Álem memleketterinde últtyq qor jinau tәjiriybesi bar. Key elderde ony memlekettik qor dep ataydy. Últtyq qordy kóbine shiykizatqa tәueldi memleketter jasaqtaydy. Qazaqstan dәl sonday elding biri. 1991-jyly tәuelsizdikti qalpyna keltirgen sәtten bastap, bizding elimiz ózge memleketterding qarjylyq tәjiriybesin alugha tyrysty. Solardyng biri qiyn-qystau kezenge arnap qor jinau bolatyn. Búl jaghynan Qazaqstan Norvegiya tәjiriybesine sýienudi jón kórdi. Norvegiya Últtyq qory da múnaydan týsken qarjy negizinde jinaqtaluda. Qazirgi tanda ol 1 trln dollar kóleminde.

Qazaqstan Últtyq qorgha 2001 jyly alghashqy qarjyny qúidy. Ol «Shevron» kompaniyasynan týsken 660 mln dollar bolatyn. Memleket shiykizat satu sayasatyn ózgertpesten Últtyq qorgha qarjy qúiydy da jalghastyrdy. Últtyq qordaghy salymnyng eng jogharghy kórsetkishi 2014-jyly boldy. Ol 77 mlrd dollargha deyin jetti. Alayda 2014-jyldyng orta sheginen bastap múnay baghasynyng kýrt tómendeui, Reseyge Batys tarapynan salynghan sanksiyalardyng bizge әser etui saldarynan devalivasiya prosesi bolyp, tól tengeni ústap túrugha Últtyq qordan mlrdtaghan dollar qarjy qúiyldy. Bir ghana statistikagha nazar audarynyz, 2014-2015-jyldary Qazaqstan tenge baghamyn ústap túrugha Últtyq qordan 28 mlrd dollar qarjy júmsady. Búl sayasattyng júmys istemegeni, tek tengeni uaqytsha ústap túrghany aidan-anyq bolatyn. 2015-jyly tengege jasalghan intervensiya dollardy 255 tenge kóleminde ústap túrsa, 2021-jyly búl kórsetkish 416 tengeni kórsetip túr. Yaghny qúiylghan mlrdtar ózin aqtaghan joq, tek uaqytsha aldamshy sezim syilady.

2020-jyly әlemning astan-kestenin shygharghan koronadaghdarys әli jalghasuda. Qazaqstan ýshin búl kýtpegen soqqy boldy. Onyng ýstine 2020-jyldyng nauryz-sәuir ailarynda múnay baghasy kýrt týsip, barreline 22 dollardy kórsetti. Áriyne, búl Qazaqstan biyligin әbigerge saldy. Biylik әleumettik jauapkershilikti iske asyru maqsatynda Últtyq qorgha qol saldy. Qol salghanda mol saldy. 2020-jyldyng 5-mamyrynda preziydent koronadaghdaryspen kýresuge 13 mlrd dollar qarjy júmsalghanyn mәlimdedi. Onyng basym bóligi Últtyq qordan alynghan bolatyn. Jyl sonyna deyin taghy da 4 mlrd dollargha juyq qarjy júmsalghan, onyng ishinde tenge baghamyn ústap túrugha 2020-jyly 2 mlrd dollargha juyq qarjy ketken. Búl óte kóp. Últtyq qordan budjet tapshylyghyn toltyru ýshin 6 jylda alynugha tiyis qarjy kólemi bolyp otyr. 2020-jyldyng jeltoqsan aiyndaghy mәlimetke say, Últtyq qordyng tolyqtyrylghan kólemi 58 mlrd dollardy qúraydy.

2020-jyldyng qarasha aiynda preziydent Toqaev 2021-2023 jyldargha arnalghan Últtyq qordan budjet tapshylyghyn jabu maqsatynda jasalatyn transfert kólemi turaly zangha qol qoydy. Ol boyynsha 2021-jyly 2 trln 700 mlrd tenge, 2022-jyly 2 trln 400 mlrd tenge, 2023-jyly 2 trln 200 mlrd tenge júmsau kózdelgen. Az qarjy emes.

Últtyq qor kólemi azayyp keledi. Koronadaghdarystyng qashan bitetini de belgisiz. Múnay baghasy da oinamaly kýide. Al Qazaqstan shiykizat baghasyna baylanghan el. Múnaydyng ósui quanysh, baghasynyng týsui ókinish, tipti memleket tynyshtyghyna qauip. Osy uaqytqa deyin Qazaqstan barlyq ekonomikalyq qiyndyqty Últtyq qorda jinalghan qarjyny júmsau arqyly enserip keldi. Alayda ol ýnemi solay bolady degendi bildirmeydi. Shiykizatqa baylanghan Qazaqstan bolsa, ekonomikany әrtaraptandyrudy tek sóz jýzinde iske asyruda.

Últtyq qorgha qoldy kóp salu, óte ýlken tәuekel. Bir ghana súraq: Últtyq qor tausylsa, últ pen últtyq mýdde ne bolady? 1 mlrd dollar ýshin Reseyge qol jayghan qory joq Belarusi eli siyaqty kýn keship qalmaymyz ba?!

Ashat Qasenghaly

Abai.kz