بۇل ماقالانى جازۋىما سەبەپ، «داۋدىڭ باسى دايرابايدىڭ كوك سيىرى»، دەمەكشى، ماۋلەن اشىمبەۆ پەن مۇرات باقتيارۇلىنىڭ اشارشىلىق – گەنوتسيدكە جاتپايدى دەپ مالىمدەۋى بولدى.

ۆيكيپەدياعا جۇگىنسەم، العاشقىسى، ماماندىعى بويىنشا – ساياساتتانۋشى، ال مۇرات باقتيارۇلى – تاريحشى ەكەن. ماۋلەن ساعاتۇلى رەسمي قىزمەتى جاعىنان، پرەزيدەنتتەن كەيىنگى ەكىنشى تۇلعاعا جاتسا، كەيىنگىسى سول پارلامەنت سەناتىنىڭ دەپۋتاتى. ەكەۋى دە رەسمي تۇلعا، ەكەۋى دە زاڭ شىعارۋشى ورگان وكىلدەرى، بىراق ەكەۋى دە زاڭگەر ەمەس. سويتە تۇرا، ەكەۋى دە ءوز ويلارىنا تۇزدىق رەتىندە بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ كونۆەنتسياسىنا سىلتەمە جاساپ، وعان سايكەس اشارشىلىقا قاتىستى رەسمي تۇردە سسسر بيلىگى تاراپىنان قاۋلى-قارار قابىلدانباعانى سەبەپتى، ونى گەنوتسيدكە جاتقىزۋعا بولمايدى دەپ نەگىزدەيدى.

مەن ساياساتتانۋشى دا، تاريحشى دا ەمەسپىن، زاڭگەرمىن. سول سەبەپتى، اتالعان ەكى تۇلعانىڭ مالىمدەمەسىنىڭ زاڭعا قاتىستى تۇسىنا تۇسىنىك بەرە كەتۋدى ءجون كوردىم.

وسى جەردە از-كەم شەگىنىس، جالپى ءبىزدىڭ قوعامدا زاڭنان قادىر-قاسيەت قاشقالى قاي زامان، وعان سەبەپ، باسقانى قويىپ، وسىنداي وتە جوعارى لاۋازىم يەلەرىنىڭ زاڭدىق تۇرعىدا جاۋاپسىز ىستەرى، ارەكەتتەرى، سوزدەرى. تيىسىنشە زاڭگەر قاۋىمىنىڭ دا ەل الدىندا سۇيكىمى كەتتى. بۇنىڭ سالدارىن ءبىز الدا ءالى تارتاتىن بولامىز.

ەندى ماسەلەنىڭ مانىنە كوشەيىك، «بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى» اتاۋىن سول كەزدەگى اقش پرەزيدەنتى ف.د.رۋزۆەلت ۇسىنعانى، ول تۋرالى دەكلاراتسيا سان-فرانتسيسكودا 1945 جىلى 24 قازاندا قابىلدانعانى، ياعني ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن قۇرىلعانى، سول كۇن بۇۇ-نىڭ تۋعان كۇنى دەپ جاريالانعانى كوزى قاراقتى وقىرمانعا بەلگىلى بولار دەپ ويلايمىن.

ال، قازاق حالقىنىڭ كەم دەگەندە جارتىسىنان استامىن جالماعان، قولدان ۇيىمداستىرىلعان اشارشىلىق – ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا دەيىن ورىن العانى دالەلدەۋدى قاجەت ەتپەيتىن اكسيوما!

ەندى زاڭ عىلىمىنىڭ تەورياسىنا سۇيەنەتىن بولساق، زاڭنىڭ كەرى كۇشى بولمايدى! ياعني، زاڭ وزىنە دەيىن ورىن العان مەيلى تاريحي، مەيلى ساياسي وقيعالار بولسىن، قۇقىقتىق جاۋاپكەرشىلىك ماسەلەسىن شەشە المايدى. (قاراڭىز: «ادام قۇقىقتارىنىڭ جالپىعا بىردەي دەكلاراتسياسىنىڭ 11 بابى، 2 بولىگى).

سول سەبەپتى، ءبىزدىڭ ءۇش تارماقتى بيلىكتىڭ بىرىنە جاتاتىن، زاڭ شىعارۋشى ورگان وكىلدەرىنىڭ، زاڭ عىلىمىنداعى وسى قاراپايىم تەوريانى بىلمەۋلەرى وتە ۇيات!

ەكىنشىدەن، ءتىپتى ماسەلە سول بۇۇ-نىڭ كونۆەنتسياسىنا تىرەلىپ قالدى دەيىكشى. ول كونۆەنتسيانىڭ قاي بابى، قاي بولىگى ەكەنىن نەگە اشىپ ايتپايدى؟ مەن ءوز سوزدەرىندە «زاڭ بويىنشا» دەگەن سويلەمدى كوپ قولداناتىن تالاي لاۋازىم يەلەرىن كورىپ ءجۇرمىن. وكىنىشكە قاراي، ناقتى قاي زاڭنىڭ، قاي بابىن تىلگە تيەك ەتىپ تۇرعانىن ايتپايدى ولار. بىراق، ەكەۋى زاڭ شىعارۋشى بيلىك وكىلدەرى عوي؟

ەندى، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ 1998 جىلعى 29 ماۋسىمداعى N 244 زاڭىمەن راتيفيكاتسيالانعان 1948 جىلعى 9 جەلتوقسانداعى گەنوتسيد قىلمىسىنىڭ الدىن الۋ جانە ول ءۇشىن جازالاۋ تۋرالى كونۆەنتسياسىنا تالداۋ جاسايىق.  

