بەسىنشى تاراۋ:   «بايتۇرسىنوۆ - باياعى بايتۇرسىنوۆ»(وماروۆ ەلدەس ومارۇلى جانە باسقالار تۋرالى ءىس)

بەسىنشى تاراۋ:   «بايتۇرسىنوۆ - باياعى بايتۇرسىنوۆ»(وماروۆ ەلدەس ومارۇلى جانە باسقالار تۋرالى ءىس)

1.احمەت بايتۇرسىنوۆ 1928 جىلدىڭ 5 قازانىندا الماتىعا كوشىپ كەلىپ، كازپي-دە ساباق بەردى.1929 جىلى كوكەك ايىنىڭ 19 كۇنi «سوۆەتسكايا ستەپ» گازەتiندە وراز يساەۆ پەن Iزمۇقان قۇرامىسوۆتىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن عابباس توعجانوۆ پەن ءابدiراحمان بايدiلدين، ح. جۇسiپبەكوۆ، س. ساپاربەكوۆ،            و. جاندوسوۆ قول قويعان اشىق حات جاريالاندى. بۇل اشىق حات  احمەت بايتۇرسىنوۆ باستاتقان الاش ازاماتتارىن «قۇرباندىققا شالۋداعى» ەڭ سوڭعى شەشۋشi سوققىنىڭ مiندەتiن اتقاردى. گولوششەكيننiڭ ايىزىن قاندىرۋ ءۇشىن:«بiر توپ جولداستار - «پراۆدا» گازەتiنiڭ جانە «ادەبيەت ەنتسيكلوپەدياسىنىڭ» رەداكتسيالىق القاسىنا كەيبiر جازۋشى - قازاقتاردىڭ تۆورچەستۆوسىنا باعا بەرۋدە  «ەنتسيكلوپەديادا» جiبەرiلگەن قاتە پiكiرلەرگە وراي قارسىلىق - حات جولدادى. كوپشiلiكتiڭ ەرەكشە نازارىن اۋدارعان وسى حاتتى تولىق جاريالاپ وتىرمىز»، - دەگەن تۇسiنiكپەن جاريالاندى.الاشتىڭ ارداقتىلارىن تۇرمەنiڭ بوساعاسىنان بiراق شىعارعان «جازۋشى - قازاقتاردىڭ تۆورچەستۆوسى تۋرالى» حاتتا:«قۇرمەتتi جولداستار»! بiزدiڭ پiكiرiمiزشە، اۋەزوۆ پەن بايتۇرسىنوۆتىڭ شىعارمالارىنا ماركستiك كوزقاراسقا مۇلدەم جات باعا بەرiلگەن......بايتۇرسىنوۆ تۋرالى بەرiلگەن باعا دا ءدال ەمەس. راس، رەۆوليۋتسياعا دەيiن بايتۇرسىنوۆ قازاقتىڭ ۇلتتىق زيالىلارىنىڭ جەتەكشiلەرiنiڭ بiرi بولدى، پاتشالىق ساياساتقا قارسى كۇرەستi, سول كەزدە ول قازاق تۇرمىسىنداعى الدىڭعى قاتارلى بۋرجۋازيالىق رەۆوليۋتسيونەر بوپ تابىلدى. الايدا مۇنىڭ بارلىعى ەشكiمگە دە: «بايتۇرسىنوۆ - قازاقتىڭ اسا كورنەكتi اقىنى» دەۋگە قۇقىق بەرمەيدi. ... ول اقىن بولعان جوق. ول پۋبليتسيست بولدى جانە پۋبليتسيست بولىپ قالادى. بايتۇرسىنوۆ بۋرجۋازيالىق ۇلتشىل - قازاق بايلارىنىڭ يدەولوگى بولىپ قالا بەرەدi... ول كونتررەۆوليۋتسيالىق يدەولوگيانى ۋاعىزدادى. بۇگiنگi قازاق قوعامى بايتۇرسىنوۆتى بiزدiڭ پارتيامىزعا قارسى كۇرەسكەن جانە كۇرەسiپ كەلە جاتقان رەاكتسيالىق الاشورداشىل ينتەلەگەنتسيانىڭ بiر كوسەمi دەپ سانايدى.«ادەبيەت ەنتسيكلوپەدياسىنىڭ» رەداكتسيا القاسى جiبەرگەن قاتەلiكتەردi تۇزەتۋ مۇددەسiن كوزدەگەن بiزدiڭ بۇل پiكiرiمiزگە «پراۆدانىڭ» بەتiنەن ورىن بەرۋiڭiزدi وتiنەمiز. كوممۋنيستiك سالەممەن: و. يساەۆ، ءا. قۇرامىسوۆ، ع. توعجانوۆ، س. ساپاربەكوۆ،     و. جاندوسوۆ، ح. جۇسiپبەكوۆ، ا. بايدiلدين»، - دەپ جازىلدى.

