Besinshi tarau:   «BAYTÚRSYNOV - BAYaGhY BAYTÚRSYNOV»(Omarov Eldes Omarúly jәne basqalar turaly is)

Besinshi tarau:   «BAYTÚRSYNOV - BAYaGhY BAYTÚRSYNOV»(Omarov Eldes Omarúly jәne basqalar turaly is)

1.Ahmet Baytúrsynov 1928 jyldyng 5 qazanynda Almatygha kóship kelip, KazPIY-de sabaq berdi.1929 jyly kókek aiynyng 19 kýni «Sovetskaya stepi» gazetinde Oraz Isaev pen Izmúqan Qúramysovtyng úiymdastyruymen Ghabbas Toghjanov pen Ábdirahman Baydildiyn, H. Jýsipbekov, S. Saparbekov,            O. Jandosov qol qoyghan ashyq hat jariyalandy. Búl ashyq hat  Ahmet Baytúrsynov bastatqan alash azamattaryn «qúrbandyqqa shaludaghy» eng songhy sheshushi soqqynyng mindetin atqardy. Goloshekinning aiyzyn qandyru ýshin:«Bir top joldastar - «Pravda» gazetining jәne «Ádebiyet ensiklopediyasynyn» redaksiyalyq alqasyna keybir jazushy - qazaqtardyng tvorchestvosyna bagha berude  «Ensiklopediyada» jiberilgen qate pikirlerge oray qarsylyq - hat joldady. Kópshilikting erekshe nazaryn audarghan osy hatty tolyq jariyalap otyrmyz», - degen týsinikpen jariyalandy.Alashtyng ardaqtylaryn týrmening bosaghasynan biraq shygharghan «Jazushy - qazaqtardyng tvorchestvosy turaly» hatta:«Qúrmetti joldastar»! Bizding pikirimizshe, Áuezov pen Baytúrsynovtyng shygharmalaryna markstik kózqarasqa mýldem jat bagha berilgen......Baytúrsynov turaly berilgen bagha da dәl emes. Ras, revolusiyagha deyin Baytúrsynov qazaqtyng últtyq ziyalylarynyng jetekshilerining biri boldy, patshalyq sayasatqa qarsy kýresti, sol kezde ol qazaq túrmysyndaghy aldynghy qatarly burjuaziyalyq revolusioner bop tabyldy. Alayda múnyng barlyghy eshkimge de: «Baytúrsynov - qazaqtyng asa kórnekti aqyny» deuge qúqyq bermeydi. ... Ol aqyn bolghan joq. Ol publisist boldy jәne publisist bolyp qalady. Baytúrsynov burjuaziyalyq últshyl - qazaq baylarynyng iydeology bolyp qala beredi... Ol kontrrevolusiyalyq iydeologiyany uaghyzdady. Býgingi qazaq qoghamy Baytúrsynovty bizding partiyamyzgha qarsy kýresken jәne kýresip kele jatqan reaksiyalyq alashordashyl intelegensiyanyng bir kósemi dep sanaydy.«Ádebiyet ensiklopediyasynyn» redaksiya alqasy jibergen qatelikterdi týzetu mýddesin kózdegen bizding búl pikirimizge «Pravdanyn» betinen oryn beruinizdi ótinemiz. Kommunistik sәlemmen: O. Isaev, Á. Qúramysov, Gh. Toghjanov, S. Saparbekov,     O. Jandosov, H. Jýsipbekov, A. Baydildiyn», - dep jazyldy.

<!--pagebreak-->

Mine, osynday memleketting atynan jasalghan resmy aiyptau mәlimdemesinen keyin bir aidyng ishinde Ahmet pen Jýsipbek, Maghjan qamaugha alyndy.1929 jyldyng 2 mausymynda Qyzylorda qalasynda ótetin әdebiyetshiler men tilshilerding jinalysyna shaqyrylady da, sol jerde qamaugha alynyp, qaytadan Almatynyng týrmesine jóneltiledi.Tergeuding III tomy Ahmet Baytúrsynovtyng anketasymen ashylghan. Baytúrsynov Ahmet 1870 (naghynda 1873 j. - T.J.) Qostanay oblysynyng Torghay audanynda tughan. Qaruynda әieli, ýsh balasy bar. «Alash» partiyasynyng mýshesi bolghan, 1921 jyly  VKP(b) mýsheligne ótken, 1921 jyly partiyalyq tazalau kezinde úiymnan ózin tys ústaghany ýshin shygharylghan. Qazir partiyada joq.  Kenes ókimeti túsynda sotqa tartylmaghan. Arnayy orta bilimdi. KazPIY-ding oqytushysy.1921 jyly Orynbor qalasynda kontrrevolusiyalyq úiym qúryp, Orta Aziyadaghy panturkistik úiymdardyng basshysy Validovpen baylanys jasaghany ýshin, qylmysker dep tabyldy. Sonday-aq 1927 jyly qyrda (?) qaruly kóterilisti dayyndau turaly mәseleni talqylaugha qatysty. Sol ýshin RSFSR qylmysty ister kodeksining 58 statiyasynyng 2, 4 jәne 11 tarmaqtaryna sәikes jasaghan qylmysy boyynsha jazagha tartyldy. Sol jyly 12 mausymnan bastap qyemetten bosatyldy. 20 mausym kýni ýiine tintu jeýrgizilip, kitaptary, qoyyn dәpteri, is jýrgizu qatiralary, qoljazbalary, hattary tәrgilendi.Halyqtyng basyna qara búlt bop ýiirilip, milliondaghan adamdardyng obalyna qalyp, qazasyn arqalaghan qasiretti «58-statiyanyn» Qazaqstandaghy alghashqy tauqymetti tanbasy «Ahmet Baytúrsynov bastatqan últshyl-burjuaziyashyl kontrrevolusionerlerding «qylmysty isine» basyldy. Búl - statiya jeke túlghalardyng qoghamdyq-sayasy qayratkerligi men azamattyq kózqarasyna basylghan tanbasy ghana emes, sonymen qatar jalpy jeke adamnyng aqyl-oyyna, ar-ojdanyna, jan-jýregine basylghan «kenestik qarghys tanba» bolatyn. Ahmet Baytúrsynov «58-din» barlyq zorlyq-zombylyghyn kórip, azap-qazabyn tartty. Múhtar Áuezovtyng esteligine jýginsek, Ahang - A.Baytúrsynov әr kýni: býgin kimnen ne súraytynyn, qanday «ayghaq» úsynatynyn aldyn-ala boljap, dәl tauyp otyrady eken. Óitkeni týrmede kóp otyryp taqystanghan kenestik bolishevikter qoldanyp otyrghan otarshyl jazalau jýiesining әkki tәsilderining bәri de Baytúrsynovqa búrynnan tanys bolatyn. Sebebi, týrme Ahana - A.Baytúrsynovqa әkeden qalghan «múra», úrpaqtan-úrpaqqa jalghasqan «dәstýr» bolatyn». Sondyqtan da ol týrmeden tys toltyrylghan anketalardaghy:«Qanday elge, qanday rugha jatasyn. Búrynghy shyqqan teging kim jәne olardyng әleumettik dәrejesi qanday», - degen súraqtardyng barlyghyna:«Últtyq ozbyrlyqtyng zardabyn jasymnan tartyp óstim. Ákem jәne әkemning aghasy óktemshil oyazdyng zorlyghyna qarsy shyqqany ýshin itjekkenge jer audaryldy», - dep jauap qayyryp otyrghan.Al múnyng astarynda tauqymetti asau taghdyrdyng taby jatty. Ahmet mýshel jasqa - on ýshke tolghanda әkesi Baytúrsyn men aghasy Aqtas Torghay uezining kәri oyazy Yakovlevti sabap, basyn jarghany ýshin 15 jylgha Sibirge aidaldy. Aqtastyng әieli olarmen birge itjekkenge erip baryp, ang terisin iyleydi, qúlaqshyn, tymaq, etik tigip, qarjy tauyp, oghan