اتالعان حالىقارالىق زاڭ اكتىسى بار-جوعى 19 باپتان تۇرادى، ونىڭ باسىم بولىگى وسى كونۆەنتسيانى قولداۋ، ودان شىعۋ تارتىپتەرىن رەتتەيدى. ياعني، ماتەريالدىق ەمەس، پروتسەستىك نورمالاردان تۇرادى.

ەندى، وسى كونۆەنتسيانىڭ II بابىندا بىلاي دەلىنگەن (سوزبە-ءسوز):

«وسى كونۆەنتسيادا گەنوتسيد ۇعىمىمەن تومەندەگىلەر سياقتى قانداي دا ءبىر ۇلتتىق، ەتنيكالىق، ناسىلدىك نەمەسە ءدىني توپتاردى تولىقتاي نەمەسە ءىشىنارا جويۋ پيعىلىمەن جاسالعان كەلەسى ارەكەتتەر تۇسىندىرىلەدى:

ا) وسى توپ مۇشەلەرىن ءولتىرۋ;

b) وسى توپ مۇشەلەرىنىڭ دەنەسىن جاراقاتتاۋ نەمەسە وسى توپ مۇشەلەرىنىڭ اقىل ويىنا زيان كەلتىرۋ;

س) قانداي دا ءبىر توپ ءۇشىن ونى تولىقتاي نەمەسە ءىشىنارا جويۋعا جاعداي تۋعىزۋ;

d) وسىنداي توپ اراسىندا بالا تۋدى بولدىرماۋ شارالارى;

ە) ادامداردىڭ ءبىر توبىنان ەكىنشى توپقا بالالاردى كۇشتەپ بەرۋ»، بولدى!

ياعني، وسى اتالعان ارەكەتتەردىڭ قايسى ءبىرى ورىن السا بولدى، ول – گەنوتسيد دەپ تانىلادى!

سوندا نە، قازاق حالقىنا XX عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا وسى اتالعان ارەكەتتەردىڭ ەشقايسىسى جاسالماعان با؟ قازاق حالقى دەپ اتالاتىن توپتىڭ ەشقايسىسىنا ماقساتتى تۇردە دەنەسىنە جاراقات كەلتىرىلىپ، اقىل-ويلارىنا زيان كەلتىرىلمەگەن بە؟

ۇشىنشىدەن، 1921 جىلدان باستاپ، سسسر-دە قۇپيا قۇجاتتاردى ساقتاۋ جانە تاراتپاۋعا قاتىستى 15-تەن استام زاڭ اكتىلەرى قابىلدانعانى، ول اكتىلەر قۇقىقتىق كۇشىن جويسا دا، قازاقستان ۇكىمەتى تاراپىنان دا، رەسەي تاراپىنان دا ءالى كۇنگە دەيىن قۇپيالىعىن جويمادى دەگەن جەلەۋمەن، تاريحشىلارعا سول كەزەڭنىڭ قۇجاتتارى تولىق زەرتتەۋگە ۇسىنىلماي وتىرعانى بەلگىلى. ولاي بولسا، اشىمباەۆ پەن باقتيارۇلى قالايشا، «قازاق حالقىنا قارسى سسسر مەمورگاندارى تاراپىنان ەشقانداي قاۋلى-قارار قابىلدانباعان، تاپسىرما بەرىلمەگەن»، دەپ كەسىپ ايتا الادى؟

ودان باسقا، قولدا بار كەي قۇجاتتاردى، اتاپ ايتقاندا، «وسىنشا قازاقتى اتتىم»، «وسىنشا مولدانى ءولتىردىم»، دەپ كەلەتىن ەسەپ-قۇجاتتاردى، «قازاق ۇلتشىلدارىن» ءبىرجولا قۇرتۋعا نەگىز بولعان، قىزىلوردادا وتكەن قازاق ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنىڭ III پلەنۋمىنىڭ قاۋلىسى سياقتى ناقتى تاريحي قۇجاتتاردى قايدا قويامىز؟

ۇزىن-ءسوزدىڭ قىسقاسى، بۇل ەكى ساياسي تۇلعانىڭ ساياسي-تاريحي ءبىلىم دەڭگەيىن باعالاۋدى، ساياساتكەرلەر مەن تاريحشىلاردىڭ ەنشىسىنە قالدىرا وتىرىپ، قۇقىقتىق بىلىمدەرىنىڭ ەشقانداي سىن كوتەرمەيتىنىن كەسىپ ايتقىم كەلەدى!

ابزال قۇسپان، 

زاڭگەر

Abai.kz