<!--pagebreak-->

مىنە، وسىنداي مەملەكەتتiڭ اتىنان جاسالعان رەسمي ايىپتاۋ مالiمدەمەسىنەن كەيىن بiر ايدىڭ iشiندە احمەت پەن جۇسiپبەك، ماعجان قاماۋعا الىندى.1929 جىلدىڭ 2 ماۋسىمىندا قىزىلوردا قالاسىندا وتەتىن ادەبيەتشىلەر مەن تىلشىلەردىڭ جينالىسىنا شاقىرىلادى دا، سول جەردە قاماۋعا الىنىپ، قايتادان الماتىنىڭ تۇرمەسىنە جونەلتىلەدى.تەرگەۋدىڭ ءىىى تومى احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ انكەتاسىمەن اشىلعان. بايتۇرسىنوۆ احمەت 1870 (ناعىندا 1873 ج. - ت.ج.) قوستاناي وبلىسىنىڭ تورعاي اۋدانىندا تۋعان. قارۋىندا ايەلى، ءۇش بالاسى بار. «الاش» پارتياسىنىڭ مۇشەسى بولعان، 1921 جىلى  ۆكپ(ب) مۇشەلىگنە وتكەن، 1921 جىلى پارتيالىق تازالاۋ كەزىندە ۇيىمنان ءوزىن تىس ۇستاعانى ءۇشىن شىعارىلعان. قازىر پارتيادا جوق.  كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا سوتقا تارتىلماعان. ارنايى ورتا ءبىلىمدى. كازپي-ءدىڭ وقىتۋشىسى.1921 جىلى ورىنبور قالاسىندا كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇيىم قۇرىپ، ورتا ازياداعى پانتيۋركيستىك ۇيىمداردىڭ باسشىسى ۆاليدوۆپەن بايلانىس جاساعانى ءۇشىن، قىلمىسكەر دەپ تابىلدى. سونداي-اق 1927 جىلى قىردا (؟) قارۋلى كوتەرىلىستى دايىنداۋ تۋرالى ماسەلەنى تالقىلاۋعا قاتىستى. سول ءۇشىن رسفسر قىلمىستى ىستەر كودەكسىنىڭ 58 ستاتياسىنىڭ 2, 4 جانە 11 تارماقتارىنا سايكەس جاساعان قىلمىسى بويىنشا جازاعا تارتىلدى. سول جىلى 12 ماۋسىمنان باستاپ قىەمەتتەن بوساتىلدى. 20 ماۋسىم كۇنى ۇيىنە ءتىنتۋ جەۇرگىزىلىپ، كىتاپتارى، قويىن داپتەرى، ءىس جۇرگىزۋ قاتيرالارى، قولجازبالارى، حاتتارى تارگىلەندى.حالىقتىڭ باسىنا قارا بۇلت بوپ ءۇيىرىلىپ، ميلليونداعان ادامداردىڭ وبالىنا قالىپ، قازاسىن ارقالاعان قاسىرەتتى «58-ستاتيانىڭ» قازاقستانداعى العاشقى تاۋقىمەتتى تاڭباسى «احمەت بايتۇرسىنوۆ باستاتقان ۇلتشىل-بۋرجۋازياشىل كونتررەۆوليۋتسيونەرلەردىڭ «قىلمىستى ىسىنە» باسىلدى. بۇل - ستاتيا جەكە تۇلعالاردىڭ قوعامدىق-ساياسي قايراتكەرلىگى مەن ازاماتتىق كوزقاراسىنا باسىلعان تاڭباسى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار جالپى جەكە ادامنىڭ اقىل-ويىنا، ار-وجدانىنا، جان-جۇرەگىنە باسىلعان «كەڭەستىك قارعىس تاڭبا» بولاتىن. احمەت بايتۇرسىنوۆ «58-ءدىڭ» بارلىق زورلىق-زومبىلىعىن كورىپ، ازاپ-قازابىن تارتتى. مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ەستەلىگىنە جۇگىنسەك، احاڭ - ا.بايتۇرسىنوۆ ءار كۇنى: بۇگىن كىمنەن نە سۇرايتىنىن، قانداي «ايعاق» ۇسىناتىنىن الدىن-الا بولجاپ، ءدال تاۋىپ وتىرادى ەكەن. ويتكەنى تۇرمەدە كوپ وتىرىپ تاقىستانعان كەڭەستىك بولشەۆيكتەر قولدانىپ وتىرعان وتارشىل جازالاۋ جۇيەسىنىڭ اككى تاسىلدەرىنىڭ ءبارى دە بايتۇرسىنوۆقا بۇرىننان تانىس بولاتىن. سەبەبى، تۇرمە احاڭا - ا.