tamaq satyp alyp, týrmedegi kýieui men qaynysyna jetkizip túrady. Sóitip, qazaqtyng qarapayym әieli eki azamatty azap pen ashtyqtyng tyrnaghynan arashalap qalady. Taghy da sol tústaghy  anketalardaghy:«Aqpan tónkerisine deyin nemen shúghyldandynyz. Sottaldynyz ba? Sottalsanyz ne ýshin sottaldynyz?», - degen súraqqa ýnemi:A.Baytúrsynov: «Qazaq halqynyng talap-tilegin bildirgen 1905 jylghy shaghymyn - Petisiyany jazugha qatysqanym ýshin 1909-1910 jyldary týrmege qamaldym. Sol ýshin qazaq arasynda ómir sýru qúqynan aiyryldym», - dep jauap bergen.Shyndyghyna jýginsek, búl qysqa qayyrylghan mәtining astarynda Ahmet Baytúrsynovtyng ghana emes, jalpy qazaq últynyng aryz-armany jatyr edi. «1905 jyldyng basynda ishki-syrtqy tónkeristik tegeuiringe shyday almaghan patsha ókimeti: «halyq saylaghan ókilderding kenesin shaqyrugha, búqara múnyn jetkizetin shaghym-aryzdardy (petisiyany) jazugha rúqsat berdi. Búl qazaqtardyng arasynda últ-azattyq qozghalysyn oyatty. 1905 jyldyng sәuirindegi búl erkindik patsha jarlyghymen bekitildi. Kóktemnen bastap adam kóp jinalatyn jaylau men jәrmenkelerde qazaq elining qamyn oilaytyn týselder ashylyp, patsha aghzamgha qaratylghan últ mýddeleri hatqa týsip, qol qoyyldy. Sóitip, 1905 jyldyng mausymynda Qarqaraly oyazyndaghy Qoyandy jәrmenkesinde 14 500 qazaqtyng qoly qoyylghan Petisiya Ministrler kenesining tóraghasyna joldandy. Búl - azattyq ansaghan halyqtyng oyanghan sanasynyng túnghysh ýn qatuy edi. Onda: tәuelsiz diny mýftiyat, jer, sot, memlekettik Dumagha qazaqtan deputat saylau mәseleleri talap etildi. Búl maniyfest qazaq tiline audarylyp, qyr eline taraldy. Qazaqtardyng basyna barsha adamnyng tendigi, újdan bostandyghy, halyq biyligi turaly sózder aitatyn, esten ketpes erekshe kýnder tudy. Múny úiymdastyrghandar: otany men tughan últynyng baqytyn oilaytyn últ ziyalylary, sonyng ishinde últ kósemderi" - Álihan Bókeyhanov pen Ahmet Baytúrsynov edi. Qazaqtyng jandarm tynshylary Ahmetting sonyna týsip, 1909 jyly 1 shilde kýni tútqyndap, Semeyding týrmesine qamady. Onda 1910 jyldyng 21 aqpanyna deyin súraq-jauapsyz jatty. Búl oqigha Reseydegi revolusiyalyq ruhtaghy «Rechi» atty gazetting nazaryn audaryp, onda «Qazaq aqyny Ahmet Baytúrsynov týrmede» degen maqala jariyalandy. «Qapastaghy qazaq pedagogy», «búratana halyqtyng ziyalysy» A.Baytúrsynovtyng azamattyq qúqyghynyng ayaqqa basqandyghy turaly maqalanyng avtory Duma mýshesi N.Skalokubov Ishki ister ministri P.G.Kurlovqa:«Semey men Óskemenning týrmelerinde kóp aidan beri eshqanday sotsyz-tergeusiz qapasta otyrghan birneshe qazaq ziyalylary maghan shaghym joldap, ózderining jәne olardyng ýi-ishining asa kýiinishti jaghdayyna nazar audarudy ótinipti. Sonday-aq, Semey týrmesinde jatqan Ahmet Baytúrsynovtyng әielinen jәne jergilikti túrghyndardan onyng isi men jaghdayyn anyqtaudy úsynys jasaghan hat aldym. Baytúrsynov - qazaqtyng aqyny, Krylovtyng mysaldaryn qazaq tiline audarghan. Ol Qarqaralydaghy orys-qazaq mektebining mengerushisi bolghan. Semey gubernatory oghan:qazaq halqynyng atynan Imperator Aghzamgha talap-tilek bildirgen hatty - Petisiyany jazugha qatysty, sodan keyin, mening senimdi adamdarymnyng mәlimeti boyynsha, mýldem negizsiz - qazaqtardyng arasyna seperatistik iydeyany tarattyjәne alym-salyqty tólemedi,- degen kinә taqqan.Ol 1 shilde kýni tútqyndalghan, biraq osy kýnge deyin oghan eshqanday qylmysyn aighaqtaytyn aiyp tagha almay otyr. Óskemenning (Semey obl.) týrmesinde otyrghan tútqynnyng 11 qazan kýni maghan jazghan hatynda: olardy - tútqyndardy, «ayausyz tepkileytinin» habarlady», - dep jazyp Ahmetting ar-namysyn qorghady.Ishki ister ministrining is qaghazyna 7 jeltoqsan kýni tirkelgen Duma mýshesining mәlimeti ayaqsyz qalmay, der kezinde «kense ainalymyna» týsti. Alty ay boyy qozghalmaghan is shúghyl týrde qolgha alynyp, eshqanday da aiyp taghylmastan, shúghyl týrde: A.Baytúrsynov:"Bir tәulikting ishinde Semey qalasyn tastap shyqsyn, ýsh jyl boyy qazaq dalasynan syrt jerde túrsyn", - degen ýkim shygharyldy.Búl ókimge oray Ahmet Baytúrsynov ghylymiy-mәdeny dәstýri bar, qazaqtyng oqyghan azamattary jinalghan Orynbor qalasyntandap alyp, "óz erkimen" jer audaryldy.Taghdyrdyng tәlkeginde shek bolsashy. Aragha tura jiyrma jyl salyp (1909 jyldyng 1 shildesi - 1929 jyldyng 2 mausymy), Ahmet Baytúrsynov taghy da týrmege týsti. Birinshisi, Lenin dәl tauyp aitqan «ezilgen halyqtar týrmesi» atanghan patshalyq samoderjaviyening abaqtysy. Onda ezilgen halqynyng azattyghyn ansaghany ýshin qamaldy. Ekinshisi, taghy da Lenin aitqan, "ezilgen halyqtargha erkindik bergen" Halyq Komissarlary Kenesining Birikken memlekettik sayasy basqarmasynyng (OGPU-din) týrmesi. Búl joly azat eline sinirgen enbegi ýshin ústaldy. Sonymen Ahmet Baytúrsynov «1921 jyly Orynbor qalasynda «astyrtyn kontrrevolusiyalyq úiym» qúrdy ma, joq pa? Búqaradaghy múharramshylardyng - «basmashylardyn» qozghalysyna qosylghan Validovpen kenes ókimetine birigip kýresu turaly qúpiya hat alysqany ras pa, jalghan ba? Oghan jauap izdep, qosymsha tergeu jýrgizbey-aq, Z.Validovting "Estelikterindegi" jazbalaryna jәne Qazaq SSR Joghary sotynyng 1989 jylghy 4 qarashadaghy anyqtamasyna jýginsek, shyndyqtyng beti tolyq ashylady:Jalpy, A.Baytúrsynov pen Z.Validov tanys pa edi ózi, tanys bolsa, qay uaqyttan beri tanys?Z.Validov: «1912 jyly ... Álihan Bókeyhanovtyng ýiinde birneshe kýn túrdym. Oghan Ahmet Baytúrsynov qonaqqa kelip jatyr eken. Biz úzaq әngimelestik, týrki tarihyna qazaq handaryn qalay kiriktiru kerektigin oilastyrdyq. Búl, ekinshi kitapty jaza bastau degen sóz edi».A.Baytúrsynov: «Validovpen men Samara qúryltayynda (1918 jyl) tanystym».Z.Validov: «...Biz Týrkistandaghy sosialistik qozghalystyng basyn biriktirip, derbes sosialistik partiya qúryp, ony Rossiya kompartiyasynan bólip alyp, III internasionalgha derbes mýshe retinde kirudi josparladyq...  