقۋعا قابىلداپ، ۇكىمەت ارنايى راسقۇت (قارجى) بەرىپ وقىتتى. مەن 1951 جىلى وسى مەكتەپتىڭ 7-سىنىبىن ءبىتىردىم. 

ءبىزدىڭ جاڭا قىتاي مەملەكەتى 1949 جىلى ازات بولعاننان كەيىن، شىڭجاڭ بەيبىت جولمەن ازات بولدى. بىراق وسىندا انىقتاپ ايتاتىن ءبىر نارسە بار: شىڭجاڭدا ءۇش ايماق (التاي، تارباعاتاي جانە ىلە ايماعى) توڭكەرىسى دەگەن توڭكەرىس بولعان. 1944 جىلى باستالعان توڭكەرىس سول جىلى ىلە ايماعىن ازات ەتىپ، 1945 جىلدان باستاپ، 1946 جىلعا دەيىن تارباعاتاي، التاي ايماعىن ازات ەتكەن بولاتىن. سوندىقتان ءبىزدىڭ بۇل ءوڭىردى «ەسكى ازات ءوڭىرى» دەپ اتاعان. 

-سىزدەر مەكتەپتە قانداي وقۋلىقپەن ساباق وقىدىڭىزدار؟ 

-سول كەزدە كەڭەس وداعىنىڭ قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءبىزدىڭ ءۇش ايماق وقۋشىلارىنا احمەت بايتۇرسىنۇلى جاساپ بەرگەن توتە جازۋمەن وقۋلىق شىعارىپ بەرگەن بولاتىن. قازاقستاندا جارىق كورەتىن «قازاق ەلى» دەگەن جۋرنالدا قازاقستاننىڭ ايگىلى اقىن-جازۋشىلارىنىڭ شىعارمالارى ءجيى باسىلاتىن. بۇل جۋرنال بىزگە كەلىپ تۇردى. ءبىز قازاقستاننىڭ جالپى جاعدايىنان حاباردار بولىپ تۇردىق. بۇل 1944 جىلدان كەيىنگى ىستەر ەدى. ال 1948 جىلى بەستوبەگە بارىپ وقىعاندا ءبىزدىڭ وقۋلىقتار تۇگەل-دەرلىك قازاقستانان كەلىپ تۇردى. وقۋ باعدارلامالارىمىز قازاقستاننىڭ وقۋ-اعارتۋ باعدارلاماسىمەن بىردەي جۇزگىزىلدى. ال ەمتيحان سۇراقتارى دا قازاقستاننان دايىندالىپ كەلەتىن. 

-سوندا سىزدەر كيريلليتسا جازۋىن دا بىلەتىن بولدىڭىزدار عوي؟ 

-كيريلليتسانى ءوز بەتىمىزبەن وقىپ ۇيرەنىپ العان بولاتىنبىز. ەندى مۇعالىمدەرىمىزدىڭ كەيبىرەۋى كيريلليتسا ءارىپىن بىلەتىن، كەيبىرەۋى بىلمەيتىن ەدى. كيريلليتسانى بىلمەيتىن مۇعالىمدەردىڭ ساباق دايىنداۋىنا كىتاپتى ءبىز وقىپ بەرىپ كومەكتەسىپ وتىراتىن ەدىك. قالاي دەسەك تە، ول كەزدىڭ مۇعالىمدەرى جان-جاقتىلى، ءبىلىمدى ەدى. بىزگە ءبىلىم-عىلىمنىڭ نە ەكەندىگىن ۇيرەتكەندەر وسى كىسىلەر بولاتىن.

–  مۇعالىمدەرىڭىز ارناۋلى ماماندىقتى قايدان العان ەكەن؟  

-ولاردىڭ ءبىر ءبولىمى وسى ىلە وڭىرىندە الدىمەن ەسكىشە ءدىني ساباقتار الىپ حات تانىعان، كەيىن جاڭاشا مەكتەپتە وقىپ ءبىلىم العاندار. ەندى ءبىر بولىگى قازاقستاندا جوعارى ءبىلىم الىپ، كەيىن تاعدىر تاۋقىمەتىمەن قىتايعا اۋىپ كەلگەندەر ەدى. مەكتەپ ديرەكتورى بولعان باتتالقازى دەگەن كىسىنىڭ بۇرىنعى الاش پارتياسىنىڭ جاقتاۋشىلارى نەمەسە مۇشەسى بولعانىن كەيىن بىلدىك. 

ەمتيحان سۇراۋلارى قازاقستاننان كەلەدى دەگەن ءسوزدى ايتىم عوي. وسى جەردە بىرنارسەنى ايتا كەتەيىن: سول كەزدە بىزگە «بەس بەلگىسىز تەڭدەۋ» وتىلمەگەن ساباق ەدى. سودان ءبىر سۇراق بىزگە كەلدى. وسى سۇراقتىڭ  شىعىندىسىن «7» دەپ جازىپ قويىپتى. سول الىگەدەيىن ەسىمدە بار. وسى بەس بەلگىسىز تەڭدەۋدىڭ شەشۋ جولى دۇرىس بولسا، مۇنىڭ شىعىندىسى «7» بولىپ شىقسا، وندا ءسىز 5 بالل الا الاسىز. بىزگە وتىلمەگەن «بەس بەلگىسىز تەڭدەۋدىڭ» ەسەبىن سىنىپ بويىنشا مەن دۇرىس شىعارعام. ويتكەنى، ول كەزدى مەن ماتەماتيكا پانىنە وتە جاقسى ەدىم. ۇزدىك وقىعام دەسەم دە بولادى. مەكتەپ بىتىرگەن كەزدەگى كۋالىگىم ساقتالىپ قالعان ەكەن، سوعان قاراپ وتىرسام ەسەپتەن ىلعي 5 بالل الىپتىم.    

     – «جاڭاشا مەكتەپ» دەپ قالدىڭىز، ول قانداي مەكتەپ ەدى؟ 

-1935 جىلى ىلەدە قازاق-قىرعىز ۇيىشماسى (قازاق-قىرعىزداردىڭ وقۋ-اعارتۋىن ىلگەرلەتۋ قوعامى) دەگەن ءبىر ۇيىم بولعان. مۇنى بۇل جاقتىڭ قازاقتارى «ۇيىشما» دەپ اتاپ كەتكەن. سول ۇيىشما قۇرىلعانان كەيىن ەل وڭىرىندە جاڭاشا وقۋ وقىتاتىن باستاۋىش مەكتەپتەر كوپتەپ سالىندى. سول مەكتەپتەردىڭ ەڭ كورنەكتى وكىلى – تالدى-توران مەكتەبى بولاتىن. ءاسىلى «تالدى-توران» دەپ قازاقستانان كەلگەن احمەتبەك دەگەن مۇعالىم قويعان ەكەن. سول كەزدەگى ادامداردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، بۇل مەكتەپ اشىلعاندا احمەتبەك مۇعالىم: «توران دالاسى تۇركىلەردىڭ مەكەنى، ءوسىپ-وركەندەگەن سايىن ساحاراسى. سوندىقتان بۇل مەكتەپتىڭ اتىن «تالدى-توران» دەپ اتايىق» دەپ ادەيى قويعان ەكەن. 

-اتى دارداي «تالدى-توران» مەكتەبى نەگە سول كەزدە 4-سىنىپقا دەيىن بالا وقىتتى ەكەن؟ 

-بۇل مەكتەپ 14 بولمەلى، استى-ءۇستى تاقتايلى جاڭاشا وقىتاتىن  ەڭسەلى باستاۋىش مەكتەپ بولاتىن. ءاسىلى بۇل مەكتەپتى ورتالاۋ سىنىپقا دەيىن بالالاردى وقىتامىز دەپ اشقان ەكەن. بىراق بالا سانىنىڭ ازدىعانان، اسىرەسە، مۇعالىمنىڭ جەتىسپەۋىنەن 4-سىنىپقا دەيىن وقيتىن بولىپتى. 

–  سىز بەستەبودەگى مەكتەپتى بىتىرگەنەن كەيىن جوعىرى مەكتەپكە ءتۇستىڭىز عوي؟ 

-مەكتەپتى بىتىرگەنەن كەيىن ۇلكەن قالالارعا بارىپ وقىساق، امال بار كەڭەس وداعىنىڭ قازاقستان رەسپبليكاسىنا بارىپ وقىساق دەگەن اسقاق ارمان ءبىز دە بولدى. وسىنداي جالىنداعان جاستىق قيالمەن جۇرگەندە ۇرىمجىدەن بەستوبەگە وقۋشى الاتىندار كەلىپتى دەگەندى ەستىدىك. سونىمەن ول وقۋ نە وقۋ، قانداي مەكتەپ ەكەنىنە قاراعان ءبىز جوق. ۇرىمجىگە وقۋعا بارامىز دەگەن ويمەنەن، سول جىلى بىتىرگەن بالالاردىڭ جيىرما شاقتىسى تىزىمدەلدىك. ۇرىمجىدەن وقۋعا قابىلداعالى كەلگەن كودەك دەگەن كىسى ءبىزدى توعىزتاراۋ اۋدانىنىڭ ورتالىعىنا الىپ بارىپ ەمتيحانعا قاتىستىردى. ەمتيحاننان جارتىمىز ءوتىپ، جارتىمىز وتە الماي اۋىلعا قايتتىق. سول جولعى ەمتيحانان مەن 85 بالل الىپ وقۋعا وتكەن بولاتىنمىن. 