بايتۇرسىنوۆقا اكەدەن قالعان «مۇرا»، ۇرپاقتان-ۇرپاققا جالعاسقان «ءداستۇر» بولاتىن». سوندىقتان دا ول تۇرمەدەن تىس تولتىرىلعان انكەتالارداعى:«قانداي ەلگە، قانداي رۋعا جاتاسىڭ. بۇرىنعى شىققان تەگىڭ كىم جانە ولاردىڭ الەۋمەتتىك دارەجەسى قانداي»، - دەگەن سۇراقتاردىڭ بارلىعىنا:«ۇلتتىق وزبىرلىقتىڭ زاردابىن جاسىمنان تارتىپ ءوستىم. اكەم جانە اكەمنىڭ اعاسى وكتەمشىل ويازدىڭ زورلىعىنا قارسى شىققانى ءۇشىن يتجەككەنگە جەر اۋدارىلدى»، - دەپ جاۋاپ قايىرىپ وتىرعان.ال مۇنىڭ استارىندا تاۋقىمەتتى اساۋ تاعدىردىڭ تابى جاتتى. احمەت مۇشەل جاسقا - ون ۇشكە تولعاندا اكەسى بايتۇرسىن مەن اعاسى اقتاس تورعاي ۋەزىنىڭ كارى ويازى ياكوۆلەۆتى ساباپ، باسىن جارعانى ءۇشىن 15 جىلعا سىبىرگە ايدالدى. اقتاستىڭ ايەلى ولارمەن بىرگە يتجەككەنگە ەرىپ بارىپ، اڭ تەرىسىن يلەيدى، قۇلاقشىن، تىماق، ەتىك تىگىپ، قارجى تاۋىپ، وعان تاماق ساتىپ الىپ، تۇرمەدەگى كۇيەۋى مەن قاينىسىنا جەتكىزىپ تۇرادى. ءسويتىپ، قازاقتىڭ قاراپايىم ايەلى ەكى ازاماتتى ازاپ پەن اشتىقتىڭ تىرناعىنان اراشالاپ قالادى. تاعى دا سول تۇستاعى  انكەتالارداعى:«اقپان توڭكەرىسىنە دەيىن نەمەن شۇعىلداندىڭىز. سوتتالدىڭىز با؟ سوتتالساڭىز نە ءۇشىن سوتتالدىڭىز؟»، - دەگەن سۇراققا ۇنەمى:ا.بايتۇرسىنوۆ: «قازاق حالقىنىڭ تالاپ-تىلەگىن بىلدىرگەن 1905 جىلعى شاعىمىن - پەتيتسيانى جازۋعا قاتىسقانىم ءۇشىن 1909-1910 جىلدارى تۇرمەگە قامالدىم. سول ءۇشىن قازاق اراسىندا ءومىر ءسۇرۋ قۇقىنان ايىرىلدىم»، - دەپ جاۋاپ بەرگەن.شىندىعىنا جۇگىنسەك، بۇل قىسقا قايىرىلعان ءماتىنىڭ استارىندا احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ عانا ەمەس، جالپى قازاق ۇلتىنىڭ ارىز-ارمانى جاتىر ەدى. «1905 جىلدىڭ باسىندا ىشكى-سىرتقى توڭكەرىستىك تەگەۋىرىنگە شىداي الماعان پاتشا وكىمەتى: «حالىق سايلاعان وكىلدەردىڭ كەڭەسىن شاقىرۋعا، بۇقارا مۇڭىن جەتكىزەتىن شاعىم-ارىزداردى (پەتيتسيانى) جازۋعا رۇقسات بەردى. بۇل قازاقتاردىڭ اراسىندا ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىن وياتتى. 1905 جىلدىڭ ساۋىرىندەگى بۇل ەركىندىك پاتشا جارلىعىمەن بەكىتىلدى. كوكتەمنەن باستاپ ادام كوپ جينالاتىن جايلاۋ مەن جارمەڭكەلەردە قازاق ەلىنىڭ قامىن ويلايتىن تۇسەلدەر اشىلىپ، پاتشا اعزامعا قاراتىلعان ۇلت مۇددەلەرى حاتقا ءتۇسىپ، قول قويىلدى. ءسويتىپ، 1905 جىلدىڭ ماۋسىمىندا قارقارالى ويازىنداعى قوياندى جارمەڭكەسىندە 14 500 قازاقتىڭ قولى قويىلعان پەتيتسيا مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسىنا جولداندى. بۇل - ازاتتىق اڭساعان حالىقتىڭ ويانعان ساناسىنىڭ تۇڭعىش ءۇن قاتۋى ەدى. وندا: تاۋەلسىز ءدىني ءمۇفتيات، جەر، سوت، مەملەكەتتىك دۋماعا قازاقتان دەپۋتات سايلاۋ ماسەلەلەرى تالاپ ەتىلدى. بۇل مانيفەست قازاق تىلىنە اۋدارىلىپ، قىر ەلىنە تارالدى. قازاقتاردىڭ باسىنا بارشا ادامنىڭ تەڭدىگى، ۇجدان بوستاندىعى، حالىق بيلىگى تۋرالى سوزدەر ايتاتىن، ەستەن كەتپەس ەرەكشە كۇندەر تۋدى. مۇنى ۇيىمداستىرعاندار: وتانى مەن تۋعان ۇلتىنىڭ باقىتىن ويلايتىن ۇلت زيالىلارى، سونىڭ ىشىندە ۇلت كوسەمدەرى" - ءاليحان بوكەيحانوۆ پەن احمەت بايتۇرسىنوۆ ەدى. قازاقتىڭ جاندارم تىڭشىلارى احمەتتىڭ سوڭىنا ءتۇسىپ، 1909 جىلى 1 شىلدە كۇنى تۇتقىنداپ، سەمەيدىڭ تۇرمەسىنە قامادى. وندا 1910 جىلدىڭ 21 اقپانىنا دەيىن سۇراق-جاۋاپسىز جاتتى. بۇل وقيعا رەسەيدەگى رەۆوليۋتسيالىق رۋحتاعى «رەچ» اتتى گازەتتىڭ نازارىن اۋدارىپ، وندا «قازاق اقىنى احمەت بايتۇرسىنوۆ تۇرمەدە» دەگەن ماقالا جاريالاندى. «قاپاستاعى قازاق پەداگوگى»، «بۇراتانا حالىقتىڭ زيالىسى» ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ ازاماتتىق قۇقىعىنىڭ اياققا باسقاندىعى تۋرالى ماقالانىڭ اۆتورى دۋما مۇشەسى ن.سكالوكۋبوۆ ىشكى ىستەر ءمينيسترى پ.گ.كۋرلوۆقا:«سەمەي مەن وسكەمەننىڭ تۇرمەلەرىندە كوپ ايدان بەرى ەشقانداي سوتسىز-تەرگەۋسىز قاپاستا وتىرعان بىرنەشە قازاق زيالىلارى ماعان شاعىم جولداپ، وزدەرىنىڭ جانە ولاردىڭ ءۇي-ءىشىنىڭ اسا كۇيىنىشتى جاعدايىنا نازار اۋدارۋدى ءوتىنىپتى. سونداي-اق، سەمەي تۇرمەسىندە جاتقان احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ ايەلىنەن جانە جەرگىلىكتى تۇرعىنداردان ونىڭ ءىسى مەن جاعدايىن انىقتاۋدى ۇسىنىس جاساعان حات الدىم. بايتۇرسىنوۆ - قازاقتىڭ اقىنى، كرىلوۆتىڭ مىسالدارىن قازاق تىلىنە اۋدارعان. ول قارقارالىداعى ورىس-قازاق مەكتەبىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولعان. سەمەي گۋبەرناتورى وعان:قازاق حالقىنىڭ اتىنان يمپەراتور اعزامعا تالاپ-تىلەك بىلدىرگەن حاتتى - پەتيتسيانى جازۋعا قاتىستى، سودان كەيىن، مەنىڭ سەنىمدى ادامدارىمنىڭ مالىمەتى بويىنشا، مۇلدەم نەگىزسىز - قازاقتاردىڭ اراسىنا سەپەراتيستىك يدەيانى تاراتتىجانە الىم-سالىقتى تولەمەدى،- دەگەن كىنا تاققان.ول 1 شىلدە كۇنى تۇتقىندالعان، بىراق وسى كۇنگە دەيىن وعان ەشقانداي قىلمىسىن ايعاقتايتىن ايىپ تاعا الماي وتىر. وسكەمەننىڭ (سەمەي وبل.) تۇرمەسىندە وتىرعان تۇتقىننىڭ 11 قازان كۇنى ماعان جازعان حاتىڭدا: ولاردى - تۇتقىنداردى، «اياۋسىز تەپكىلەيتىنىن» حابارلادى»، - دەپ جازىپ احمەتتىڭ ار-نامىسىن قورعادى.ىشكى ىستەر ءمينيسترىنىڭ ءىس قاعازىنا 7 جەلتوقسان كۇنى تىركەلگەن دۋما مۇشەسىنىڭ مالىمەتى اياقسىز قالماي، دەر كەزىندە «كەڭسە اينالىمىنا» ءتۇستى. التى اي بويى قوزعالماعان ءىس شۇعىل تۇردە قولعا الىنىپ، ەشقانداي دا ايىپ تاعىلماستان، شۇعىل تۇردە: ا.بايتۇرسىنوۆ:ء"بىر تاۋلىكتىڭ ىشىندە سەمەي قالاسىن تاستاپ شىقسىن، ءۇش جىل بويى قازاق دالاسىنان سىرت جەردە تۇرسىن", - دەگەن ۇكىم شىعارىلدى.بۇل وكىمگە وراي احمەت بايتۇرسىنوۆ عىلىمي-مادەني ءداستۇرى بار، قازاقتىڭ وقىعان ازاماتتارى جينالعان ورىنبور قالاسىنتاڭداپ الىپ، ء"وز ەركىمەن" جەر اۋدارىلدى.