Búl kezde qazaq pen ózbekting kórnekti qayratkerleri Nizam Hodjaev, Túrar Rysqúlov, Ahmet Baytúrsynov Moskvada bolatyn. Ortalyq komiytetting janyndaghy músylman kommunisteri burosy songhy demin alyp jatqan. Ólip bara jatqan osy úiymdy paydalanyp Týrkistan, Qazaqstan, Bashqúrtstan, Búqara men Hiua oblystyq kompartiya úiymyn yqpalymyzda ústaudy kózdedik. Búl baghyttaghy júmysty jandandyru ýshin Bashqúrtstanda jýrgen kezimning ózinde Týrkistangha 14 adam jibergen bolatynmyn. Búl júmys Moskvada búrynghydan da keng auqymda jýrgizildi».A.Baytúrsynov: «Búdan keyin Validovpen Moskvada kezdestim. Ol búl  kezde kenes ókimeti jaghyna shyqqan bolatyn».T.Rysqúlov: «Peters: 1920 jyly partiya úiymynda dayyndaldy degen jeleumen, naghynda partiya úiymy emes kontrorevolusiyalyq «Ittikad uә terakki» úiymy dayyndaghan baghdarlamamen delegasiya bolyp Leninning qabyldauyna kirdi. Delegasiya Moskvagha barghan song belgili bashqúrt burjuaziyashyl-avanturiysi Validovpen jәne tatar últshyly Súltanghaliyevpen kenesip, «Ittikad uә terakki» úiymy arqyly baghdarlamany talqylady, sóitip ózderining kim ekenin ashyp aldy. Delegasiya Tashkentke oralghan song «Ittikad uә terakki» úiymynyng tashkenttik belsendilerining aldynda esep berdi, delegasiya úsynghan platforma belsendilerding qoldauyn tauyp, tayau uaqytta jýzege asyrugha tiyisti baghdarlama retinde qabyldandy», - dep jazady... Moskvagha barsymen komissiya belgili bashqúrt últshyly Validovpen (Bashkiriya), Súltanghaliyevpen (Tatariya), Baytúrsynovpen (Qazaqstan) kezdesti. Keneste kenes ókimetimen kýresuding jalpy platformasy talqylandy...Búdan keyin biz Validovtin, Súltanghaliyevtin, Baytúrsynovtyng qatysuymen kenes ótkizdi, - delinedi... Baytúrsynovqa keletin bolsaq, ol biz kelmey túryp Orynborgha ketip qalghan bolatyn...».A.Baytúrsynov: «Shyndyghyn aitsam, 20-jyly Mәskeude qyzmet istep jýrgenimde onymen birneshe ret kezdestim».E.Omarov: «Mәskeuding syrtynda bizding bastanghy úiymdastyrghanymyz esimde. Oghan myna adamdar qatysty: men, Abdolla Bókeyhanov, Baytúrsynov, Tanashev, sodan keyin Ermekov jәne Validov boldy-au deymin. Sonymen birge Bashqúrstan men Tatarstannyng ókildikterining birneshe qyzmetkerleri, onyng ishinde Seydghaliyev pe, әlde Súltanghaliyev pa bir adam boldy, al osy ekeuining naqty qaysysy boldy, ony ashyp aita almaymyn. Bastanghynyng aty - bastanghy, ishtik - jedik, týstendik. Bizben birge bashqúrt pen tatar qyzmetkerlerining әielderi boldy. Osy bastanghydan keyin Validovpen kezdesken emespin. Búl bastanghyda biz sayasy mәselelerdi, onyng ishinde últtyq ólkeler turaly mәseleni talqyladyq pa, joq pa, ol jaghy esimde qalmapty. Mýmkin onday әngimeler aitylsa - aitylghan da shyghar. Baytúrsynov ol kezde VKP /b/-nyng mýshesi bolatyn, sondyqtan da barlyq partiyada joqtardy onyng mýsheligine ótuge ýgittedi. Baytúrsynov ol kezde mening ózime jeke úsynys jasady. Ermekov Baytúrsynovtyng úsynysyn qyzu qoldady, biraq ta onyng ózi nege ekenin bilmeymin, ótpey qaldy. VKP /b/ turaly "Alashordanyn" arnayy núsqauy bolghan - bolmaghanyn bilmeymin. Mening ózim de Baytúrsynovtyng sol úsynysyn jaqtadym, Bókeyhanov Álihan da búl pikirdi qostady».Tergeu isining qorytyndysynan: «1. Alashordashylargha keshirim jasalghannan keyin de, 1921 jyly Validov pen Ermekovke qosylyp kenes ókimetine qarsy kontrrevolusiyalyq astyrtyn úiym qúrghan. «Validov, Baytúrsynov, Ermekov ýsheui Moskvada bolghan kezinde astyrtyn úiym qúru qajettigin aqyldasty» (Ádilevting mәlimdemesi, 1 tom, 10-bet). Atalghan úiymgha (Orynbor) Baytúrsynov, Bókeyhanov, Sәrsenov, Omarov, Bolghanbaev kirgen» (sonda, 1- tom, 11 -bet).Z.Validov: «Búl shyndyq (Leninning sózin mekzep otyr - T.J.) kenes ókimetine qarsy pәrmendi jәne ashyq týrde kýres jýrgizu qajettigin bizding aldymyzgha mindet etip qoydy. Sol kýnderi Tashkenttegi olardyng pikirlesteri Rysqúlov, Nizam Qojaev jәne basqalary Týrkistan komissiyasynyng jәne Týrkistan atqaru komiytetining (TurSIYK-tin) qúramynan shygharyldy. Biz, Ahmet Baytúrsynov ekeumiz 29 mausym kýni Moskvadan ketip qalugha kelistik. Búghan Stalin rúqsat bermedi, biraq Astrahanigha baryp densaulyghymdy týzetemin, - degen syltau aityp Ortalyq komiytetting hatshylary Krestinskiy men Preobrojenskiyding rúhsatyn aldyq».A.Baytúrsynov: «Moskvadan Orynborgha auysqan song Validovpen kezdesken emespin jәne eshqanday hat alysqamyn joq».Z.Validov: «... «Týrkistan últtar birliginin» Tashkenttegi qúryltayyna Týrkistan sayasatynyng beldi túlghalary - Álihan Bókeyhan, Túrar Rysqúlov, Ahmet Baytúrsyn, Múhamedjan Tynyshbaev, ózbekterden Munauar Qari, búharalyq Hakimzada, myrza Ábdiqadyr Múhiddiyn, týrikmenderden zanger Qaqajan Berdibaev jәne basqalar kenesterding qatang baqylauynda bolghandyqtan da qúryltaygha kele almady (445-bet)... Qúryltayymyz 18-qyrkýiekte bastaldy».D.Ádilev: «Búrynghy «Alashorda» ýkimetining Orynbordaghy ókilderi búghan quandy jәne Búqaragha eki adam jiberu kerek desti. Aqyr sonynda  alashordashylardyng tobyna jana kirgen meni men Bolghanbaev ekeumizdi issapargha barsyn dep sheshti. Úiym qúramyna Baytúrsynov, Bókeyhanov, Sәrsenov, Omarov, Bolghanbaev jәne men kirdim. Bolghanbaevqa Bókeyhanov - tóragha, Baytúrsynov - mýshe, Sәrsenov - hatshy retinde qoldaryn qoyghan mandat berildi. Oghan «Alashordanyn» nemese onyng Torghaydaghy bólimining móri basyldy. Sәrsenov Biahmet «Alashorda» ýkimetining ýilestirushi hatshysy bolatyn. Aytpaqshy men ketkennen keyin birazdan song ol qaytys boldy. Úiymdy (Tashkenttegi - T.J.)  