– قانداي وقۋ ورنىن تالدادىڭىز؟ 

-شىنى كەرەك، ول كەزدە قانداي وقۋ ورنىنا بارا جاتقانىمىزدى ءوزىمىز دە بىلگەمىز جوق. ۇرىمجىگە بارعاندا بىراق بىلدىك. سويتسەك، ءبىزدىڭ بارعان مەكتەبىمىز – «شىڭجاڭ بولىمشە بيۋرو كادرلار مەكتەبى» دەپ اتالادى ەكەن. ورتالىق كوميتەتتىڭ باتىس تەرىستىك بيۋروسى دەگەن ءبىر بيۋرو بولعان، بۇل سول باتىس تەرىستىك بيۋرونىڭ شىڭجاڭعا كەلگەن بولىمشە بيۋروسىنىڭ اتىندا اشىلعان مەكتەپ ەكەن. بۇل مەكتەپتە ءبىر جىل عانا وقىپ بىتىردىك. 

-اتالعان مەكتەپتەن قانداي ماماندىق الىپ شىقتىڭىز؟ 

– ماماندىق دەگەندە پالەندەي ماماندىق جوق. مەكتەپتەن العان ءبىلىمىمىز نەگىزىنەن ساياسات بولدى. ياعني جاڭا قىتاي كوممۋنيستىك پارتيانىڭ باسشىلىعىنداعى ساياسي بىلىمدەر ەدى. مەنى وسى مەكتەپتىڭ بيۋرو اكىمشىلىگىنە قىزمەتكە ءبولدى. بىراق مەن قىتاي ءتىلىن بىلمەيتىن ەدىم. سوسىن بۇلار شىڭجاڭ ولكەلىك كادرلار مەكتەبى دەگەن ەكىنشى مەكتەپكە مەنى قىتاي ءتىلىن ءبىرجىل ۇيرەنىپ كەلۋگە جىبەردى. ءبىرجىلدان كەين قايتىپ كەلىپ قازاق ءتىلى مۇعالىمى بولدىم. سودان ءبىر جىل ارنايى ۇيرەنگەن قىتاي ءتىلىم ۇمىتىلىپ كەتتى. وسىلاي قازاق ءتىلى مۇعالىمى بولىپ جۇرگەنىمدە، 1953 جىلدىڭ سوڭىندا اۋىلداعى اكە-شەشەم ارت-ارتىنان قايتىس بولدى. ەكەۋىنىڭ ارالىعى ءبىر اپتا بولۋى كەرەك. اۋىلداعى ەكى ءىنىم، ءبىر قارىنداسىم بار ەدى، ولار باس يەسىز قالدى. 

-سودان كەيىن نە بولدى؟ 

-مەن مەكتەپكە قايتىپ بارىپ مەنى كۇنەس اۋدانىنا جىبەرۋ تۋرالى باسشىلىققا ءوتىنىش ايتتىم. بىراق مەكتەپ باسشىلارى: «حالىق بار، ۇكىمەت بار، تۋىستارىڭ بار، ەل-جۇرتىڭ بار. ءىنى-قارىنداستارىڭا سولار كومەكتەسەدى، قارايلاسادى. سەن اۋىلعا قايتۋشى بولما...» دەپ ماعان اقىل-كەڭەس بەرىپ، امال بار جىبەرمەۋگە تىرىستى. ارادا التاي وتكەننەن كەيىن 1955 جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا، مەنى تىكەلەي كۇنەسكە جىبەرۋدىڭ ورنىنا قۇلجاعا ءبولدى. ويتكەنى، ءبىر جىل بۇرىن 1954 جىلى ءۇش ايماقتى نەگىز ەتىپ قۇرىلعان ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسى قۇرىلىپ، ونىڭ ورتالىعى بولىپ قۇلجا قالاسى بەكىتىلگەن بولاتىن. سول سەبەپتى ۇكىمەتتىڭ ءتارتىبى بويىنشا وبلىس ارقىلى كۇنەسكە بارۋىم كەرەك ەكەن. 

ول كەزدە ىلە وبلىستىق ۇكىمەتتىڭ باسشىسى (اكىمى) پاتىقان سۇگىرباەۆ دەگەن كىسى بولاتىن. ول كىسىگە كەزدەسىپ، جىبەرگەن جولدامامدى كورسەتىپ ەدىم، و كىسى: «مەن كۇنەس اۋداندىق ۇكىمەتپەن سويلەسىپ، سەنى قىزمەتكە ورنالاستىراتىن شتاتىنىڭ بار-جوعىن بىلەيىن. ەگەر شتاتى بار بولسا، سەنى كۇنەسكە جىبىرەمىن. ەگەر بولماي جاتسا، وندا وسىندا قالىپ ۋاقىتشا ىستەپ تۇر. كەيىن رەتى كەلىپ جاتسا جىبەرەمىز. ەكى كۇنەن كەيىن كەلىپ بىلەرسىڭ»، – دەدى. 

ەكى كۇننەن كەيىن قايتا اينالىپ بارسام، و كىسى: «كۇنەستە شتات جوق ەكەن. قۇلجادا قالىپ ىستە. كەيىن جاعدايعا قاراي كورە جاتارمىز»، – دەدى. سودان ىلە قازاق وبلىستىق جول قاتناس باسقارماسىنا ءبولىندىم. 

-ءسىز ورتا جولدا قۇلجادا جۇمىسقا ورنالاسىپ قالدىڭىز. ال ەندى اۋىلداعى ەكى ءىنىڭىز بەن قارىنداسىڭىزدىڭ جاعدايى نە بولدى؟ 

-اۋىلدا ۇلكەن ءۇيىمىز بار بولاتىن. قارا شاڭىراقتىڭ يەسى يمانعازى دەگەن اكەمنىڭ كەنجە ءىنىسى ەكى ءىنىم مەن قارىنداسىمدى ءوز قولىنا الىپ باقتى. سونىمەن سولاي جول قاتناس باسقارماسىندا جۇمىس جاساپ جۇرگەن كەزىمدە، 1957 جىلى بەيجىڭدەگى ۇلتتار باسپاسىنا قىزمەتكەر الامىز دەپ قۇلجاعا ەكى ادام كەلگەن ەكەن، ولارعا وبلىستىق كادرلار باسقارماسى مەنى كورسەتىپتى. 

-ول كەزدە ۇلتتار باسپاسىندا قازاق ءبولىمى بار ما ەكەن؟ 

-بار ەكەن. ويتكەنى ۇلتتار باسپاسى 1953 جىلى قۇرىلعان بولاتىن. بۇل باسپا العاشىندا جازۋشى راحىمەتوللا اپشەۇلى مەن اقىن قۇرمانالى وسپانۇلى جانە باسقادا قازاق اۆتورلاردىڭ كىتاپتارىن شىعارعان ەكەن. كەيىن بىرىڭعاي قىتاي تىلىنەن اۋدارعان كىتاپتار شىعارۋعا كوشىپ كەتىپتى. اتى شۋلى «مادەنيت توڭكەرىسى» 1976 جىلى اياقتاعاننان كەيىن، از ۇلت قالامگەرلەرىنىڭ شىعارمالارى جوسپارعا الىنىپ، باسىپ شىعارىلاتىن بولادى. سونىمەن بىرگە قازاقستاننىڭ اقىن-جازۋشىلارىنىڭ كىتاپتارى جوسپارعا كىرگىزىلىپ، ونى باسىپ تاراتۋ مۇمكىندىگىنە قول جەتكىزەدى.

-ۇرىمجىدەن اۋىلعا كەتىپ بارا جاتقان بوز جىگىت ورتا جولدان كەرى قايتىپ، استانادان ءبىر-اق شىعىپ جۇرمەسىن؟

-(كۇلىپ) سونى ايتساڭشى. ول كەزدە ءتارتىپ سولاي، ۇكىمەت قايدا جىبەرەدى سولاي كەتەتىن زامان بولاتىن. ەل-جۇرتىممەن قوشتاسىپ 1957 جىلى ءساۋىر ايىنىڭ سوڭىندا بەيجىڭگە اتتانىپ كەتتىم. سويتسەم، مەن ۇلتتار باسپاسىنىڭ قازاق رەداكتسيا بولىمىنەن ءبىر-اق شىعىپتىم. بۇرىن اكىمشىلىك قىزمەتتە جۇرگەن ماعان بۇل كاسىپ جات سەزىلدى. شىنى كەرەك، مەن باسىلىپ شىققان گازەت-جۋرنال مەن كىتاپتاردى وقىعانىم بولماسا، ونىڭ قالاي دايىندالىپ، قالاي باسىلىپ شىققانىن بىلمەيتىن ەدىم. جالپى ول كەزدە اقپارات، ءباسپاسوز دەگەننەن مۇلدە حابارىم جوق بولاتىن. سويتسەم، بۇل ماشاقاتى كوپ، جاۋاپكەرشىلىگى اۋىر كاسىپتىك جۇمىس ەكەن. كەلگەن سوڭ قايتىپ كەتۋدىڭ ءجونى جوق، سونىمەن نەدە بولسا ۇكىمەت تاپسىرعان جۇمىستى تىڭعىلىقتى ىستەۋىم كەرەك دەگەننەن باسقا وي بولمادى مەندە. سونىمەن، مەن العاشقى جۇمىسىمدى ءباسپاسوزدىڭ الىپپەسىنەن باستاپ ىستەي باستادىم. «الىپپەسىنەن باستادىم» دەپ ايتىپ وتىرعانىم، قازاق بولىمىندەگى اۋدارماشىلار اۋدارعان، رەداكتورلار رەدەكتسيالاعان ماقالالاردى كوشىرىپ جازۋدان باستاعانىمدى، كەيىن كوررەكتورلىق دارەجەسىنە دەيىن كوتەرىلگەنىمدى ايتىپ وتىرمىن. ويتكەنى، باسپاحانادا قورعاسىن ءارىپتى تەرىپ، تىزەتىندەردىڭ ءبارى حانزۋدىڭ ورىمدەي جاس قىزدارى بولاتىن. ولار ءبىزدىڭ ءارىپتى تانىمايدى، بىلمەيدى، قازاق ءتىلىن مۇلدە قاقپايدى دا. ءبىزدىڭ ادەمىلەپ كوشىرىپ بەرگەن جازۋدىڭ سۋرەتىنە قاراپ تەرىپ، ءتىزىپ بەرەتىن. ال وسىلاردىڭ تىزگەن ارىبىنەن ءۇش قاتە تابىلاتىن بولسا، ولاردىڭ ەڭبەك اقىسىن تارتاتىن. سول سەبەپتەن بە ەكەن، الدە جۇمىسىنا دەگەن شوگەلدىگىنەن بە، ولار سەنىڭ جازىپ بەرگەن جازۋىڭنىڭ ءۇتىر، نۇكتەسىنە دەيىن قالدىرماي قاتەسىز تەرىپ، ءتىزىپ شىعاتىن. ولاردىڭ باسپاسوزگە دەگەن قۇرمەتى مەن جاۋاپكەرشىلىگى وتە كۇشتى ەدى. ول ءۇشىن ەڭ الدىمەن ءبىز ولارعا دايىندالعان ماتەريالدىڭ ەملەسىن وتە دۇرىس، ساۋاتتى جازىپ بەرۋىمىز كەرەك قوي. سوندىقتان مەن ءبىر قىس قازاق ءتىلىنىڭ ەملەسىن قاتەسىز، دۇرىس جازۋدى ۇيرەندىم. قىسقاسى، سويلەمدەردىڭ تىنىس بەلگىلەرىن قاي جەرگە، قالاي دۇرىس قويۋدى ۇيرەندىم.

وسى ارادا ءبىر ەرەكشە ايتا كەتەتىن نارسە، تاجىريبەلى كوررەكتور جانعالي مەن گۇلشەكەر مەنىڭ الىپەلىك ساۋاتىمدى اشىپ، ەملەلىك ءبىلىمىمدى العاش شىڭداعان ۇستازدارىم ەدى. ولارمەن بىرگە، قازاقستاندا جارىق كورگەن «قازاق ءتىلى» اتتى كىتاپتى كريلليتسيادان توتە جازۋعا كوشىرە ءجۇرىپ، كىتاپتىڭ كوررەكتورلىعىن، تەحنيكالىق رەداكتورلىعىن ىستەپ ءجۇرىپ ءتىل ءبىلىمىن ۇيرەندىم. سول ارقىلى لەكسيكالىق، گرامماتيكالىق، ستيليستيكالىق، لوگيكالىق جاقتان ءبىرشاما ساۋات الىپ شىقتىم.

كەيىن كەلە قازاق بولىمىندە شىعاتىن «ۇلتتار» اتتى سۋرەتى جۋرنالدىڭ تەحنيكالىق جۇمىسىنا اۋىستىم. نەگىزىنەن جۋرنالدىڭ سۋرەتتەرى مەن ماقالالارىن ورنالاسىتىرۋ، اۋدارۋ سەكىلدى جۇمىستاردى ىستەدىم. سونىمەن بىرگە باسقالاردىڭ تارجىمالاعان ماقالالارىن تۇپنۇسقامەن سالىستىرا وقىپ، اۋدارمانىڭ قىرىمەن-سىرىنا قانىعا باستادىم. كەيدە قىسقا ماقالالاردى اۋدارىپ ءوزىمدى اۋدارماشىلققا باۋلىي بەردىم. ويتكەنى، مەن قازاق ءتىلىن جاقسى بىلەم عوي، سودان بولار مەنىڭ اۋدارمام جاتتىق شىعاتىن كورىنەدى، مۇنى بايقاعان رەداكتور، اۋدارماشىلار «سەن اۋدارماعا قورىقپاي، باتىلدىقپەن كىرىسسەڭ بولادى» دەپ اقىل-كەڭەس بەرەتىن. ءسويتىپ ءجۇرىپ، 1960 جىلعا كەلگەندە اۋدارماشىلىعىم ەداۋىر جەتىلىپ، ءوزىم دە اۋدارما سالاسىنا بەل شەشە كىرىسىپ كەتتىم. 

ول كەزدە ۇلتتار باسپاسىنىڭ قازاق بولىمىندە اقىن، اۋدارماشى، ايگىلى تاريحشى نيعىمەت مىڭجاني ءبولىم باستىعى بولىپ ىستەيتىن. جانە تانىمال اۋدارماشىلار كاجەي، داۋەن دەگەن كىسىلەر بولدى، بۇل كىسىلەر ماعان ۇستاز بولىپ، اۋدارماشىلىققا، باسپاسوزگە باۋلىعان جاقسى جاندار ەدى. اسىرەسە، اۋدارماشىلىقتا نيعىمەت پەن كاجەيدەن كوپ ۇيرەندىم. ول كىسىلەردىڭ اۋدارماسى وتە تاماشا بولاتىن. بىلمەگەنىمدى وسى كىسىلەردەن سۇرايتىنمىن. ويتكەنى، الەمدەگى باسقا تىلدەردەن قازاق تىلىنە اۋدارۋعا قاراعاندا، قىتاي ءتىلىن اۋدارۋ وتە قيىن. سەبەبى، الەمنىڭ وزگە تىلدەرىندە سويلەم اياقتالعاننان كەيىن نۇكتە قويىلادى عوي، ال قىتايدىڭ تىلىندە باستاۋىش پەن بايانداۋىش قاي جەردەن باستالىپ، قاي جەرگە بارىپ توقتاۋىن (اياقتاۋىن) بولجاۋ وتە قيىن. اۋدارمادا قازاق ءتىلىن جەتتىك ءبىلۋ كەرەك، ەگەر ءتىلدى جاقسى بىلسەڭ اۋدارما جۇمىسى ونشا قيىن شارۋا ەمەس. ول ءۇشىن كىتاپپەن دوس بولۋ كەرەك، تاريحي كىتاپتاردى، ءتىل عىلىمىنا قاتىستى كىتاپتاردى جانە كوركەم شىعارمالاردى كوپ وقۋ كەرەك. ودان كەيىن ەلگە بارعاندا، ەل ارالاعاندا حالىق قازاق ءتىلىن قالاي سويلەيتىنىن ۇنەمى باقالاپ ءجۇرۋ كەرەك. سول ساتتە جاقسى ءسوز ايتىلىپ قالسا، كەزدەسىپ جاتسا دەرەۋ قاعازعا ءتۇرتىپ الىپ، تىلدىك قوردى بايىتىپ وتىرعان دۇرىس.  مەن مۇنى باياعىدان ءوزىمنىڭ كۇندەلىكتى داعدىما اينالدىرىپ العانمىن.

–  ورتالىق ۇلتار باسپاسىنىڭ قۇرىلۋ تاريحىنا قىسقاشا توقتالا كەتسەڭىز؟ 

-ۇلتتار باسپاسى دەگەنىمىز – حح عاسىردىڭ 20-جىلدارى مىنا كەڭەس وداعىندا بۇراتانا حالىقتاردى نەگىز ەتكەن «كىندىك» باسپا دەگەن باسپا ماسكەۋدە قۇرىلعان بولاتىن. بۇل سول كەڭەس وداعىنىڭ «كىندىك» باسپاسىن نەگىز ەتىپ، قىتايداعى از ۇلتتارعا كىتاپ شىعارىپ، ولارعا تاراتۋ ماقساتىندا قۇرىلعان باسپا ەكەن. 