تاعدىردىڭ تالكەگىندە شەك بولساشى. اراعا تۋرا جيىرما جىل سالىپ (1909 جىلدىڭ 1 شىلدەسى - 1929 جىلدىڭ 2 ماۋسىمى), احمەت بايتۇرسىنوۆ تاعى دا تۇرمەگە ءتۇستى. ءبىرىنشىسى، لەنين ءدال تاۋىپ ايتقان «ەزىلگەن حالىقتار تۇرمەسى» اتانعان پاتشالىق سامودەرجاۆيەنىڭ اباقتىسى. وندا ەزىلگەن حالقىنىڭ ازاتتىعىن اڭساعانى ءۇشىن قامالدى. ەكىنشىسى، تاعى دا لەنين ايتقان، "ەزىلگەن حالىقتارعا ەركىندىك بەرگەن" حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ بىرىككەن مەملەكەتتىك ساياسي باسقارماسىنىڭ (وگپۋ-ءدىڭ) تۇرمەسى. بۇل جولى ازات ەلىنە سىڭىرگەن ەڭبەگى ءۇشىن ۇستالدى. سونىمەن احمەت بايتۇرسىنوۆ «1921 جىلى ورىنبور قالاسىندا «استىرتىن كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇيىم» قۇردى ما، جوق پا؟ بۇقاراداعى مۇحاررامشىلاردىڭ - «باسماشىلاردىڭ» قوزعالىسىنا قوسىلعان ۆاليدوۆپەن كەڭەس وكىمەتىنە بىرىگىپ كۇرەسۋ تۋرالى قۇپيا حات الىسقانى راس پا، جالعان با؟ وعان جاۋاپ iزدەپ، قوسىمشا تەرگەۋ جۇرگiزبەي-اق، ز.ءۆاليدوۆتىڭ "ەستەلىكتەرىندەگى" جازبالارىنا جانە قازاق سسر جوعارى سوتىنىڭ 1989 جىلعى 4 قاراشاداعى انىقتاماسىنا جۇگiنسەك، شىندىقتىڭ بەتى تولىق اشىلادى:جالپى، ا.بايتۇرسىنوۆ پەن ز.ۆاليدوۆ تانىس پا ەدى ءوزى، تانىس بولسا، قاي ۋاقىتتان بەرى تانىس؟ز.ۆاليدوۆ: «1912 جىلى ... ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ ۇيىندە بىرنەشە كۇن تۇردىم. وعان احمەت بايتۇرسىنوۆ قوناققا كەلىپ جاتىر ەكەن. ءبىز ۇزاق اڭگىمەلەستىك، تۇركى تاريحىنا قازاق حاندارىن قالاي كىرىكتىرۋ كەرەكتىگىن ويلاستىردىق. بۇل، ەكىنشى كىتاپتى جازا باستاۋ دەگەن ءسوز ەدى».ا.بايتۇرسىنوۆ: «ۆاليدوۆپەن مەن سامارا قۇرىلتايىندا (1918 جىل) تانىستىم».ز.ۆاليدوۆ: «...ءبىز تۇركىستانداعى سوتسياليستىك قوزعالىستىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، دەربەس سوتسياليستىك پارتيا قۇرىپ، ونى روسسيا كومپارتياسىنان ءبولىپ الىپ، ءىىى ينتەرناتسيونالعا دەربەس مۇشە رەتىندە كىرۋدى جوسپارلادىق...  بۇل كەزدە قازاق پەن وزبەكتىڭ كورنەكتى قايراتكەرلەرى نيزام حودجاەۆ، تۇرار رىسقۇلوۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ موسكۆادا بولاتىن. ورتالىق كوميتەتتىڭ جانىنداعى مۇسىلمان كوممۋنيستەرى بيۋروسى سوڭعى دەمىن الىپ جاتقان. ءولىپ بارا جاتقان وسى ۇيىمدى پايدالانىپ تۇركىستان، قازاقستان، باشقۇرتستان، بۇقارا مەن حيۋا وبلىستىق كومپارتيا ۇيىمىن ىقپالىمىزدا ۇستاۋدى كوزدەدىك. بۇل باعىتتاعى جۇمىستى جانداندىرۋ ءۇشىن باشقۇرتستاندا جۇرگەن كەزىمنىڭ وزىندە تۇركىستانعا 14 ادام جىبەرگەن بولاتىنمىن. بۇل جۇمىس موسكۆادا بۇرىنعىدان دا كەڭ اۋقىمدا جۇرگىزىلدى».ا.بايتۇرسىنوۆ: «بۇدان كەيىن ۆاليدوۆپەن موسكۆادا كەزدەستىم. ول بۇل  كەزدە كەڭەس وكىمەتى جاعىنا شىققان بولاتىن».ت.