úiymdastyrushylardyng biri onyng bauyry (Danial Sәrsenov - T.J.) bolatyn. Qolyndaghy mandat arqyly Bolghanbaevqa shet eldiktermen kelisim jýrgizuge tolyq ókildik berildi. Oghan ebin tauyp Tashkenttegi astyrtyn úiymmen baylanys jasau tapsyryldy. Maghan Tashkentke aldyn-ala jýrip ketip, jalpy jaghday turaly bayandau mindeti jýkteldi...».Joghargha sottyng anyqtamasy: «...Ádilevting bergen jauabyn Baytúrsynov ta, Bókeyhanov ta rastamady jәne tómendegindey týsinik berdi: olar «Alashorda» taratylyp, 1920 jyly Sovet ókimeti jaghyna shyqqannan keyin eshqanday da sayasy ispen ainalyspaghan, eshqanday kontrrevolusiyalyq úiym qúrmaghan. Búl jóninde bergen Ádilevting jauaby oidan shygharylghan, olar Validovten eshqanday da hat almaghan. Olargha (Baytúrsynov pen Bókeyhanovqa-T.J.) Validovtyng baghdarlamasy (platformasy) belgili bolatyn, biraq ta oghan búlardyng eshqanday qatysy joq".A.Baytúrsynov (D.Dosjannyng jariyalanymy boyynsha): «Qay jyly ekeni esimde joq, әiteuir, Validov shetelge ketip qalypty.. Ne Germaniigha, ne Týrkiyada jýr eken degendi estidim.  Al Validov 21-jyly Orta Aziyada túrypty degendi óz basym bilgen de, estigen de emespin. Búl turaly әngime qozghaugha uaqyt bolmady. Orynbor qalasynda túrghanymda, Búhardan, sonda túrghan Validovten 21-jyly pochta arqyly bolsyn, ne arnayy baryp kelgen  adam arqyly bolsyn, eshqanday hat-habar alghan emespin.Al Bolghanbaevty 1913 jyldan beri bilemin, alghash ret Orynborda kezdestik. Ol sonda oqyp jýrgen bolatyn, «Qazaq» gazetin shyghara bastaghanymda kensege jiyi-jii kelip túrdy. Gazet redaksiyasynda istemese de, túraqty týrde maqala jazyp, qolghabysyn tiygizdi. Men Bolghanbaevty Búharadaghy  Validovke elshi etip jibergen emespin, oghan eshqashan, eshqanday mandat senip tapsyrmaghanym da anyq. Mening qazirgi bar zeyinim ghylymy júmystyng tónireginde. Odan ózgeni oilaugha uaqytym da, múrsham da joq. Sondyqtan da kenes ókimetining qanday da bir mәsele turaly qaulylarymen jaqsy tanys emespin. Sayasatpen ainalysudy mýldem qoyghamyn». Joghargha sottyng anyqtamasy: «Sonymen qatar, Baytúrsynov Ádilevpen betpe-bet kezdesip, kuәlasqanda, ol (Baytúrsynov) songhy adamgha (Ádilovke): «Alash» partiyasy qúrylghan kýnnen bastap, onyng (Ádilevtyn) aghasymen pikir arazdyghy bar ekendigin, sondyqtan da búghan (Ádilevke) eshnәrseni senip tapsyrmaytyndyghyn aitty. Óz kezeginde Ádilev ózining aghasynyng Baytúrsynovpen qyrghy qabaq, dúshpandyq qarym-qatynasta bolghandyghyn moyyndady. Bettesu (D.Dosjanovtyng jariyalanymy boyynsha): Súraq: 21-jyly, Orynbor qalasynda, últshyldardyng jinalysy ótip jatqanda ózinizding Validovten hat alghanynyz turaly Bókeyhanovqa, Sәrsenovke, Ádilovke habarlaghanynyz esinizde me?Jauap: Validovten eshqanday hat alghan emespin. Onday hatty  alghan bolsam, onda ony kópshilikting aldynda jayyp salmas edim.

<!--pagebreak-->

Esi dúrys, logikalyq oilau jýiesi dúrys kisi olay etpeydi.Ádilovqa súraq: Baytúrsynovtyng Validovten hat alghany turaly habardy qanday jaghdayda estigen ediniz. Esinizge týsiriniz. Jauap: hattyng kelgeni turaly habardy dәl kimnen estigenimdi bilmeymin, әiteuir jinalysta oqylghangha deyin estigenim anyq. Bókeyhanov, mening ózim, Omarov, Bolghanbaev qatysyp otyrghan últshyl qayratkerlerding bas qosuynda   әlgi hatyng oqylghany әli esimde».Baytúrsynov: «Ádilov, sening aitqanyna sensek, әlgi hat qúpiya shifrmen jazylghan kórinedi, endeshe sol qúpiya jazudy oqityn «kilt» qayda eken?Ádilov: «Kilt» hattyng ishinde bolatyn, jinalysqa qatynasqan adamdardyng barlyghy, onyng ishinde men de ol «kiltti» kórdik.Baytúrsynov: Qúpiya jazumen jazylghan hattyng oqityn «kilti» ishine  qosa salynghan ol qanday qúpiya hat ?Ádilov: Áriyne, ailasy mol Validovding hat pen shifrdi bólek saqtauy әbden yqtimal. Óitkeni hat bóten bireuding qolyna týsse onyng shifri ózinde qalady, qúpiya ashylmaydy. Baytúrsynov: Eshqanday hatty júrt aldynda oqymaghanymdy, onyng ýstine Ádilovting kózinshe eshqashan da ondaygha barmaytynymdy ýzildi-kesildi mәlimdeymin. Birinshiden: ol kezde Ádilov jetik tanymaytynmyn, ekinshiden: Býkilqazaq sezinde múnyng aghasy Ádilov Bәiseyit Qyrghyz Ortalyq Atqaru komiytetining mýsheligine úsynylghan mening kandidaturama qarsy bolyp, sóz sóilegen. Álgi aitylghan hatty ala qalghan kýnde de, qymsyny-qysylmaytyn pysyqay seriktesterden kóri, Dulatov pen Bókeyhanovqa kóbirek sengen bolar edim. Tergeu isining qorytyndysy: «Osy úiymgha mýshe bolyp jýrgen kezinde kontrrevolusioner Validovpen baylanys jasap túrghan. Ol ýshin Validov ekeui qúpiya shifrdi paydalanghan. 1921 jylghy nauryzda Orynbor ótken mәjiliste «Baytúrsynov Validovten alghan hatty oqidy ... Hatty Validov tek qana sandardan túratyn shifrmen jazghan... al, Baytúrsynovta múnday qúpiya hatty oqy alatyn kilt bolghan» (Ádilvting mәlimdemesi, 1 tom, 51-bet)».Ádilov: «Meni últshyl retinde Baytúrsynovtyng bilmeui mýmkin emes. Olay deytin sebebim: Validovten әlgi hat kelgenge deyin jogharyda aty atalghan kisilermen aramyzda senim ornaghany, olarmen birge júmys istep jýrgenimiz anyq. Mening aghama keletin bolsam: men onyng yrqymen eshqashan da jýrip kórgen emespin, múny Baytúrsynov jaqsy biledi».Tergeu isining qorytyndysy: «Basmashylar talqandalghannan keyin shet elge qashyp ketken Validovpen baylanys jasap túrugha Baytúrsynov әrekettengen. 