ءبىر قىزىعى ءبىزدىڭ ۇلتتار باسپاسىنداعى بارلىق ءبولىم ۇلت اتىمەن اتالادى. ماسەلەن، قازاق، ۇيعىر، مۇڭعۇل، كورەي جانە تيبەت ءبولىمى. 1950-ءشى جىلداردا يزۋ، جۋاڭزۋ، بايزۋ دەگەن سەكىلدى باسقا ۇلتتاردىڭ دا ءبولىمى بار ەكەن. بىراق ولاردىڭ ءتىلى بولعانىمەن، جازۋى جوق ەكەن. ۇكىمەت ولارعا لاتىن الىپبيىمەن جازۋ جازاپ بەرگەن. بىراق حالقى ول جازۋدى قولدانباي قويعان سوڭ، اشىپ بەرگەن بولىمدەرى وزدىگىنەن جابىلىپ قالىپتى. ول كەزدە ءبىر-بىرىمىزگە «ۇلتتار باسباسى بىرىككەن مەملەكەتتەر ۇيىمى» (بۇۇ) دەپ قالجىڭداپ ايتۋشى ەدىك. نەگە دەسەڭىز، بەس ۇلت ءبىرىنىڭ ءتىلىن ءبىرى بىلمەيتىن، ورتاق ءتىلىمىز قىتاي ءتىلى بولاتىن.  

سونىمەن قىسقارتىپ ايتقاندا 1980 جىلدىڭ باسىندا ۇلتتار باسپسى قازاق ءبولىمىنىڭ باسشىسى بولىپ شىعا كەلدىم.

-ۇلتتار باسپاسىنىڭ قازاق ءبولىمىنىڭ باسشىلىق تىزگىنىن ءوز قولىڭزعا العاننان كەيىن قانداي كىتاپتار شىعارۋمەن اينالىستىڭىز؟ 

-نەگىزىنەن قىتاي تىلىندەگى ماركس، ەنگەلس، لەنين، ستالين شىعارمالارىن،  ماۋ زىدۇڭ تاڭدامالى شىعارمالارىن، ودان باسقا مەملەكەت پەن پارتيانىڭ باسشىلارىنىڭ شىعارمالارىن، مەملەكەتتىڭ زاڭدارىن، ورتالىق كوميتەتى مەن ۇكىمتتىڭ ماڭىزدى قۇجاتتارىن اۋدارۋ. ونىڭ سىرتىندا قوعامدىق عىلىمدارعا قاتىستى كىتاپتار بولدى. ولار – ساياسي-ەكونوميكالىق، فيلوسوفيالىق، تاريحي جانە كوركەم ادەبيەتتەر (رومان، پوۆەست، اڭگىمە، وچەرك، ەسسەلەر جيناقتارى). سول كىتاپتاردىڭ كوبىن قازاق رەداكتسياسىنىڭ اۋدارماشىلارى اۋداردى، بىراق رەداكتسياسىن قاراۋ، سوڭىندا باسپاعا قول قويىپ جىبەرۋ سەكىلدى ماڭىزدى جۇمىستىڭ ءبارى مەنىڭ الدىمنان ءوتىپ وتىردى. 

ونىڭ سىرتىندا ءوزىم دە كەيبىر كىتاپتاردى اۋدارىپ، ونىڭ رەداكتسياسىن قاراپ وتىردىم. باسقا شىعارمالاردى بىلاي قويعىندا ءايسىشىڭنىڭ  «دەلەكتيكالىق ماتەرياليزم» كىتابىن جانە گوركيدىڭ «لەنين»، ينديا جازۋشىسى كلسەنناندانىڭ «ساندال اعاش» رومانى، «ماۋ زىدۇڭ ولەڭدەرى»، ساۋيۋەنىڭ «ءتۇن ورتاسىندا شاقىرعان اتەش» دەگەن شىعارماسىن قازاقشا سويلەتتىم. سونىمەن بىرگە «كوركەم شاۋشاندا» (سولتۇستىك كوريا) دەگەن قىتايدىڭ ەرىكتى ارميا قاھارماندارى تۋرالى جازىلعان ەسسە كىتاپتى اۋدارعانىم بار. 

–   ءسىز «مادەنيەت توڭكەرىسىنىڭ» قۇيىنىنان امان قالدىڭىز با؟   

-قايدان امان قالايىن. «مادەنيەت توڭكەرىسىنىڭ» قۇيىنى مەنى دە ءىلىپ اكەتتى. بىراق الىسقا اپارا العان جوق. وسى ارەكەت «ءارتۇرلى اتاقتارمەن» بۇل اتاقتار تىرناقشانىڭ ىشىندەگى اتاقتار بولدى عوي باياعى. كۇرەسكە ءبىرىمىزدى-ءبىرىمىز تارتىپ جاتامىز. ءوزىمىز دە كۇرەستىڭ بەل ورتاسىندا جۇرەمىز. ول كەزدە «قوقسىقتار» مەن «شايتان» دەگەن اتپەن كۇرەسكە تارتاتىن. مەن دە «شايتان» بولىپ قالدىم، بىراق «ۇلكەن شايتان» ەمەس، «كىشكەنە شايتان» بولدىم. كۇرەسكە تارتقاندا «ۇلكەن شايتاندار» الدىڭعى قاتاردا تۇرادى، ءبىز ولاردىڭ ارتجاعىندا تۇرامىز. كوبىنشە «ۇلكەن شايتاندار» كۇرەسكە الىنادى. اندا-ساندا بىزگە دە سۇراقتار تاستاپ قوياتىن. سوندا بۇلار دا بەكەر قاراپ تۇرماسىن دەيتىن كورىنەدى. «كىشكەنە شايتانداردىڭ» ىستەيتىن نەگىزگى جۇمىسى  جەر سىپىرۋ، بولمەلەر مەن دارەتحانالاردى تازالاۋ سەكىلدى جۇمىستار بولاتىن. وعان قوسا ءوزىمىزدىڭ كۇندەلىكتى قىزمەتتىمىزدى قالدىرماي ىستەيمىز. بىراق ناعىز «توڭكەرىسشىلدەر» سەكىلدى ءبىز ايعايلاپ، ۇرانداتىپ كوشەگە شىققانىمىز جوق. 

– ءسىز «كىشكەنە شايتان» بولىپ جۇرگەن كەزىڭىزدە، قازاق ءبولىمىنىڭ باسشىلىق قىزمەتىنەن الىپ تاستاعان جوق پا؟ 

-ولاي بولعان جوق. مەن باسشىلىق قىزمەتتى ىستەپ ءجۇرىپ، اۋدارمانى دا قاتار الىپ ءجۇردىم. ويتكەنى، مەن اۋدارمانى وتە جاقسى كوردىم. ۇلتتار باسپاسىندا  كىتاپ تاراتۋ مەكەمەسى دەگەن ءبولىم جۇمىس جاسادى. مەن قول قويسام ءبىزدىڭ باسقان كىتابىمىز جان-جاققا تاراتىلادى ەكەن دە، ەگەر قول قويماسام تاراتىلماي قالادى ەكەن. سول كەزدە ءارى «شايتانمىن»، ءارى «قول قويۋشى باسشى» ەدىم. كىتاپتى باسۋعا قول قوياتىن دا مەنمىن، ءارى «شايتانمىن». سونىمەن نە كەرەك، ۇلتتار باسپاسىندا وسىنداي قيلى-قيلى كەزەڭدەردى، تاعدىرلاردى باستان وتكىزدىك. 

– قاي جىلى باس قۇرادىڭىز؟ 

-1962 جىلى ۇيلەنىپ، وتاۋ تىكتىم.

– جەڭگەمىزبەن  بەيجىڭدە تابىستىڭىز با، الدە شىڭجاڭنان الىپ باردىڭىز با؟ 

-جەڭگەڭنىڭ اتى پاتەش. ول ىلەنىڭ قورعاس اۋدانى،  ساربۇلاق اۋىلىنىڭ تۇلەگى. ول بەيجىڭ ۇلتتار پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىن وقىدى. سول كەزدە تانىسىپ، ماحابباتتاستىق. ول وقۋىن بىتىرگەنەن كەيىن ۇلتتار باسپاسىندا جۇمىسقا قالدى. اۋدارماشى بولىپ جۇمىس جاسادى، رەداكتور بولدى. كەيىن بۇل كىسىنىڭ قۇلاعىنىڭ استىنان ءبىر دەرت پايدا بولدى. دارىگەرگە تەكسەرىلىپ، اناليز تاپسىرىپ ەدى «تامىرى تۇيىلگەن، قاۋىپتى اۋرۋ» دەگەن قورتىندى شىقتى. ونى وتا جاساتىپ الدىرىپ تاستاماسا بولمايتىن بولدى دا، دارىگەرلەر دەرتتى الىپ تاستادى، وكىنىشكە وراي، بۇل كىسىنىڭ جارتى دەنەسى سالدانىپ قالدى. ول كەزدە بەيجىڭدە جاساندى تامىر جاسايتىن قازىرگىدەي تەحنولوگيا جوق ەدى. بۇل تەحنولوگيا امەريكادا عانا بار ەكەن. ونى الاتىنداي ءبىزدىڭ ەكونوميكالىق قۋاتىمىز، شارت-جاعدايمىز ءالسىز بولدى عوي. 