رىسقۇلوۆ: «پەتەرس: 1920 جىلى پارتيا ۇيىمىندا دايىندالدى دەگەن جەلەۋمەن، ناعىندا پارتيا ۇيىمى ەمەس كونترورەۆوليۋتسيالىق «يتتيكاد ءۋا تەراككي» ۇيىمى دايىنداعان باعدارلامامەن دەلەگاتسيا بولىپ لەنيننىڭ قابىلداۋىنا كىردى. دەلەگاتسيا موسكۆاعا بارعان سوڭ بەلگىلى باشقۇرت بۋرجۋازياشىل-ءاۆانتيۋريسى ۆاليدوۆپەن جانە تاتار ۇلتشىلى سۇلتانعاليەۆپەن كەڭەسىپ، «يتتيكاد ءۋا تەراككي» ۇيىمى ارقىلى باعدارلامانى تالقىلادى، ءسويتىپ وزدەرىنىڭ كىم ەكەنىن اشىپ الدى. دەلەگاتسيا تاشكەنتكە ورالعان سوڭ «يتتيكاد ءۋا تەراككي» ۇيىمىنىڭ تاشكەنتتىك بەلسەندىلەرىنىڭ الدىندا ەسەپ بەردى، دەلەگاتسيا ۇسىنعان پلاتفورما بەلسەندىلەردىڭ قولداۋىن تاۋىپ، تاياۋ ۋاقىتتا جۇزەگە اسىرۋعا ءتيىستى باعدارلاما رەتىندە قابىلداندى»، - دەپ جازادى... موسكۆاعا بارسىمەن كوميسسيا بەلگىلى باشقۇرت ۇلتشىلى ۆاليدوۆپەن (باشكيريا), سۇلتانعاليەۆپەن (تاتاريا), بايتۇرسىنوۆپەن (قازاقستان) كەزدەستى. كەڭەستە كەڭەس وكىمەتىمەن كۇرەسۋدىڭ جالپى پلاتفورماسى تالقىلاندى...بۇدان كەيىن ءبىز ءۆاليدوۆتىڭ، سۇلتانعاليەۆتىڭ، بايتۇرسىنوۆتىڭ قاتىسۋىمەن كەڭەس وتكىزدى، - دەلىنەدى... بايتۇرسىنوۆقا كەلەتىن بولساق، ول ءبىز كەلمەي تۇرىپ ورىنبورعا كەتىپ قالعان بولاتىن...».ا.بايتۇرسىنوۆ: «شىندىعىن ايتسام، 20-جىلى ماسكەۋدە قىزمەت ىستەپ جۇرگەنىمدە ونىمەن بىرنەشە رەت كەزدەستىم».ە.وماروۆ: «ماسكەۋدىڭ سىرتىندا ءبىزدىڭ باستاڭعى ۇيىمداستىرعانىمىز ەسىمدە. وعان مىنا ادامدار قاتىستى: مەن، ابدوللا بوكەيحانوۆ، بايتۇرسىنوۆ، تاناشەۆ، سودان كەيىن ەرمەكوۆ جانە ۆاليدوۆ بولدى-اۋ دەيمىن. سونىمەن بىرگە باشقۇرستان مەن تاتارستاننىڭ وكىلدىكتەرىنىڭ بىرنەشە قىزمەتكەرلەرى، ونىڭ ىشىندە سەيدعاليەۆ پە، الدە سۇلتانعاليەۆ پا ءبىر ادام بولدى، ال وسى ەكەۋىنىڭ ناقتى قايسىسى بولدى، ونى اشىپ ايتا المايمىن. باستاڭعىنىڭ اتى - باستاڭعى، ىشتىك - جەدىك، تۇستەندىك. بىزبەن بىرگە باشقۇرت پەن تاتار قىزمەتكەرلەرىنىڭ ايەلدەرى بولدى. وسى باستاڭعىدان كەيىن ۆاليدوۆپەن كەزدەسكەن ەمەسپىن. بۇل باستاڭعىدا ءبىز ساياسي ماسەلەلەردى، ونىڭ ىشىندە ۇلتتىق ولكەلەر تۋرالى ماسەلەنى تالقىلادىق پا، جوق پا، ول جاعى ەسىمدە قالماپتى. مۇمكىن ونداي اڭگىمەلەر ايتىلسا - ايتىلعان دا شىعار. بايتۇرسىنوۆ ول كەزدە ۆكپ /ب/-نىڭ مۇشەسى بولاتىن، سوندىقتان دا بارلىق پارتيادا جوقتاردى ونىڭ مۇشەلىگىنە وتۋگە ۇگىتتەدى. بايتۇرسىنوۆ ول كەزدە مەنىڭ وزىمە جەكە ۇسىنىس جاسادى. ەرمەكوۆ بايتۇرسىنوۆتىڭ ۇسىنىسىن قىزۋ قولدادى، بىراق تا ونىڭ ءوزى نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، وتپەي قالدى. ۆكپ /ب/ تۋرالى "الاشوردانىڭ" ارنايى نۇسقاۋى بولعان - بولماعانىن بىلمەيمىن. مەنىڭ ءوزىم دە بايتۇرسىنوۆتىڭ سول ۇسىنىسىن جاقتادىم، بوكەيحانوۆ ءاليحان دا بۇل پىكىردى قوستادى».تەرگەۋ ءىسىنىڭ قورىتىندىسىنان: «1. الاشورداشىلارعا كەشىرىم جاسالعاننان كەيىن دە، 1921 جىلى ۆاليدوۆ پەن ەرمەكوۆكە قوسىلىپ كەڭەس وكىمەتىنە قارسى كونتررەۆوليۋتسيالىق استىرتىن ۇيىم قۇرعان. «ۆاليدوۆ، بايتۇرسىنوۆ، ەرمەكوۆ ۇشەۋى موسكۆادا بولعان كەزىندە استىرتىن ۇيىم قۇرۋ قاجەتتىگىن اقىلداستى» (ادىلەۆتىڭ مالىمدەمەسى، 1 توم، 10-بەت). اتالعان ۇيىمعا (ورىنبور) بايتۇرسىنوۆ، بوكەيحانوۆ، سارسەنوۆ، وماروۆ، بولعانباەۆ كىرگەن» (سوندا، 1- توم، 11 -بەت).