1925 jyly Bakude ótken turokologter sezinde «Baytúrsynov pen Bayseyitov týrik professory Kuperella Zadamen kezdesip, Validov jóninde súraghan» (Ádilevting mәlimdemesi, 1 tom, 1-bet). Germaniyada oqityn shәkirtter arqyly Validovpen hat jazysyp túrugha arnalghan arnauly shifr alghyzghan, ony 1928 jylgha deyin ýiinde saqtap kelgen. «...1925, ne 24 jyly Germaniyada teri óndeu kәsibin oqyp jýrgen Biytileuov Damulla elge keldi, Biytileuov maghan әr týrli teri qiyndylary japsyrylghan kitapty kórsetti (esimde qalghanyn aityp túrmyn)... sol kitapta Validovting Biytileuov arqyly berip jibergen shifri jazylghan bolatyn.«... Búl shrifdi dәpterime kóshirip algham, 1928 jyly, Almatyda qúrtyp jiberdim». «Shifrdi әldebir týsinispestik, kýdik bolmasy ýshin joyyp jiberdim. Búl taqyrypqa janadan qosyp, alarym joq» (Baytúrsynovtyng mәlimdemesi)».«Ádilovqa súraq: Komandirovkagha jýrer aldynda mandatty kimnen aldynyz, sony aitynyz.Jauap: Oqu-aghartu isi narkomynyng ókimi boyynsha maghan komandirovka berildi, búrynghy narkom Baytúrsynovtyng kensesine baryp, Sәrsenovting kózinshe, Sәrsenov pen Baytúrsynovtyng qoly qoyylghan jasandy mandatty aldym. Tómengi qabattaghy finans bóliminen, evropalyq (orys boluy kerek) pishindi kassirden aqsha aldym. ...Bolghanbaev pen meni Tashkentke jiberu jónindegi mәjilis tómengi qabattaghy Omarovtyng bólmesinde, keng  bólmening búryshynda ótkenin bilemin. Baytúrsynov: Bolghanbaevtyng mandatyna qol qoyghan emespin, Bolghanbaevtyng atyn estigenim bolmasa, múnday iske baylanysty aralasyp, bettesip kórgen kisi emespin. Osyghan baylanysty Ádilovqa mynaday saual qoyghym keledi: Bolghanbaevqa berilgen mandat qay tilde jazylghan edi?Ádilov: Orys tilinde jazylghan.Baytúrsynov: Múny qalay týsinuge bolady? Validovting orys tilin óte nashar biletini barshagha mәlim, hatty jazyp otyrghan - qazaqtar, endeshe oryssha jazudyng qajettigi joq jerde orys tilinde mandat jazudyng mәnisi ne? ... Sony oilap baryp,  әngimeleskenimiz dúrys bolar. Ádilov: Mandat Validovting ózine tikeley jazylghan joq, ol Bolghanbaevtyng  shet elge shyghuy ýshin jasalghan qújat. Mandatta Bolghanbaevqa: «Alashorda» ýkimetining atynan qay jerde bolmasyn, qashan bolmasyn shetel memleketterimen astyrtyn úiymgha kómektesu ýshin kelissóz jýrgizuge qúqyly degen ókilet berilgen. Baytúrsynov: Mandat nege orys tilinde jazyldy degen súraq tuyp otyr ghoy. Oghan shkim kýdiktenbes ýshin, qúpiyalyqty saqtau ýshin qazaqsha jazugha bolatyn edi ghoy.Ádilov: Qazaq tilin shet elde eshkim bilmeydi.Baytúrsynov: Ýsh kisi qol qoyghan, móri joq mandattyng qújattyq kýshi bolady dep oilaysyz ba?Ádilov: Mandatqa «Alashordanyn» Torghay bólimshesining móri basylghan.Baytúrsynovqa súraq: Tashkent pen Búharagha baryp qaytqannan keyin Ádilovting ne istep jýrgeninen habarynyz boldy ma?Baytúrsynov: Joq, habarym bolghan emes. Ádilov jel qughan ebelek sekildi, birde kórinedi, birde joq bolyp ketedi, onyng qayda jýrgenin eshkimnen súraghan emespin. 21 jyly Tashkentke barar aldynda, komandirovkagha shyghu ýshin oghan eshqanday jasandy qújat bergen joqpyn... Mýmkin, әldekimder syrtymnan jalghan mәlimet bergen shyghar.Jauap: Mandatqa qol qoyghan Bókeyhanov, Baytúrsynov jәne Sәrsenov. Mandat júqa aq manfakturanyng (qoldan jasalghan qaghaz) qiyndysyna jazylghan.Baytúrsynov: Qanday da bir mandatqa eshqashanda qol qoyghan emespin, mýmkin mening qolyma úqsatyp bireuler jalghan qol qoyghan shyghar. Bolghanbaevqa súraq: Siz ózinizding jol sapar maqsatynyzdy Validovke baryp, qaytyp kelgen song Baytúrsynovqa ózinizding issaparynyz turaly esep bergen bolarsyz?Jauap: Kýzde, Búharadan qaytyp  kelgen song  Orynborgha keldim. Onda Baytúrsynovpen kezdestim. Baryp-qaytqan saparym turaly esep beruge tiyis bolatynmyn. Qazir anyq esime týsire almay túrmyn, esep bergen siyaqtymyn. Validov men oilaghanday minezdi adam emes eken, eger ol oilaghanymday adam bolsa, olnda Baytúrsynovqa aitpaghan bolar edim. Soghan qarap esep berdim dep oilaymyn. Eger týsinbestik jaghday tusa esimde saqtalar edi ghoy. Baytúrsynov: Bolghanbaev eshqashan mening aldymda esep bergen emes. Bolghanbaev aityp túrghan Sovetter sezinde Validov atyna arnalghan, manfaktura qiyndysyna jazylghan mandatty kórgenim bar, әitse de oghan qol qoyghan emespin».Joghargha sottyng anyqtamasy: «Dulatov ta, Omarov ta, Espolov ta, Bolghanbaev ta, Birimjanov ta, Jәlenov te jәne basqalar da kontrrevolusiyalyq úiym qúrghandyghy jónindegi Ádilevting sózining jalghan ekendigin dәleldedi».Joghargha sottyng anyqtamasy: «Sodan keyin atalghan adamdardyng barlyghy da tútqyndalyp, olardyng birnesheuin eriksiz týrde «moyyndattyrghan jauap» alyndy. ...Sonyng ishinde, birneshe ret qatarynan jýrgizilgen tergeuden son, Bolghanbaev mynaday jauap berdi: Validovten kelgen hatty Sәrsenovting bólmesinde oqyghan Bókeyhanov, al Baytúrsynov onda mýldem joq bolatyn. Jasyryn úiym ashu turaly әngime qozghalmady. Validovke múny (Bolghanbaevti) jiberudi úighardy, al Ádilov bolsa - múnymen birge barugha óz betinshe tilek bildirdi, óitkeni ol (Ádilev) Validovtyng kómegi arqyly shet elge ótip ketudi kózdedi. Oghan da mandat berildi, biraq eshqanday da mór basylghan joq. Validovke qanday da bir uәde bermeu turaly úsynys jasady. Sonymen, tergeudegi jauaptan kórinip otyrghanday bir ghana oqigha turaly Ádilev pen Bolghanbaevting jauaptarynda ýlken qayshylyq bar, búl Ádilovting bergen barlyq jauaptarynyng dúrystyghyna kýmәn tudyrady, sondyqtan da búlar qylmysty negiz bola almaydy».Isting bet alysy OGPU tergeushilerine (әriyne, Goloshekinge de) únamady. «Qylmysty iske» «jana kuәgerler» tartyp, olardy