سودان بۇل كىسى سال بولىپ جاتىپ قالدى. بەيجىڭدە تۋىلعان ءۇش قىزىم بار ەدى. ۇشەۋى دە مەكتەپتە وقيتىن. شىنى كەرەك، بۇل كىسى بەيجىڭدە ابدەن قينالىپ كەتى. نە قارايلاساتىن تۋىس-تۋعان جوق. بالالاردى وقىتۋ كەرەك، ءوزىم قىزمەت ىستەۋىم كەرەك دەگەندەي... سودان بارىپ ەلگە قايتايىق دەگەن بەكىمگە كەلدىك.  بىردەن قايتا الماي، ءيتىس-تارتىس بولىپ ءجۇرىپ 1983 جىلى ناۋرىزدا اراعا 26 جىلدى سالىپ قۇلجاعا قايتا ورالدىم. 

پاتەش سول جابىسقان اۋرۋدان وڭالا الماي قايتىس بولدى. كەيىن ۇيدەگى مىنا جەڭگەڭمەن باس قۇراپ، ەكەۋمىز بىرگە ءومىر ءسۇرىپ كەلەمىز.

– قۇلجاعا كەلگەنىڭىزدە باياعى ءوزىڭىز ىستەپ كەتكەن جول قاتناس باسقارماسىنا كەلدىڭىز بە، الدە ءباسپاسوز سالاسىنا باردىڭىز با؟ 

– ارينە، ءباسپاسوز سالاسىنا كەلەم عوي. قۇلجادا شىعاتىن ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسىنىڭ ورگان گازەتى – «ىلە گازەتى» رەداكتسياسىنىڭ ورىنباسار رەداكتورى بولىپ ورنالاستىم. بۇرىن باسباگەر بولىپ جۇمىس جاساعان مەن، ەندى اقپارات سالاسىنان ءبىر-اق شىقتىم. گازەت شىعارۋ دەگەن كۇندىز-ءتۇنى تىنباي جۇمىس جاسايتىن وتە قاربالاس تىرلىك ەكەن. سونىمەن گازەتتە ەكى جىلداي جۇمىس جاساعان سوڭ، ىلە وبلىستىق ۇكىمەتكە قارايتىن تاريح-شەجىرە كەڭسەسىنە باسشى بولىپ اۋىسىپ كەتتىم. ول جەردە ءۇش جىل جۇمىس جاساعان سوڭ 1998 جىلى زەينەتكەرلىككە شىقتىم. سودان بەرى قاراي دەمالىستامىن. بىراق مەن دەمالىستا ءجۇرىپ، دەمالمايتىن اداممىن. ولاي دەيتىنىم، 2000 جىلى «تارلاندار» جۋرنالىن ايگىلى اۋدارماشى، ءتىل مامانى، اقپاراتشى، قوعام قايراتكەرى ابدىبەك بايبولاتوۆ دەگەن كىسى شىعارعان بولاتىن. وكىنىشكە وراي، سول جىلدىڭ كۇزىندە ول كىسى قايتىس بولىپ كەتكەن سوڭ، بۇل جۇمىستى باسشىلىق ماعان جۇكتەدى. سودان بەرى وسى جۋرنالدىڭ باس رەداكتورىنىڭ ورىنباسارى بولىپ جۇمىس جاساپ كەتەمىن. 

-«تارلاندار» اي سايىن شىعىپ تۇرا ما؟ 

-«تارلاندار» ءۇش ايدا ءبىر شىعاتىن ماۋسىمدىق جۋرنال. ءبىر جىلدا 4 سان شىعارامىز. بۇل نەگىزىنەن اتى ايتىپ تۇرعانداي قارتتارعا ارنالعان جۋرنال. سول سەبەپتى، ابدىبەك بايبولاتۇلى جۋرنالدىڭ اتىن «تارلاندار» دەپ قويعان ەدى. بۇل جۋرنالدىڭ قىتاي تىلىندە دە شىعاتىن، كەيىن بۇل جۋرنال جابىلىپ قالدى. قازىر «تارلاندار» قىتاي ەلى بويىنشا قارتتارعا ارنالعان بىردەن-ءبىر جالعىز باسىلىمعا اينالىپ قالدى. 

-ءوزىڭىزدىڭ سۇيىكتى كاسىبىڭىز اۋدارمامەن دە ارا-تۇرا اينالىساتىن  كەزدەرىڭىز بولا ما؟

-ونى دا ىستەيمىن. 1984 جىلى ىلە قازاق اۆتونوميلى وبلىستىق تەلەۆيزيا مەكەمەسى قۇرىلدى. قازاق تىلىنەدە جاڭالىقتار مەن باعدارلامالار تاراتىلا باستادى. سول كەزدە تەلەارنا باسشىسى: «ابدىبەك اعا ەكەۋىڭىز ءبىزدىڭ قىتاي تىلىندەگى تەلەفيلمدەردى اۋدارىپ بەرسەڭىزدەر. قازىر سىزدەردەن جاقسى اۋداراتىن اۋدارماشى جوق. بىزگە قولۇشتارىڭىزدى بەرىپ كومەكتەسسەڭىزدەر» دەگەن ۇسىنىس ايتتى. مەن 1985 جىلدان تارتىپ 1999 جىلعا دەيىن كوپتەگەن تەلەفيلم مەن تەلەحيكايالار اۋدارىپ بەردىم.

امەريكا جازۋشىسىنىڭ ەكىنشى دۇنيەجۇزى سوعىسىن بەينەلەگەن «سوعىس جانە ەستەمە» دەگەن 30 ءبولىمدى تەلەفيلمىن، قىتايدىڭ بۇرىنعى پرەمەمەر ءمينسترى تۋرالى تۇسىرىلگەن «جوۋ ىنلاي دالياندا» ءفيلمىن ايداردىم. قىتايدىڭ كلاسسيكالىق شىعارماسى «سۋبويىندا» رومانىنىڭ جەلىسىمەن تۇسىرىلگەن كوپ سەريالى تەلەحيكايانى، «نيۋ-يوركتاعى بەيجىڭدىكتەر»، «سوعىس جانە ەستەمە»، «بەيبىت ءداۋىر» سەكىلدى فيلمدەردى اۋداردىم. قازىر ەسەپتەپ كورسەم، مەن اۋدارعان تەلەفيلمدەردىڭ ۇزىن سانى 300 بولىمنەن اسىپ كەتىپتى. ونىڭ سىرتىندا 1999 جىلى ءبىر جىلدىڭ ىشىندە «قىتايدىڭ جاڭا قىلمىستى ىستەر زاڭ عىلىمى»، «اۋىل-قىستاق ەكونوميكاسى»، «قازىنا-فينانسقا شولۋ» قاتارلى كىتاپتارىن اۋداردىم.

 مەنىڭ ءبىر كەمشىلىگىم، ءوزىم اۋدارعان كىتاپ، ادەبي شىعارمالار مەن تەلەحيكايالاردىڭ ءتۇپ نۇسقا اۋدارماسىن ساقتامايدى ەكەنمىن. سول زاماندا بەرگەن مىندەتتى ورىنداعانىما ءماز بولىپ جۇرە بەرىپتىم. كەيىن «ەڭبەكتەرىڭدى جيناستىرىپ كىتاپ ەتىپ شىعارساڭ بولماس پا ەدى» دەگەن كىسىلەردىڭ كەڭەسىنەن كەيىن بارىپ، ىزدەي باستادىم. بىراق تولىق نۇسقاسىن قولىما تۇسىرە المادىم. 

مەن ءوز ومىرىمدە ىستەگەن ەڭبەكتەرىمدى جالپى ەسەپتەپ كورسەم حانزۋ ارىپىمەن 40 ميلليونداي ءارىپتى كوز الدىمنان وتكىزىپتىم. ونىڭ كوبىن باسقالار اۋدارعانىمەن، بىراق مەن رەداكتسيالاپ، باسۋعا بەكىتىپ جىبەرگەن ەكەنمىن. 

-وسى ۇشان تەڭىز ەڭبەكتەرىڭىز تۋرالى عىلىمي كونفەرەنتسيا ۇيىمداستىرىپ كورمەدىڭىز بە؟ 

-2012 جىلى ىلە وبلىستىق حالىق قۇرىلتايىنىڭ ون ۋاكىلى (دەپۋتاتى) بىرلەسىپ قۇرىلتايدا وبلىستىق ۇكىمەتكە مەن تۋرالى جوبا ۇسىنىپتى. بۇل جوبادا ءۇش نارسە ايتىلعان. «ءبىرىنشى، بۇل كىسى كوپ جۇمىستار اتقارعان ادام. سوندىقتان بۇل كىسىگە ارناپ ءبىر عىلىمي كونفەرەنتسيا وتكىزسەك; ەكىنشى، بۇل كىسىنىڭ قازىر وتىرعان ءۇيى ەسكىرىپ كەتكەن، جاڭا ۇيدەن بەرىلسە (مىنا تۇرىپ جاتقان ءۇي 30 جىلدان اسىپ كەتكەن ەسكى ءۇي عوي، ا.ق.); ءۇشىنشى، بۇل كىسى ىستەگەن جۇمىستارى تۋرالى كورمە ۇيىمداستىلىلسا». سونىمەن قۇرىلتايدا ۋاكىلدەر ۇسىنعان ءۇش ۇسىنىستىڭ بىرەۋىن ياعني «عىلىمي كونفەرەنتسيا وتكىزۋ تۋرالى» ۇسىنىستى وبلىستىق ۇكىمەت بەكىتىپ، قالعان ەكى ۇسىنىسىن بەكىتپەپتى. سول جىلى قىركۇيەك ايىندا مەن تۋرالى عىلىمي كونفەرەنتسيا قۇلجا قالاسىندا اشىلدى. كونفەرەنتسياعا جان-جاقتان ەل كەلىپ قاتىستى. مەنىڭ ەڭبەكتەرىم تۋرالى باياندامالار جاسالدى. ەل-جۇرتىم مەنى ارداقتاپ ۇستىمە شاپان جاۋىپ، استىما ات مىنگىزدى. حالقىما ريزامىن! بۇل كونفەرەنتسيا مەن ءۇشىن العاندا ازدى-كوپتى ەڭبەكتەرىمنەن شىعارعان ءبىر قورتىندى بولدى دەپ ويلايمىن. 