ز.ۆاليدوۆ: «بۇل شىندىق (لەنيننىڭ ءسوزىن مەكزەپ وتىر - ت.ج.) كەڭەس وكىمەتىنە قارسى پارمەندى جانە اشىق تۇردە كۇرەس جۇرگىزۋ قاجەتتىگىن ءبىزدىڭ الدىمىزعا مىندەت ەتىپ قويدى. سول كۇندەرى تاشكەنتتەگى ولاردىڭ پىكىرلەستەرى رىسقۇلوۆ، نيزام قوجاەۆ جانە باسقالارى تۇركىستان كوميسسياسىنىڭ جانە تۇركىستان اتقارۋ كوميتەتىنىڭ (تۋرتسيك-ءتىڭ) قۇرامىنان شىعارىلدى. ءبىز، احمەت بايتۇرسىنوۆ ەكەۋمىز 29 ماۋسىم كۇنى موسكۆادان كەتىپ قالۋعا كەلىستىك. بۇعان ستالين رۇقسات بەرمەدى، بىراق استراحانعا بارىپ دەنساۋلىعىمدى تۇزەتەمىن، - دەگەن سىلتاۋ ايتىپ ورتالىق كوميتەتتىڭ حاتشىلارى كرەستينسكي مەن پرەوبروجەنسكيدىڭ رۇحساتىن الدىق».ا.بايتۇرسىنوۆ: «موسكۆادان ورىنبورعا اۋىسقان سوڭ ۆاليدوۆپەن كەزدەسكەن ەمەسپىن جانە ەشقانداي حات الىسقامىن جوق».ز.ۆاليدوۆ: «... «تۇركىستان ۇلتتار بىرلىگىنىڭ» تاشكەنتتەگى قۇرىلتايىنا تۇركىستان ساياساتىنىڭ بەلدى تۇلعالارى - ءاليحان بوكەيحان، تۇرار رىسقۇلوۆ، احمەت بايتۇرسىن، مۇحامەدجان تىنىشباەۆ، وزبەكتەردەن مۋناۋار قاري، بۇحارالىق حاكىمزادا، مىرزا ابدىقادىر مۇحيددين، تۇرىكمەندەردەن زاڭگەر قاقاجان بەردىباەۆ جانە باسقالار كەڭەستەردىڭ قاتاڭ باقىلاۋىندا بولعاندىقتان دا قۇرىلتايعا كەلە المادى (445-بەت)... قۇرىلتايىمىز 18-قىركۇيەكتە باستالدى».د.ادىلەۆ: «بۇرىنعى «الاشوردا» ۇكىمەتىنىڭ ورىنبورداعى وكىلدەرى بۇعان قۋاندى جانە بۇقاراعا ەكى ادام جىبەرۋ كەرەك دەستى. اقىر سوڭىندا  الاشورداشىلاردىڭ توبىنا جاڭا كىرگەن مەنى مەن بولعانباەۆ ەكەۋمىزدى ىسساپارعا بارسىن دەپ شەشتى. ۇيىم قۇرامىنا بايتۇرسىنوۆ، بوكەيحانوۆ، سارسەنوۆ، وماروۆ، بولعانباەۆ جانە مەن كىردىم. بولعانباەۆقا بوكەيحانوۆ - توراعا، بايتۇرسىنوۆ - مۇشە، سارسەنوۆ - حاتشى رەتىندە قولدارىن قويعان ماندات بەرىلدى. وعان «الاشوردانىڭ» نەمەسە ونىڭ تورعايداعى ءبولىمىنىڭ ءمورى باسىلدى. سارسەنوۆ بياحمەت «الاشوردا» ۇكىمەتىنىڭ ۇيلەستىرۋشى حاتشىسى بولاتىن. ايتپاقشى مەن كەتكەننەن كەيىن ءبىرازدان سوڭ ول قايتىس بولدى. ۇيىمدى (تاشكەنتتەگى - ت.ج.)  ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى ونىڭ باۋىرى (دانيال سارسەنوۆ - ت.ج.) بولاتىن. قولىنداعى ماندات ارقىلى بولعانباەۆقا شەت ەلدىكتەرمەن كەلىسىم جۇرگىزۋگە تولىق وكىلدىك بەرىلدى. وعان ەبىن تاۋىپ تاشكەنتتەگى استىرتىن ۇيىممەن بايلانىس جاساۋ تاپسىرىلدى. ماعان تاشكەنتكە الدىن-الا ءجۇرىپ كەتىپ، جالپى جاعداي تۋرالى بايانداۋ مىندەتى جۇكتەلدى...».جوعارعا سوتتىڭ انىقتاماسى: «...ادiلەۆتىڭ بەرگەن جاۋابىن بايتۇرسىنوۆ تا، بوكەيحانوۆ تا راستامادى جانە تومەندەگiندەي تۇسiنiك بەردi: ولار «الاشوردا» تاراتىلىپ، 1920 جىلى سوۆەت وكiمەتi جاعىنا شىققاننان كەيiن ەشقانداي دا ساياسي iسپەن اينالىسپاعان، ەشقانداي كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇيىم قۇرماعان. بۇل جونiندە بەرگەن ادiلەۆتىڭ جاۋابى ويدان شىعارىلعان، ولار ۆاليدوۆتەن ەشقانداي دا حات الماعان. ولارعا (بايتۇرسىنوۆ پەن بوكەيحانوۆقا-ت.