Tarihy leksika – memleketqúraushy últtyn, memlekettik tilding bastan ótkergen tarihynyng beynesi ispettes. Belgili bir últ pen úlystyng ómir saltyna qajetti әdet-ghúryptary, salt-dәstýrleri jәne olardy ataushy sózderi erekshe manyzdy oryn alady. Onyng basty sebebi de belgili. Últtyng ózindik bet-beynesin saqtaushy, últty últ retinde saqtaushy, ony joyylyp ketuden qorghaushy instituttar – osy әdet-ghúryptar men salt-dәstýrler. Tilding tarihy negizderi berik bolghan jaghdayda onyng bolashaqtaghy damu joly da jarqyn bolmaq.

Til tarihy jәne dialektologiya bólimi qyzmetkerlerining osy jolda, - memlekettik tilding tarihy negizderin berik etu jolynda tayau bolashaqta jýzege asyrudy josparlap otyrghan júmystary az emes-ti. Sonyng eng bastysy – qazaq tilining tarihy sóz qoryn anyqtau isi bolatyn. Búl isting eng alghashqy, bastapqy kezeninde qazaq tilining tarihy leksikasy qúramyna kiretin tildik birlikterdi jiystyru, jinaqtau mәselesi boyynsha manyzdy tarihy derekkózder, qaynar kózder qúramyn aiqyndap alu qajet edi. Tayau jyldarda, mýmkindik bolghan jaghdayda, osy maqsatty jýzege asyru ýshin júmys jasau jobalanyp otyrghan bolatyn. Ol ýshin eng aldymen qazaq tilining tarihyna qatysty jәdigerlikterding negizgi 10 tobyn qamtu oilastyrylghan edi. Olar:

1) kóne týrki grafikasynda, soghdy jәne maniyhey jazuynda saqtalghan kóne týrki jazba múralary;

2) ortaghasyrlyq klassikalyq arab grafikasynda jazylghan múralar (M.Qashqary sózdigi, ortaghasyrlyq qypshaq tili materialdary, t.b.);

3) ortaghasyrlyq eski latyn grafikasynda jazylghan múralar («Kodeks Kumanikus» núsqalary);

4) ortaghasyrlyq armyan jazuynda jazylghan múralar (armyan-qypshaq jazbalary);

5) eski qazaq jazba tilinde  jazylghan arab grafikaly jәdigerlikter (XVI-XIX ghgh.);

6) arab grafikaly «tóte jazuda» jazylghan múralar (XX ghgh.);

7) eski-shirkeulik kiril jazuymen  jazylghan múralar (XVIII-XIX ghgh.);

8) missionerler qazaq tiline beyimdegen kiril jazuymen  jazylghan múralar (XIX gh. ekinshi jartysy - XX gh. basy);

9) 1929-40 jyldary qoldanylghan latyn grafikaly jazumen jazylghan múralar;

10) qazirgi kiril qarpindegi qazaq jazuymen jazylghan tildik múralar.

Tildik eskertkishterding leksikalyq qúramyn zerdeleu - erekshe manyzdy is bolmaqshy edi. Qanday tildik birlikting qay kezennen beri tildik qoldanymgha engendigin, ol ýderisting qalay jýrgendigin, ol tildik birlikterding maghynalyq qúramynda ghasyrlar boyghy damu barysynda oryn alghan ózgeristerdi anyqtau qajettigi aiqyndalghan edi.

Tilaralyq mәdeny baylanystargha baylanysty qazaq tili tarihy leksikologiyasynyng erekshe kónil bóluge tiyisti nysandarynyng biri – qazaq tili men ózge tilder arasynda oryn alghan aluan týrli qarym-qatynastar bolsa kerek. Búl tilderding ózara әseri, leksika salasyndaghy auys-týiister qay dәuirde, qanday jaghdayda jәne qay jerde bolmasyn, sayyp kelgende, tarihy ýderiske jatady. Kirme retinde tanylatyn elementter – kóne dәuirlerden bastalatyn qarym-qatynastardyng rudiymentteri. Búlardy taldap kórsetu evraziyalyq kenistikti mekendegen әr týrli etnostardyng tarihynan, olardyng qarym-qatynasy arqyly payda bolghan mәdeny múralarynan habar bere alady. Etnikalyq mәdeniyetter arasynda ýilesim bolghan jaghdayda kirme elementterge jol ashylady. Osyghan oray, qazaq tilining tól sózderimen birge eski kirme sózderding de jaghdayy zerttelui, qazaq tiline búrynghy-songhy tarihy kezenderde shet tilderden engen sóz birlikteri alynuy tiyis edi. Olardyng ishinde ejelgi týrki-monghol til birlestigi kezeninen beri kele jatqan, tuystas týrki-monghol tilderinen, kórshiles qytay, iran tilderinen engen, sonday-aq, islam dinining qabyldanyp, arab tilining bilim-ghylym tiline ainaluyna baylanysty, araby-parsy-týrkini sintezdegen shaghatay әdebiyetining kemeldene damuyna baylanysty orta ghasyrlarda arab-parsy tilderinen engen, yaghny búrynnan kele jatqan bayyrghy kirmeler de, songhy eki-ýsh ghasyrda oryn alghan tarihy jaghdayatqa baylanysty orys tilinen tótenshe engen kirmeler de qarastyrylmaq-tyn.