2013 جىلى ۇلتتار باسپاسى ءوزىنىڭ 60 جىلدىعىنا ورايلاستىرىپ مەن تۋرالى ءبىر كىتاپ شىعاردى. بۇل كىتاپقا عىلىمي كونفەرەنتسيادا جاسالعان باياندامالار تولىق كىرگەن. مىنا سەنىڭ جەگجاتىڭ قۇرالبەكتىڭ دە مەن تۋرالى جازعان ماقالاسى سونىڭ ىشىندە بار. مەن ءوز ومىرىمدە 40-50-گە تارتا عىلىمي ماقالا جازعان ەكەنمىن، ونىڭ ءبارى گازەت-جۋرنالعا كەزىندە جاريالانعان. ونىڭ بىرەۋى دە قازىر مەنىڭ قولىمدا جوق. بىراق كىتاپ قۇراستىرعان جىگىتتەر جيناققا ون ماقالامدى قايدان تاپقانىن بىلمەيمىن كىرگىزىپتى. ولارعا ريزامىن، راقمەتىمدى ايتامىن! 

قۇداي قالاسى كەلەر جىلى سەكسەننىڭ قىرقاسىنا شىققالى وتىرمىن. بىراق سەكسەنگە كەلدىم، وسى تىرلىكتى قويسام قايتەدى دەپ وتىرعان مەن جوق. ۇيرەنگەن داعدى بويىنشا، كۇندە بىردەمەنى ءتۇرتىپ وتىرماسام تاعى بولماعان. ويتكەنى، بىردەمە ىستەپ وتىرماسام ەكى قولىم الدىما سيماي، دالادا قالعانداي بولىپ مازام كەتىپ قالادى. قازىر ەكى جۇمىس ىستەپ وتىرمىن. بىرەۋى – جۋرنالدىڭ جۇمىسى، ەندى ءبىرى – شەجىرەنىڭ جۇمىسى. 

-ول قانداي شەجىرە ەدى؟ 

-ءبىزدىڭ قىزاي انانىڭ ۇرپاقتارى ءوسىپ-ءونىپ جارتى ميلليونعا جەتىپتى. 

وسى قىزاي ەلدىڭ تاريحى مەن شەجىرەسىن جازۋ توبى قۇرىلعان بولاتىن. توپ قازىر شەجىرەنى جازىپ، قۇراستىرىپ بولدى. بۇل شەجىرە 16 فورماتتاعى كىتاپتان كەمدەگەندە 10 توم بولايىن دەپ وتىر. وسى 10 تومنىڭ سوڭعى رەداكتسياسىن مەن قاراپ جاتىرمىن. 

-وعان ءال-قۋاتىڭىز جەتە مە؟ 

-كۇشىم قانشاعا دەيىن جەتەدى، سوعان دەيىن ىستەي بەرەمىن. 

-ومىردە اتتەگەن-اي، انانى دۇرىس ىستەمەپتىم، مىنانى ىستەي الماي  قالعانىم-اي،  – دەپ وكىنگەن ساتتەرىڭىز بولدى ما؟ 

-شىندىعىن ايتقاندا، مەنىڭ ىستەگەن ەڭبەكتەرىم مەن اۋدارعان دۇنيەلەرىمنىڭ بارلىعى باسپادان جارىق كورىپ حالىقتىڭ يگىلىگىنە اينالدى. بۇل جاعىنان مەنىڭ وكىنىشىم جوق. 

ال وكىنىشىم، «مادەنيەت توڭكەرىسىندە» «كىشكەنە شايتان» بولعانىم. «شايتان» بولعاندا دا ءبىر نەگىز بولۋ كەرەك قوي. ال ولاردىڭ ماعان تاققان بار ايىبى «سەن قازاقستاننىڭ كىتاپتارىن وقيدى ەكەنسىڭ. كەڭەس وداعى تۇزەتىمپاز ەل» دەگەننەن باسقا ءىلىپ الارلارى جوق ەدى. رۋحاني مادەنيەتتە شەكارا بولمايدى عوي. كەيدە سونى ويلاپ، جابىرقاپ قالاتىن كەزدەرىم بولادى. مۇنداي ءىس وڭايشىلىقتا كوكەيىڭنەن كەتپەيدى ەكەن. 

مەن تۋعان حالقىما جارتى عاسىرعا جۋىق ۋاقىت قولىمنان كەلگەنىنشە قىزمەت ىستەپ كەلدىم. جاقسى ىستەدىم دەپ ايتا المايمىن. دەسە دە، 50 جىلعا تاياۋ ۋاقىت ءبىر ادامنىڭ تۋعان حالقى ءۇشىن جۇمىس جاساۋىنىڭ ءوزى سول ادام ءۇشىن ۇلكەن باقىت. مەن تۋرالى كوپتەگەن ادامدار كونفەرەنتسيادا ماقتاۋ سوزدەر ايتتى. ونىڭ كەيبىرەۋىن مەن كوتەرە الاتىن ماقتاۋ، ال كەيبىرەۋىن مەن كوتەرە المايتىن ماقتاۋ بولدى. 

ءاسىلى مەنىڭ اۋدارماشى بولۋىما قازاق ءتىلىن جاقسى ءبىلۋىم سەبەپشى بولدى. ويتكەنى، ءوز ءتىلىڭدى جاقسى بىلمەسەڭ، قيسىق-قىڭىر اۋدارا بەرەسىڭ. ايتەۋىر جالپى ماعاناسى شىقسا بولدى دەپ ىستەي بەرۋگە بولمايدى عوي. تامدى سىلاعاندا، كەدىر-ءبۇدىر سىلاۋعا دا، جىلماعاي ەتىپ ادەمى سىلاۋعا دا بولادى. سول سەكىلدى ءوز ءتىلىن جاقسى بىلەتىن ادام اۋدارمانى دا جىلماعاي ەتىپ، ادەمى اۋدارۋعا بولادى. اۋدارما نازارياسى دەگەنىمىز – ءتۇسىنۋ مەن بەينەلەۋدىڭ بىرلەسۋى. ول – ءتۇپ نۇسقانى جاقسى تۇسىنە ءبىلۋ مەن ءوز تىلىڭدە جاتتىق جەتكىزە ءبىلۋ دەگەن ءسوز. بۇل ەكەۋىن ايتۋعا وڭاي بولعانىمەن ىسجۇزىندە بۇلار تەرەڭ ماعانالى سوزدەر. ءبىر شىعارمانى اۋدارۋ ءۇشىن سول شىعارما جازىلعان ءداۋىردىڭ استارىنا، تاريحي ارتقى كورىنىسىن تولىق ءبىلۋىڭ ءتيىس، شىعارما قالاي جازىلعان دەگەنگە باسا نازار اۋدارۋ كەرەك. سونداعا عانا سەن اۋدارعان كەز كەلگەن شىعارما ءساتتى شىعادى.   

كەيدە اۋدارما بارىسىندا تۇسىنىكسىز، ونشا تانىس ەمەس، سوزدەر كوپ كەزدەسىپ وتىرادى. ماسەلەن، قىتايدىڭ ماقال-ماتەلدەرى، ودان كەيىن قىتايدىڭ ەسكى تىلىندە جازىدعان ساعان ونشا تانىس ەمەس ءسوز تىركەستەردى ءجيى كەزدەسەدى، وسىنداي كەزدە ونىڭ استارىن، مازمۇنىن تولىق تۇسىنۋگە كۇش سالۋ كەرەك. ونىڭ مازمۇنىن تولىق تۇسىنبەي تۇرىپ اۋدارماعا كىرىسۋ دەگەن دۇرىس ەمەس. اۋدارمادا «ەركىن اۋدارما» جانە «قاتىپ-سەمگەن اۋدارما» دەگەن بار. ەركىن اۋدارما دەگەنىمىز – قىتايشا ءماتىنىن وقىپ شىعىپ، مازمۇنىن قازاق تىلىندە جاتتىق جازىپ شىعاتىن اۋدارما. ال قاتىپ-سەمگەن اۋدارما بۇگىنگە دەيىن ساقتالىپ كەلەدى. قىتايدىڭ ءار ءارىبىنىڭ كوزىن تاۋىپ، ماعاناسىن تولىق بەينەلەپ بەرۋ دەگەن مۇمكىن ەمەس. ويتكەنى، اۋدارمادا ەكى ارىپتەن نەمەسە ءۇش ارىپتەن قۇرالاتىن قىتاي ءسوزىنىڭ ءبىرىنشى ءارپى نەگىزگى ماعانا بەرسە، ال ەكىنشى، ءۇشىنشى ءارپى وعان قوسالقى ماعانا بەرەدى. وعان قاراماي ەكى ارىپكە نەمەسى ءۇش ارىپكە بىردەي ماعانا بەرىپ اۋدارۋ، بۇل اۋدارمادا قاتىپ-سەمگەن اۋدارما ەسەپتەلەدى. سوندىقتان ءتۇسىنۋ اۋدارۋ مەن بەينەلەپ اۋدارۋ ماسەلەسى توتەنشە ماڭىزدى ماسەلە سانالادى. 

