Búl maqalany jazuyma sebep, «daudyng basy Dayrabaydyng kók siyry», demekshi, Mәulen Áshimbev pen Múrat Baqtiyarúlynyng asharshylyq – genosidke jatpaydy dep mәlimdeui boldy.

Vikiypediyagha jýginsem, alghashqysy, mamandyghy boyynsha – sayasattanushy, al Múrat Baqtiyarúly – tarihshy eken. Mәulen Saghatúly resmy qyzmeti jaghynan, Preziydentten keyingi ekinshi túlghagha jatsa, keyingisi sol Parlament Senatynyng deputaty. Ekeui de resmy túlgha, ekeui de zang shygharushy organ ókilderi, biraq ekeui de zanger emes. Sóite túra, ekeui de óz oilaryna túzdyq retinde Birikken Últtar Úiymynyng konvensiyasyna silteme jasap, oghan sәikes asharshylyqa qatysty resmy týrde SSSR biyligi tarapynan qauly-qarar qabyldanbaghany sebepti, ony genosidke jatqyzugha bolmaydy dep negizdeydi.

Men sayasattanushy da, tarihshy da emespin, zangermin. Sol sebepti, atalghan eki túlghanyng mәlimdemesining zangha qatysty túsyna týsinik bere ketudi jón kórdim.

Osy jerde az-kem sheginis, jalpy bizding qoghamda zannan qadir-qasiyet qashqaly qay zaman, oghan sebep, basqany qoyyp, osynday óte joghary lauazym iyelerining zandyq túrghyda jauapsyz isteri, әreketteri, sózderi. Tiyisinshe zanger qauymynyng da el aldynda sýikimi ketti. Búnyng saldaryn biz alda әli tartatyn bolamyz.

Endi mәselening mәnine kósheyik, «Birikken Últtar Úiymy» atauyn sol kezdegi AQSh preziydenti F.D.Ruzvelit úsynghany, ol turaly Deklarasiya San-Fransiskoda 1945 jyly 24 qazanda qabyldanghany, yaghny ekinshi dýniyejýzilik soghystan keyin qúrylghany, sol kýn BÚÚ-nyng tughan kýni dep jariyalanghany kózi qaraqty oqyrmangha belgili bolar dep oilaymyn.

Al, Qazaq halqynyng kem degende jartysynan astamyn jalmaghan, qoldan úiymdastyrylghan asharshylyq – ekinshi dýniyejýzilik soghysqa deyin oryn alghany dәleldeudi qajet etpeytin aksioma!

Endi zang ghylymynyng teoriyasyna sýienetin bolsaq, zannyng keri kýshi bolmaydy! Yaghni, zang ózine deyin oryn alghan meyli tarihi, meyli sayasy oqighalar bolsyn, qúqyqtyq jauapkershilik mәselesin sheshe almaydy. (qaranyz: «Adam qúqyqtarynyng jalpygha birdey deklarasiyasynyng 11 baby, 2 bóligi).

Sol sebepti, bizding ýsh tarmaqty biylikting birine jatatyn, zang shygharushy organ ókilderinin, zang ghylymyndaghy osy qarapayym teoriyany bilmeuleri óte úyat!

Ekinshiden, tipti mәsele sol BÚÚ-nyng konvensiyasyna tirelip qaldy deyikshi. Ol konvensiyanyng qay baby, qay bóligi ekenin nege ashyp aitpaydy? Men óz sózderinde «zang boyynsha» degen sóilemdi kóp qoldanatyn talay lauazym iyelerin kórip jýrmin. Ókinishke qaray, naqty qay zannyn, qay babyn tilge tiyek etip túrghanyn aitpaydy olar. Biraq, ekeui zang shygharushy biylik ókilderi ghoy?

Endi, Qazaqstan Respublikasynyng 1998 jylghy 29 mausymdaghy N 244 Zanymen ratifikasiyalanghan 1948 jylghy 9 jeltoqsandaghy genosid qylmysynyng aldyn alu jәne ol ýshin jazalau turaly Konvensiyasyna taldau jasayyq.  

Atalghan halyqaralyq zang aktisi bar-joghy 19 baptan túrady, onyng basym bóligi osy konvensiyany qoldau, odan shyghu tәrtipterin retteydi. Yaghni, materialdyq emes, prosestik normalardan túrady.

Endi, osy konvensiyanyng II babynda bylay delingen (sózbe-sóz):

«Osy Konvensiyada genosid úghymymen tómendegiler siyaqty qanday da bir últtyq, etnikalyq, nәsildik nemese diny toptardy tolyqtay nemese ishinara joy pighylymen jasalghan kelesi әreketter týsindiriledi:

a) osy top mýshelerin óltiru;

b) osy top mýshelerining denesin jaraqattau nemese osy top mýshelerining aqyl oiyna ziyan keltiru;

s) qanday da bir top ýshin ony tolyqtay nemese ishinara joygha jaghday tughyzu;

d) osynday top arasynda bala tuudy boldyrmau sharalary;

e) adamdardyng bir tobynan ekinshi topqa balalardy kýshtep beru», boldy!

Yaghni, osy atalghan әreketterding qaysy biri oryn alsa boldy, ol – genosid dep tanylady!

Sonda ne, qazaq halqyna XX ghasyrdyng ekinshi jartysynda osy atalghan әreketterding eshqaysysy jasalmaghan ba? Qazaq halqy dep atalatyn toptyng eshqaysysyna maqsatty týrde denesine jaraqat keltirilip, aqyl-oylaryna ziyan keltirilmegen be?

Ýshinshiden, 1921 jyldan bastap, SSSR-de qúpiya qújattardy saqtau jәne taratpaugha qatysty 15-ten astam zang aktileri qabyldanghany, ol aktiler qúqyqtyq kýshin joysa da, Qazaqstan Ýkimeti tarapynan da, Resey tarapynan da әli kýnge deyin qúpiyalyghyn joymady degen jeleumen, tarihshylargha sol kezenning qújattary tolyq zertteuge úsynylmay otyrghany belgili. Olay bolsa, Áshimbaev pen Baqtiyarúly qalaysha, «qazaq halqyna qarsy SSSR memorgandary tarapynan eshqanday qauly-qarar qabyldanbaghan, tapsyrma berilmegen», dep kesip aita alady?

Odan basqa, qolda bar key qújattardy, atap aitqanda, «osynsha qazaqty attym», «osynsha moldany óltirdim», dep keletin esep-qújattardy, «qazaq últshyldaryn» birjola qúrtugha negiz bolghan, Qyzylordada ótken Qazaq ólkelik partiya komiytetining III Plenumynyng qaulysy siyaqty naqty tarihy qújattardy qayda qoyamyz?

Úzyn-sózding qysqasy, búl eki sayasy túlghanyng sayasiy-tarihy bilim dengeyin baghalaudy, sayasatkerler men tarihshylardyng enshisine qaldyra otyryp, qúqyqtyq bilimderining eshqanday syn kótermeytinin kesip aitqym keledi!

Abzal Qúspan, 

zanger

Abai.kz