aiypker, ekstremist, kontrrevolusioner etip kórsetuge tyrysty. Óitkeni «últshyl», «panturkist», «kontrrevolusioner» degen úghymdy sayasi-iydeologiyalyq sahnada «oynatu» ýshin әueli ony «tiriltu» qajet-tin. Týrmedegi «belsendi qoljaulyq oiynshynyn» biri jәne biregeyi Á.Baydildiyn: «H partsezge arnap Baytúrsynov últ mәselesi jóninde baghdarlama jazdy. Baytúrsynov jasaghan platformanyng kóshirmesi mening qolyma týsti, olar múny últshyldar men kommunisterding arasyna taratty. Búl qújattyng kóshirmesi ózge dokumenttermen birge Oral qalasynda joghalyp ketti. Baytúrsynov jazghan búl platformany maghan ne Sәduaqasov, ne Áuezov berdi. Platformany jazghan sol kezdegi partiya mýshesi Baytúrsynov. Maghan, Baydildinge berilgen jogharyda aitylghan qújatqa Sәduaqasovtyn, Bókeyhanovtyn, Dosovtyn, Áshimovtin, Omarovtyng jәne Baytúrsynovtyng qoly qoyylghan bolatyn. Mendegi tura sol qújattyng kóshirmesi  edi. Búl qújat partiyalyq ústanymdargha qarama-qayshy keletin, ol qújat partiya jәne kenes qúrylymynda últtyq kózqarasty jýzege asyrugha baghyttalghan. Kenesterding ekinshi qúryltayy kezindegi qazaq ókilderining aldynda jasaghan Áuezovting bayandamasy osy platformanyng negine qúryldy. Tashkentten Isa Toqtabaev pen Bariyev degen bireu keldi. Rysqúlov ózining últ mәselesi jónindegi tezisterin tyqpalap jýrgeni esimde. HI nemese HII partiya sezining qarsanyndaghy Ólkelik komiytettegi mәjiliste ol osy tezisterining negizinde sóiledi. II partkonferensiyada mening de sóilegenim esimde, mening sózimdi Avdeev Rysqúlovtyng jyljymaly teziysi dep baghalady. Búl tezister basshylyqqa alu ýshin partiya mýshelerine taratylyp berildi», - dep kórsetti.Shyndap kelgende, tergeu oryndary 1921 jyly kontrrevolusiyalyq astyrtyn úiymnyng qúrylghan-qúrylmaghanyna yqylas qoyyp, bas auyrtyp jatpady. Tipti partiyalyq qújattardy da tergeu isine tikti .Tek taghylatyn aiyptyng neghúrlym kóp boluyna tyrysty. Áytpese, kommunistik etika boyynsha partiyanyng tarihyna qatysty eshqanday qújat eshqashanda qúqyq oryndarynyng hattamalaryna tirkelmeuge tiyisti bolatyn. Mysaly, A.Baytúrsynovtyng ýiinde saqtalghan III kominternde qaralatyn últtyq mәselelerdin, sonyng ishinde әli de qaulysy shyqpaghan Qazaq avtonomisy mәselesining dúrys sheshilui ýshin Tóreqúlovtyn, Safarovtyn, Jandosovtyn, Qojanovtyn, Asfandiyarovtyn, Avdeevtin, Samatovtyn, Almanovtyn, Kirovtyn, Sәduaqasovtyn, Bókeyhanov Ghabdoldyn, Dosovtyn, Omarovtyng jәne Baytúrsynovtyng qoly qoyylghan «Qazaqstannyng partiya-kenes basshylarynyng últ mәselesi jónindegi tezisteri» de tәrgilenip, týsinik talap etti. Onda:

<!--pagebreak-->

«1. Kenestik qúrylysty ornatudaghy partiya-kenes júmystarynyng negizi  - kenestik últtyq avtonomiyalardy qúru isin túraqty týrde josparmen jýzege asyruda jatyr. 2. Últtyq tendikti saqtau ýshin últtyq mamandar - úiymdastyrushy, injener, múghalim, telegrafister, әrip terushiler, júmysshylar, mamandar dayyndau qajet. Áytpese, zavod-fabrikplprdyng júmysshylarynyng ózi últtyq qanaushy tapqa ainalyp, ezilgen últtyng últ azattyq qozghalysyna úlasyp ketui mýmkin. 3. Mәdeniyet maydanyn jandandyru kerek. 4. Sony jýzege asyruda últtyq senimdi oyatu kerek», - degen talap qoyylghan Osy qújatqa oray tergeushige A.Baytúrsynov (D.Dosjannyng jariyalanymy boyynsha): «Men, Baytúrsynov tómendegi jaytty mәlimdeymin. Ózimdi qamaugha alghanda ýiimdi tintu kezinde tabylghan, 20- nemese 21- jyldary Týrkistan Ortalyq Atqaru komiytetining qyzmetkerleri jazghan, qazaq oqyghandary Sauaqasov, Bókeyhanov  Ghabdolla, Dosov, Omarov qol qoyghan últ mәselesi jónindegi tezister turaly súrap túrsyz. Olardyng mazmúny dәl qazir jadymda joq. Onyng tikeley kimge jazylghanyn bilmeymin, Tashkentten Moskvagha ketip bara jatqan Safarov pen Tóreqúlov tanysyp shyghyp, pikir bildiruge maghan bergen boluy mýmkin. Orynborda ótken býkilqazaq mәjilisinde jәne Sovnarkomnyng kenesinde Tóreqúlov pen Safarov tezisterdi týsindirip bergeni esimde. Jinalysta búl teziske  pәlendey bir týzetuler jasaldy ma, joq pa, ol jaghy esimde joq. VKP(b) Ortalyq Komiytetine kimder alyp bardy,  joghary jaqqa jetkizildi me, joq pa, ol jaghyn bilmeymin. Jogharyda aty atalghan qazaq qyzmetkerleri qol qoyghan tezisti tarihy qújat retinde saqtap jýrdim. Esimde qalghany, sol tezisti talqylaugha tek qana kommunister qatynasty. Teziste Sovet ókimetine, onyng tónkerisshil sayasatyna qayshy keletin eshqanday pikir aitylghan emes», - dep mәlimdeme jasady.Kezinde kenes odaghy boyynsha Leninning tolyq shygharmalar jinaghyna engizilmegen, yaghni, kompartiyanyng ózinen de qúpiya saqtalyp kelgen maqalalary  turaly ýlken pikir talasy ótken edi. Qayta qúru iydesy da «últtardyng ózin ózi biyleu erki» turaly qozghalys ta sol sekseninshi jyldary bastalyp edi. A.Baytúrsynov pen Z.Validovke, T.Rysqúlovqa qatysty  jogharydaghy tergeu isindegi qújatqa partiyalyq túrghydan:«Últ jәne otarlau mәselesi jónindegi komissiya ótkizgen Kominternning II kongresine dayyndalghan Tezisting alghashqy núsqasy 1920 jyly 5 mausym kýni «Bashqúrt jәne Tatar respublikasy, Qazaqstan, Týrkistan, onyng tәjiriybeleri» degen eskerteler men sol kezde Moskvada jýrgen A.Baytúsynovqa (Qazaq ólkelik revkomynyng tóraghasynyng orynbasary),  Týrkistan atqaru komiytetining tóraghasy T.Rysqúlovqa, Bashqúrt revkomynyng tóraghasy Z.Validovke joldanady. Osy eskertpelerge Búqar respublikasynyng atynan Fayzulla Hojaev ta qol qoyady. Joldanghan materialdardy Lenin ishinara paydalanghan. Komintern indiyalyq Mabendranat Roydyng da jobasyn qabyldaydy. Sol jyly 25 shildede Leniyn: «Proletariyat taby