قازىر قىتاي ءتىلىن جاقسى بىلەتىندەر كوبەيدى. ءبىزدىڭ كەزىمىزدە، ودان بۇرىنعى زامانداردا قىتاي ءتىلىن بىلەتىندەر نەكەن-ساياق بولاتىن. ال ەندى قازىر «قوس ءتىلدى وقۋ-اعارتۋ» دەگەندى جۇرگىزىپ جاتىر. سوندىقتان قىتاي ءتىلىن جاقسى بىلەتىندەر كوبەيىپ كەلەدى. بىراق كەرىسىنشە، ءوز انا ءتىلىن جاقسى بىلەتىندەر بارعان سايىن ازايىپ بارادى. ولارعا «مىنانى قازاق تىلىنە اۋدارىپ بەرە سالشى» دەسەڭ اۋدارىپ بەرە المايدى، ويتكەنى قازاقشاسى وتە ناشار. بىلگەن كۇننىڭ وزىندە قازاقشاسى شىبارلانىپ كەتكەن، قازاق تىلىنە قاتىسى جوق وزگە ءتىلدىڭ تەرمىندەرى كوپ كىرىپ كەتكەن. ەڭ وكىنىشتىسى – وسى بولىپ تۇر. وسىعان قاراما-قارسى مەن ءوز ءتىلىمدى جاقسى بىلگەنىممەن، قىتاي ءتىلىن انالارداي جاتتىق سويلەي المايمىن. بىراق مەن كەزكەلگەن اۋدارمانى ءوز ەلىمنىڭ داعدىسىنا، سويلەۋ مانەرىنە سالىپ كوركەم تىلمەن سويلەتىپ بەرە الامىن. 

ۇلتتار باسپاسىندا ىستەپ جۇرگەن كەزىمدە، باسپادا قىتاي ءتىلىن وقىپ جاتقان قازاق بالالارعا قىتاي تىلىنەن، ال قازاق ءتىلىن ۇيرەنگەن قىتاي بالالارعا قازاق تىلىنەن 40 ساعات ساباق بەردىم. ءبىر كۇنى ورتالىق راديو ستانتسياسى قازاق ءبولىمىنىڭ جەتەكشىسى ساعات جايپاق حابارلاسىپ: «ابىلاش، سەن ءبىزدىڭ راديونىڭ حابارلارىن ەستىپ ءجۇرسىڭ بە؟» – دەدى. «اندا-ساندا ەستىپ قالامىن»، – دەسەم. «وندا ءبىزدىڭ كۇندە ەفيرگە شىعاتىن حابارلى تىڭداپ كورىپ، اقپارات جونىندە ءبىزدىڭ قىزمەتكەرلەرگە قازاق تىلىنەن ساباق ءوتىپ بەرسەڭ بولار ەدى»، – دەدى. «سەندەر ەفيردە وقىلعان حاباردىڭ تۇپنۇسقاسىن ماعان اكەلىپ بەرىڭدەر، سونىمەن تانىسىپ شىعىپ، سودان كەيىن ساباق بەرسەم، بەرەيىن»، – دەپ كەلىسىم بەردىم. سودان ورتالىق راديو ستانتسياسى قازاق ءبولىمىنىڭ قىزمەتكەرلەرىنە 100 ساعات قازاق تىلىندە ساباق بەردىم.

كەيىن ورتالىق ۇلتتار ينستيتۋتىندا مەنەن قازاق ءتىلىن وقىعان ەكى قىتاي جىگىتى ۇلتتار باسپاسىنا ءبولىنىپ كەلىپ جۇمىس ىستەدى. بۇل ەكى قىتاي جىگىتىنىڭ ءوز اتى باسقا، ال قازاقشى اتتارى داكەن، نۇرجان بولاتىن. بۇل جىگىتتەر كەيىن ەكى تىلگە قاتار اۋداراتىن تانىمال اۋدارماشى مامان بولىپ شىققتى.    

–  ەل اراسىندا «ابىلاش انىقتاماسى»، «ابىلاش جاساعان مىڭ ءسوز» دەگەن ءتامسىل ءجيى ايتىلادى ەكەن. وسى تۋرالى ايتا كەتسەڭىز؟

– قازاقستاندا ءبىر اۋدارماشى مامان بار ەكەن، ءبىر گازەتتەن وقىعان ەدىم. «بازارباەۆ» دەدى مە، قازىر اتى-ءجونى تولىق ەسىمدە جوق. سول ماماندى «قازاق تىلىنە 500 اتاۋدى جاساپ  قوستى» دەپ جازىپتى. ال مەن بولسام قازاق تىلىنە 1000-عا تارتا اتاۋدى جاساپ قوسقانمىن. بىراق سونىڭ ءبارىن جيناماپتىم. قازىر ول حالىقتىڭ تىلىنە اينالىپ كەتتى. كەيدە جۇمىس ىستەپ وتىرعانىمدا سول سوزەر كەزدەسىپ قالادى. سوندا بارىپ، وسى ءسوزدى ءبىر كەزدە مەن جاساپ قوسىپ ەدىم عوي دەپ ويلاپ قويامىن. بىراق ەشكىمگە دە، كۇنى بۇگىنگە دەيىن مىنا ءسوزدى مەن قوسقان ەدىم دەپ ايتقان ەمەسپىن. بۇگىن ساعان ايتىپ وتىرمىن، ونى حالقىمنىڭ ەنشىسىنە بەردىم. قازاق ءتىلىن قالاي سويلەۋ، قالاي جازۋ، قالاي ىستەتۋ جاعىنا كوپ كوڭىل ءبولدىم. قازاق ءتىلى وتە باي، بەينەلەۋ قۋاتى وتە كەرەمەت، قۇنارلى ءتىل عوي. مەن «قازاق ءتىلىنىڭ تۇراقتى ءسوز تىركەستەرى»، «قازىنا-ەكونوميكا سوزدىگى» قاتارلى سوزدىكتەردى قۇراستىرۋ، ونى قاراپ بەكىتۋ، باسپادان شىعارۋ جۇمىسىنا قاتىستىم.