Endi qazaq jazuynyng latyn qaripti grafikagha ótuine baylanysty, búrynghy algha qoyghan maqsattarymyzgha qosymsha, qazaq tilining tarihyna qatysty jәdigerlikterdi qayta kodtau júmystaryn jýrgizu jobalanyp otyr. Jogharyda atalghan on toptyng qúramyna kiretin jәdigerlikterding qay-qaysysynyng da jazylu kezenine,  jasalu tarihyna, tildik sipattaryna qatysty ózindik erekshelikteri jeterlik. Árbir eskertkish boyynsha qarastyrylatyn transkripsiyalyq, transliyterasiyalyq, orfografiyalyq  mәseleler de jetkilikti.

Til tarihyn zertteu isi men býgingi kýn talabyna oray jәdigerlikterdi latyn grafikasynda qayta kodtau júmystaryn úshtastyra jýrgizudi jón kóre otyryp, tarihy leksikologiyalyq, tarihy leksikografiyalyq júmystarymyzdy eng aldymen qazaq tilinde eski kirme sózder qory mol sanalatyn arab-parsy tilderinen bastaudy dúrys dep taptyq. Osy oiymyzdy jýzege asyru jolynda songhy eki jylda jedel júmys jasap, shamamen tórt mynday sózdik birlikti qamtyghan «Kirill jәne latyn grafikalarynda arab-parsy kirme sózderining týsindirme sózdigin» qúrastyrdyq.

Úsynylyp otyrghan júmys A.Baytúrsynúly atyndaghy Til bilimi institutynda oryndalyp jatqan «Latyngrafikaly jana últtyq әlipby negizinde qazaq jazuyn janghyrtudyng ghylymiy-lingvistikalyq bazasyn әzirleu» atty baghdarlamalyq-nysanaly zertteu ayasynda, til tarihy jәne dialektologiya bólimi qyzmetkerleri tarapynan әzirlendi. Sózdikti qúrastyru barysynda negizgi derekkóz retinde 15 tomdyq «Qazaq әdeby tilining sózdigi» alyndy. Onyng sebebi – búl sózdik ózine deyingi barlyq zertteu enbekteri men sózdikterdegi materialdardy zerdeley otyryp paydalanghan birden bir akademiyalyq tuyndy bolyp sanalady. Sonday-aq, N.Ondasynov, L.Rýstemov, E.Bekmúhamedov, A.Dәdebaev pen J.Qayyrbekov, IY.Jemeney, G.Mamyrbekova, A.Seytbekova tarapynan dayarlanghan araby-parsy-qazaqsha sózdikterding materialdary paydalanyldy. Sózdiktegi atau sózder qazaq leksikografiyasynda búrynnan qalyptasqan dәstýr boyynsha bas әriptermen teriledi. Sózding birneshe varianty bolghan jaghdayda, әdeby variant atau sóz retinde, qalghandary sodan keyin jaqsha ishinde ornalastyrylady. Atau sózden song tik jaqsha ishinde sózding arab-parsy tilderindegi oqylymy men arab grafikaly núsqasy keltiriledi. Maghynalyq ózgeris bolghan jaghdayda, bastapqy tildegi mәn-maghynasy ashylyp kórsetiledi. Osydan keyin sózding qazaq tilindegi negizgi maghynalary aiqyndalyp, olardyng anyqtamalary keltiriledi. Anyqtamadan song qoldanym mysaldary beriledi. Sózdikte qoldanylghan qysqartular enbekting aldynda, al qoldanylghan әdebiyetting tolyq tizbesi júmystyng sonynda keltiriledi.

Myrzabergen Malbaqov,

filologiya ghylymdarynyng doktory, professor

Abai.kz