mýldem joq Týrkistan, taghy da basqa artta qalghan elderde kommunister biylikti óz qolyna aluy tiyis, búqara qauymnyng tәuelsiz sayasy oilau qabiletin oyatu, kenestik memleket qúrylymyn nasihattau, ekonomikalyq túrghydan kómektesu, otarshylyq qanaudan azat etu qajet», sóiledi», - dep «Týsinikteme» berildi. Sol jolghy kezdesude Leninning Validovke:«Ortalyq aldaghy uaqytta da búrynghy otar elderdegi orych proletariyatyna sýienetin bolady, al sizder «basshylyqqa» qanday dәrejede ymyralastyq kórsetesizder, nemese qanday senim kórsetesizder, sonday dengeyde ghana senimge ie bolasyzdar. Resey jerinde sosializm tolyq ornaghan song da búl senimsizdik saqtalyp qalatyn bolady. Tipti, sosializm býkil әlemde jeniske jetse de Shyghystaghy otar elderge europalyq proletariyattyng - aghylshyndardyn, fransuzdardyn, beligiyalyqtardyng basshylyghy joyylmaydy», - degen ýzildi-kesildi aitylghan búl pikiri bodan últtardyng namysyna tiydi.Onyng basty sebebi - 1919 jyldyng sonynan bastap Týrkistanda últtardyng ózin ózi biyleu qúqy jóninde ýlken pikir talasy órbigen bolatyn. T.Rysqúlov: Týrik halyqtary respublikasy men Týrki kompartiyasyn qúrudy úsyndy. «Týrkkomissiyanyn» mýsheleri oghan qarsy shyqty. Kominternning kongresindegi Leninning sózi múnyng bәri bos qiyal ekenin kórsetti. Kenes bostandyghy degenimiz - kommunistik kolonizatorlyq ekenin jogharyda attary atalghan týrki júrtynyng sayasy kósemderi týgeldey týsindi. Z.Validov astyrtyn kýresti tandady, A.Baytúrsynov últynyng sanasyn oyatudy maqsat etti. T.Rysqúlov pen F.Hojaev sol joly sayasy saqnadan uaqytsha ysyryldy. Qazaq ólkesining әskeriy-revolusiyalyq komiytetining mýshesi A.Baytúrsynovtyng orynyna RKP(b) qazaq oblystyq burosynyng mýsheligine S.Mendeshev taghayyndaldy. Ol kele sala:«2. Qanday da bir qarsy kýresuge qabiletti sayasy aghymdy ústanatyn qazaq ziyalylary joq, bolghan da emes. Kezdeysoq payda bolyp, negizsiz qúrylghan «Alashordanyn» әni aitylyp bitti», - degen ózining alghashqy «sayasy ýkimin» shyghardy.Ile-shala Ahmet Baytúrsynovty kenes ókimetining eng basty әri qasiyetti qúraly - partiyalyq biyletten aiyrdy. Ózin sebepsizden sebepsiz jәne búghan habarlamay ýnsiz shygharylghanyn basynu dep sanaghan A.Baytúrsynov partiya úiymyna shaghym jazdy. Onda: Qyrghyz-qazaq (búdan keyin qazaq dep týzetildi - T.J) halyq, aghartu komissariatynyng kommunistik úyasynyng hatshysy partiyany tazalau jónindegi audandyq komissiyanyng qaulysy boyynsha mening partiyadan shygharylghanymdy mәlimdedi. Maghan jetkizilgen habargha qaraghanda, mening shygharyluyma, birinshiden, partiya jinalystaryna qatyspaghandyghym, ekinshiden, mýshelik jarnany uaqytysymen tólemegendigim jәne ýshinshiden, menin, Alashorda úiymyna qatysqandyghym syltau bolsa kerek.Maghan qoyylyp otyrghan búl aiyptardyng qaysynan bolsyn men bas tartpaymyn.Qazaqstandaghy kenes ókimeti ómirining ýsh jyly ishinde RKP úiymdarynyng qazaqtar arasynda jýrgizgen júmysynyng qay salasyn alsaq ta eshqanday algha jyljushylyq bolmady. Nege osylay boldy? Júmysqa kedergi jasaghan ne? Búl saualdy eshkim de ózine qoymady jәne eshkim de búl turaly bayyppen oy jýgirtip kórgen emes.Jana shyndyqty týsinu ýshin sekund de jetip jatady, al oghan boy ýiretuge, ony iygerip ketuge ondaghan jyldar azdyq etedi. Jeke adamnyng nemese qogham tirshiligi qaghidalarynyng ortasha dәrejesine azdy-kópti say keletin aqiqattar men iydeyalar ghana birshama jenil qabyldanyp, mengerilip kete alady. Kóptegen utopisterding  ekonomikalyq josparlarynyng iske asyru ýstinde sәtsizdikke úshyrauy - olardyng mәn-maghynasynyng joqtyghinan emes, óz zamanynyng jaghdayyna sәikes kelmegendiginen jýzege aspay qaldy, óitkeni adamdar sanasynda aitarlyqtay dayarlyghy bar negiz taba almauynyng saldary boldy.Qashan da bolsa teoriya jedel týrde algha basady da, praktika bolsa bayau jyljidy, ómir jalqaulana sýiretilip, ýnemi artta qalady da, alysqa úzap ozyp ketken ghylym sәulesin әreng sezinedi. Adam erkine ýzaq uaqyt boyy әser etken sezimder onyng janyna óte tereng enip, daghdygha, saltqa ailanady da, sodan song onyng irgetasyn qiratyp, tiregin shayqasa da ózining ornyn qorghay beredi.Bizding aldymyzda bilim jaghynan artta qalghan, sezim túrghysynan qaraghanda ózining әdet-ghúrpyna berik batqan, sonymen birge jedel týrde damu qajettigin sezingen әr kezende progress dóngelegine jarmasatyn qazaq halqy týr. Búl halyqta әdeby kitaptar ghana emes, ózining ana tilindegi oqulyqtary da joq, yaghny qanday bolsa da mәdeni-aghartu júmysyn bastaugha negiz bolarlyq basty qúraldyn ózi joq..Negizinde qazaqtar arasynda sayasi-aghartushylyq, ýgit-nasihattyq, partiyalyq jәne әr týrli basqa da júmystardy jýrgizu qajettiligi moyyndalyp, búl ýshin bir qatar úiymdar men mekemeler qúrylghan bolatyn. Atalghan júmystar qazaqtar arasynda jýrgizilip otyr ma? - Joq. Qazaqtar ortasyndaghy júmystyng eng qarapayym týri - kitaphanalar men oqu ýilerin ashudyng ózi mýmkin bolmay otyr. Qazaq tilinde әdeby kitaptardy shygharmay túryp, qazaqtargha kitaphanalar men oqu ýilerin ashamyz deuding ózi kýlkili jayt bolyp tabylady.Qazaqtar ýshin de, jalpy alghanda qaranghy qalyng búqara ýshin de kommunizm iydeyasy, Geynening sózimen aitqanda «shaqyrylmaghan bóten qonaq». Halyq búqarasynyng sanalylyq jaghynan alghanda mesheuligi, al sezimi jaghynan týrli terenirek ózgeristerge degen beyimsizdigi kópke belgili shyndyq. Kommunizm iydeyasy qyrghyzdargha tez arada qonbaydy. Biz ony «atty әsker shabuylymen» engize almaymyz, biz ony úzaqqa sozylatyn qatang jýieli isimiz arqyly ornyqtyra alamyz. Al búl ýshin eshqanday