اۋدارما قىزمەتى دەگەن – ءسوز قىزمەتى، ءتىل قىزمەتى عوي. ونى قازاق ءتىلىنىڭ سوزدىك قورىنان ءبولىپ، بولە جارۋعا كەلمەيدى. ويتكەنى، ءبىزدلىڭ قارۋىمىز قازاقتىڭ ءتىلى، ءسوزى عوي. قازاق ءتىلىن بىلمەگەن ادامنىڭ اۋدارماسى ويقى، شويقى، كەدىر-ءبۇدىر بولىپ شىعادى. قازاقستان اۋدارماشىلارى كوبىن ورىس تىلىنەن اۋداراتىن بولۋ كەرەك، اۋدارماسىن وقىپ وتىرساڭ كەرەمەت. تۇپنۇسقاسى قالاي ەكەنىن بىلمەيمىن، بىراق قازاقشاسى جۇتىنىپ تۇرادى، وتە تاماشا. ال ءبىزدىڭ اۋدارماشىلاردىڭ اۋدارماسىن وقىپ وتىرساڭقاراداي شارشايسىڭ، سەبەبى قازاق ءتىلىن دۇرىس بىلمەيتىن اۋدارماشىلار اۋدارادى. ول ولما، ءبىزدىڭ اۋدارماشىلار شەتىنەن كەلسە-كەلمەس ءسوز جاساعىش بولىپ العان. ءسوز جاساۋ ءۇشىن بۇرىنعى اتا-بابالارىمىز جاساپ بەرىپ كەتكەن سوزدەردى بىرىنە-ءبىرىن قوسىپ ءسوز جاساسا ءبىر ءسارى، ال جاڭادان وي-جوتا، كەلسە-كەلمەس ءسوز جاساۋ دۇرىس ەمەس قوي. ونى نەگە ايتىپ وتىرمىن، ويتكەنى ءبىزدىڭ قازاق تىلىندنە جالعاۋ، جۇرناقتار وتە كوپ. جالعاۋ-جۋرناقتاردى ءتۇبىر سوزدەرگە جالعاۋ ارقىلى كوپتەگەن سوزدەردى جاڭادان جاساۋعا بولادى. ماسەلەن، قازىر قولدانىپ جۇرگەن «تۋ-ىندى» دەگەن سوزدەگى «تۋ» دەگەن ەتىستىكتى «ىندى» دەگەن جۇرناق جالعاۋ ارقىلى ەسىمدىككە اينالدىرعان. وسى سەكىلدى جالعاۋ ارقىلى جاسايتىن سوزدەر وتە كوپ. بىزدە شەت تىلىنەن كىرگەن «ەمپورت»، «ەكسپورت» دەگەن ءسوز بار عوي، وسىنى «ىندى، ءىندى» جۋرناعىن جالعاۋ ارقىلى «شىعىندى»، «كىرىندى» دەگەن سەكىلدى ءسوز جاساۋعا بولار ەدى. مەن مۇنى انشەيىن مىسال رەتىندە ايتىپ وتىرمىن. دەمەك، وسى سياقتى سوزدەردى جۇرناق جالعاۋ ارقىلى، ەسىمدىك سوزدەرگە اينالدىرۋعا ابدەن بولادى. ەندى ءبىز وسىنى ايتىپ وتىرمىز، بىراق ءباسپاسوز، بۇقارالىق اقپارت قۇرالدارىندا ىستەيتىن قىز-جىگىتتەر مۇنى بىلمەيدى، بىلسە دە ونى ەلەپ-ەسكەرمەيدى. ءبىر قىزىعى، بۇرىن قازاق تىلىنە اۋدارىلىپ قويعان كىتاپتاردى پايدالانباي، وزدەرى بىلگىشسىنىپ قىتاي تىلىنەن بىتىپ-شاتىپ اۋدارىپ، قازاق ءتىلىنىڭ بەرەكەسىن قاشىرىپ، قۇنىن ءتۇسىرىپ جۇرگەندەر بار. مۇنداي ىستەردى ايتساڭ، تولىپ جاتىر. ءبىز عوي ايتۋىن ايتامىز، بىراق وىنى تىڭداپ جاتقان قۇلاق جوق. «اۋىز داربازا، ءسوز سامال» دەگەن قازاقتا ءبىر ءسوز بار عوي، ءبىزدىڭ ايتقانىمىز سامال بولىپ قۇلاعىنا كىرمەي، سىرتىنان جەلپىپ ءوتىپ كەتەتىن سەكىلدى.    

– ابىلاش اعا، ءوزىڭىز ايتىپ وتىرعانداي ءسىزدىڭ وقىعان مەكتەبىڭىز دە، العان ءبىلىمىڭىز دە، تىم جوعارى ەمەس ەكەن. بىراق تۋما تالانتتىڭىز، ەڭبەك قورلىعىڭىز، تاباندىلىعىڭىز ءسىزدىڭ كاسىبي ءبىلىمىڭىزدى شىڭداپ، ىرگەتاسىن مىقتاپ قالاعان ەكەن. بۇل ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلە بەرمەيتىن ۇلكەن جەتىستىك. جارتى عاسىرعا جۋىق ەڭبەك جولىڭىزدا ەلىڭىزگە، حالقىڭىزعا وراسان زور رۋحاني، مادەني ەڭبەك سىڭىرگەن ەكەنسىز. وسى ەڭبەكتەرىڭىزدىڭ بوداۋى ءۇشىن قانداي اتاق، ماراپاتتارعا يە بولدىڭىز؟ 

– باعانا قىتاي ءتىلىن ءبىر جىلداي تامتۇمداپ ۇيرەنگەن، تىلاشارلىق ماعلۇماتىم بار ەدى دەدىم عوي. توپىراعىنان ءىرى تۇلعالار وتكەن تۋعان جەرىمنىڭ ماعان يگى ىقپالى دا بولعانى راس. ودان سىرت ومىرلىك اسىلىم جاتسا-تۇرسام قولىمنان تاستامايتىن كىتابىم مەن بىلىمگە دەگەن ىنتا-قاجىرلىعىم، تابيعات سىيلاعان تالانتتىم ماعان كوپ ەس قاتتى. بۇدان باسقا مەنىڭ سەنەرىم دە، سۇيەنەرىم دە جوق ەدى. انتەك جالىنسىزدىق، جىگەرسىزدىك تانىتسام نەمەسە از كەم بويكۇيەزدىككە سالىنسام، جولى بۇرالاڭ، اسۋى بيىك بۇل ساپارىمنىڭ كومبەسىنە جەتە الماي ورتا جولدا قالىپ قالۋىم دا بەك مۇمكىن ەدى. ويتكەنى، مىنا الدىڭدا وتىرعان ابىلاش قاسىمبەكۇلى جاس كەزىندە اۋدارما، ءباسپاسوز، باسپاگەرلىك دەگەننەن مۇلدە حابارسىز ەدى. سودان مەن ءباسپاسوزدىڭ الىپپەسىنەن باستاۋعا ءماجبۇر بولعانىمدى جاڭا وزىڭە ايتتىم. سوڭىندا ۇلتتار باسپاسىنىڭ قازاق رەداكتسياسىندا تابان اۋدارماي 26 جىل اۋدارماشى، رەداكتور، جاۋاپتى رەداكتور، ءبولىم مەڭگەرۋشىسىنىڭ ورىنباسارى قاتارلى مىندەتتەردى اتقارادىم. 1983 جىلى ناۋرىزدا ىلە قازاق وبلىسىنا اۋىسىپ كەلىپ، 1985 جىلعا دەيىن «ىلە گازەتى» مەكەمەسى باس رەداكتورىنىڭ ورىنباسارى، 1985 جىلدان 1998 جىلعا دەيىن وبلىستىق شەجىرە كەڭسەسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى قىزمەتىن اتقارادىم. 1998 جىلى ماۋسىمدا زەينەتكەرلىككە شىققان  مەن 2000 جىلدان 2014 جىلعا دەيىن 14 جىل ىلە وبلىستىق حالىق ۇكىمەتىنىڭ قارتتارعا ارنالعان باسىلىم «تارلاندار» جۋرنالىندا باس رەداكتوردىڭ ورىنباسارلىق مىندەتىن اتقارادىم. 

مەن 1987 جىلى مەملەكەتتىك باس جۇمىسشى ۇيىمى جاعىنان «وزدىگىنەن ۇيرەنىپ تولىسقان مامان» اتاعىن جانە 1988 جىلى ەڭ جوعارعى اعا اۋدارماشى اتاعىن الدىم. 1994 جىلى ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىستىق پارتكوم مەن حالىق ۇكىمەتى جاعىنان «ۇزدىك مامان» اتاعى بەرىلسە، قىتاي اۋدارماشىلار قوعامى  قىتاي حالىق رەسپۋليكاسىنىڭ قۇرىلعاندىعىنىڭ 60 جىلدىعىنا وراي، 2009 جىلى «عۇلاما اۋدارماشى» دەگەن اتاق بەردى. ول ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىستىق VII-VIII كەزەكتى ساياسي ماسىليحاتتىڭ ەكى رەتكى شاقىرىلىم مۇشەسى جانە قىتاي اۋدارماشىلار قوعامىنىڭ، شىڭجاڭ اۋدارماشىدار قوعامىنىڭ، ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىستىق جازۋشىلار قوعامىنىڭ، شىڭجاڭ تاڭجارىق زەرتتەۋ قوعامىنىڭ مۇشەسى سياقتى قوعامدىق، الەۋمەتتىك مىندەتتەردى اتقاردىم. مەنىڭ ەڭبەكتەرىم ءۇشىن «قىتاي ماماندار سوزدىگى»، «قىتاي از ساندى ۇلت ماماندار سوزدىگى» قاتارلى بىرقىدىرۋ سوزدىكتەرگە ەندىم. مەنىڭ ەڭبەگىم دە، العان اتاعىم دا وسى، ءالىمجان قاراعىم!

– قانداي كەمشىلىگىڭىز بار؟

– كەمشىلىكسىز ادام بولمايدى عوي، مەن تەمەكىنى وتە كوپ شەگەمىن (كۇلدى). 

–  اڭگىمەڭىزگە كوپ راقمەت، اعا! دەنىڭىز ساۋ بولىپ، ارقاشان قالامىڭىز قولىڭىزدان تۇسپەسىن! قۇداي قالاسى، كەلەر جىلى 80 جىلدىق مەرەي تويىڭىزدى حالقىڭىزبەن بىرگە تويلاۋعا جازسىن! 

– شەكارا اتتاپ، سونشا جەردەن ات تەرلەتىپ كەلگەن وزىڭە دە كوپ راقمەت! وركەنىڭ ءوسسىن، اينالايىن! قايدا جۇرسەڭ دە امان بول، جورتقاندا جولداسىڭ قىزىر بولسىن!

 (ەسكەرتۋ: بۇل سۇحبات 2014 جىلى 20 قاراشادا الىنعان. ال كەيىپكەر ابىلاش قاسىمبەكۇلى اقساقال 2017 جىلى 5 مامىردا، قۇلجا قالاسىندا، 82 جاسىندا قايتىس بولدى).

سۇحباتتى جۇرگىزگەن: ءالىمجان ءاشىمۇلى، 

Abai.kz