qolayly alghy-sharttary bolmasa da, shapshang týrde tabysqa jetemiz dep senetin joldastar qatty qatelesedi. Qazaq ólkesining keng baytaqtyghy, túrghyn halyqtyng shashyrandy ornalasuy sebepti, temir joldardyng joqtyghy jәne basqa qatynas qúraldary men baylanystyng qiynshylyqtary, qazaqtar arasynda qanday da bolmasyn júmysty tez qarqynmen jýrgizemin dep, әsirese ýgit-nasihat jәne mәdeni-aghartu júmystaryn jýrgizemin dep armandaudyng artyq ekendigin kórsetedi.Atalghan salalar boyynsha júmys jospary úzaq merzimge arnalyp jasalynyp, aiqyn jetistikterge jetetindey boluy kerek. Biz qazaqtar ortasynda kommunizm iydeyasyn taratu júmysyn qazaq halqyna qyzmet etuge arnayy dayarlanghan ýgitshiler men nasihatshylardy Qazaqstangha toltyru arqyly, ne bolmaghanda qazaq tilinde әdebiyetgi mol etip shygharu arqyly, al dúrysynda, osy eki tәsilding ekeuimen de jolgha qoya alamyz. Biraq múnyng alghashqysy nemese songhysy bolsyn, eng basty negiz - qazaq tilinde oqulyqtar jasalmayynsha bos qiyal bolyp qala beredi.Qanday bolmasyn tilde dúrys oqyp, jazu ýshin aldymen osy tilding erejelerin bilu qajet, al tilding erejeleri osy tilding ózinen, onyng qasiyetteri men zandylyqtarynan kelip shyghady. Qazaq tili jetkilikti týrde tanylyp, zerttelgen joq. Tilimizding ózine tәn erekshelikteri men qaghidalaryn iygere otyryp, zertteu ýstinde onyng erejelerin    tújyrymdaugha tura keledi. Erejening әrqaysysy onyng dýrystyghyn rastaytyn halyqtyng auyz әdebiyetinen alynghan kóptegen ýlgi-núsqalaryn zerdelep týiindeuden kelip shyghady. Bir sózben aitqanda, búl júmys qiyndyghy mol, enbekti kóp kerek etetin is, kóp uaqyt pen ornyqtylyqty qajet etedi.Men qazaqtar arasynda jýrgiziletin mәdeny isterding ishinde qazaq tilinde oqulyqtar jazu jónindegi júmysymdy ózimning basty qyzmetim dep sanay otyryp, ózge júmystargha tek asa qajetkilik tughanda ghana belgili mólsherde uaqyt bólip otyrdym. Men RKP programmasyn úzaq uaqyt boyy qazaq halqyn azat etuding joldaryn izdestiruden song baryp qabyldaghan edim. Ótinishimning 3,4 jәne 5-baptarynda men nelikten partiyagha kiretinimdi aiqyn jazghan edim. Partiyanyng programmasyn eshqanday jenil oisyz jәne ózimdi ózim aldausyratpastan sanaly týrde qabylday otyryp, men ózimning pikirimdi aitugha húqym bar dep esepteymin, qazaqtar arasyndaghy júmystardyng baghyttary men әdis-tәsilderi jayynda ózindik oi-payymdaularymdy bildiruge erkinmin dep sanaymyn.Halyq aghartu komissary bola otyryp, KSIK Tóralqasynyng mýshesi әri qazaq oqulyqtaryn jasau jónindegi redaksiyalyq alqanyng tóraghasy retinde men ekining birin tandaugha: ne qazaq tilining oqulyqtaryn dayarlau isimen ainalysudy, nemese, shynyn aitatyn bolsaq, men siyaqty basqa da qazaq joldastargha eshqanday paydasy joq partiyalyq jinalystargha qatysudy qalaugha mәjbýr etetin jaghdaygha tap boldym. Men múnyn alghashqysyn qaladym, nege deseniz, ózimdi qazaq tili turasyndaghy enbekke iykemdirek jәne paydalyraqpyn dep oilaymyn, búl saladaghy mening qyzmetim partiyalyq jinalystardaghy otyrystarmen salystyrghanda anaghúrym nәtiyjelirek bolatyndyghyna esh shýbem joq.Partiya jinalystaryna júmsalugha tiyisti uaqytty men bosqa (oyyn-sauyqqa) yaky partiya qyzmetine esh paydasyz isterge júmsaghan bolsam ghana, jinalysqa qatyspauym turaly aiyptaluymnyng mәn-maghynasy bolar edi. Dәl osy siyaqty jarnany uaqytysynda tólemeuim jóninde kinәlanuda da baspa stanogy RKP qolynda bolmaghan jaghdayda oryndy bolar ma edi, al stanok partiya qolynda túrghanda mýshelik jarnanyng tólenu mezgili partiyalyq isterde aitarlyqtay manyzdy ról oinamaydy.Mening Alashorda úiymyna qatysuym turaly aiyptaluyma kelsek, búl jóninde meni partiyagha alghan partiya úiymy jaqsy bildi. Mening ótinishimdi jәne partiyagha kirgenimdi habarlap, ólkelik basylymda jariya etken de solar edi. Men «Alashordany» alghashqy qúrushylardyng birimin jәne de osy úiymnyn ishinen kenes ókimetin birinshi bolyp moyyndaghan da men edim. Kenes ókimeti jaghyna shyghugha mәjbýr etildim deytinder janylysady. Búghan asa qajettilik ol kezde bolghan joq, óitkeni men kenes ókimeti jaghyna 1919 jyldyng basynda, Kolchak әskeri Samara manynda túrghanda ótkenmin.Osy aitqandy eskere kele, mening is-qimyldarymnyng manyzy kemdeu jaghyn kórip, júmysymnyng manyzdyraq tústaryn kórmegen partiyany tazalau jónindegi audandyq komissiyagha mýshe joldastardyng búl iske qatynasynda jetkilikti dәrejede bayyptylyq tanyta almaghan dep týiemin. Eger de meni kommunistik iydeyagha qayshy keletin әreketterim ýshin partiyadan shygharatyn bolsa, júmghan auzymdy ashpas edim. Onday qadamdar men qylyqtargha men bargham joq, sondyqtan meni partiyadan shygharu turaly komissiyanyng qaulysyn qanaghattandyrarlyq negizi joq dep eseptep, ony ózgertudi ótinemin.  1921j. 15 qarashasy. Orynbor qalasy», - degen pikir bildirgen.Búl qalayda partiyada qaldyru turaly ótinish emes, sebebi: birinshiden, partiya jinalystaryna qatyspaghan, ekinshiden, mýshelik jarnany uaqytysymen tólemegen jәne ýshinshiden, «Alashorda» úiymyna qatysqan». Al búl ýsheuinen artyq partiyalyq kýnә bolmaytyn. Eng bastysy, Ahmet Baytúrsynovtyng  «Alashordagha» qatysty ómirbayany bolatyn. OGPU-ding de, Goloshekinning de kózdegen týpki nysanasy jәne barynsha әshekereleuge tyrysqan qylmysy osy.Al, shyntuaytyna kóshkende, alashordashylardyng ókimet tarapynan alghan, keshirimin búlar «keshirgisi» kelmedi, jazyqsyz qútylghandaryn әdiletsiz sheshim dep baghalap, qalayda sot arqyly ýkim shygharugha úmtyldy. Áriyne, olar jazanyng eng auyr týrine kesiluge tiyisti siyaqty kórindi.

(Jalghasy bar)

"Abay-aqparat"