ج.) ۆاليدوۆتىڭ باعدارلاماسى (پلاتفورماسى) بەلگiلi بولاتىن، بiراق تا وعان بۇلاردىڭ ەشقانداي قاتىسى جوق".ا.بايتۇرسىنوۆ (د.دوسجاننىڭ جاريالانىمى بويىنشا): «قاي جىلى ەكەنى ەسىمدە جوق، ايتەۋىر، ۆاليدوۆ شەتەلگە كەتىپ قالىپتى.. نە گەرمانيعا، نە تۇركيادا ءجۇر ەكەن دەگەندى ەستىدىم.  ال ۆاليدوۆ 21-جىلى ورتا ازيادا تۇرىپتى دەگەندى ءوز باسىم بىلگەن دە، ەستىگەن دە ەمەسپىن. بۇل تۋرالى اڭگىمە قوزعاۋعا ۋاقىت بولمادى. ورىنبور قالاسىندا تۇرعانىمدا، بۇحاردان، سوندا تۇرعان ۆاليدوۆتەن 21-جىلى پوچتا ارقىلى بولسىن، نە ارنايى بارىپ كەلگەن  ادام ارقىلى بولسىن، ەشقانداي حات-حابار العان ەمەسپىن.ال بولعانباەۆتى 1913 جىلدان بەرى بىلەمىن، العاش رەت ورىنبوردا كەزدەستىك. ول سوندا وقىپ جۇرگەن بولاتىن، «قازاق» گازەتىن شىعارا باستاعانىمدا كەڭسەگە ءجيى-ءجيى كەلىپ تۇردى. گازەت رەداكتسياسىندا ىستەمەسە دە، تۇراقتى تۇردە ماقالا جازىپ، قولعابىسىن تيگىزدى. مەن بولعانباەۆتى بۇحاراداعى  ۆاليدوۆكە ەلشى ەتىپ جىبەرگەن ەمەسپىن، وعان ەشقاشان، ەشقانداي ماندات سەنىپ تاپسىرماعانىم دا انىق. مەنىڭ قازىرگى بار زەيىنىم عىلىمي جۇمىستىڭ توڭىرەگىندە. ودان وزگەنى ويلاۋعا ۋاقىتىم دا، مۇرشام دا جوق. سوندىقتان دا كەڭەس وكىمەتىنىڭ قانداي دا ءبىر ماسەلە تۋرالى قاۋلىلارىمەن جاقسى تانىس ەمەسپىن. ساياساتپەن اينالىسۋدى مۇلدەم قويعامىن». جوعارعا سوتتىڭ انىقتاماسى: «سونىمەن قاتار، بايتۇرسىنوۆ ادiلەۆپەن بەتپە-بەت كەزدەسiپ، كۋالاسقاندا، ول (بايتۇرسىنوۆ) سوڭعى ادامعا (ادiلوۆكە): «الاش» پارتياسى قۇرىلعان كۇننەن باستاپ، ونىڭ (ادىلەۆتىڭ) اعاسىمەن پىكىر ارازدىعى بار ەكەندىگىن، سوندىقتان دا بۇعان (ادiلەۆكە) ەشنارسەنi سەنiپ تاپسىرمايتىندىعىن ايتتى. ءوز كەزەگىندە ادiلەۆ ءوزiنiڭ اعاسىنىڭ بايتۇرسىنوۆپەن قىرعي قاباق، دۇشپاندىق قارىم-قاتىناستا بولعاندىعىن مويىندادى. بەتتەسۋ (د.دوسجانوۆتىڭ جاريالانىمى بويىنشا): سۇراق: 21-جىلى، ورىنبور قالاسىندا، ۇلتشىلداردىڭ جينالىسى ءوتىپ جاتقاندا ءوزىڭىزدىڭ ۆاليدوۆتەن حات العانىڭىز تۋرالى بوكەيحانوۆقا، سارسەنوۆكە، ادىلوۆكە حابارلاعانىڭىز ەسىڭىزدە مە؟جاۋاپ: ۆاليدوۆتەن ەشقانداي حات العان ەمەسپىن. ونداي حاتتى  العان بولسام، وندا ونى كوپشىلىكتىڭ الدىندا جايىپ سالماس ەدىم.

<!--pagebreak-->

ەسى دۇرىس، لوگيكالىق ويلاۋ جۇيەسى دۇرىس كىسى ولاي ەتپەيدى.ادىلوۆقا سۇراق: بايتۇرسىنوۆتىڭ ۆاليدوۆتەن حات العانى تۋرالى حاباردى قانداي جاعدايدا ەستىگەن ەدىڭىز. ەسىڭىزگە ءتۇسىرىڭىز. جاۋاپ: حاتتىڭ كەلگەنى تۋرالى حاباردى ءدال كىمنەن ەستىگەنىمدى بىلمەيمىن، ايتەۋىر جينالىستا وقىلعانعا دەيىن ەستىگەنىم انىق. بوكەيحانوۆ، مەنىڭ ءوزىم، وماروۆ، بولعانباەۆ قاتىسىپ وتىرعان ۇلتشىل قايراتكەرلەردىڭ باس قوسۋىندا   الگى حاتىڭ وقىلعانى ءالى ەسىمدە».بايتۇرسىنوۆ: «ءادىلوۆ، سەنىڭ ايتقانىڭا سەنسەك، الگى حات قۇپيا شيفرمەن جازىلعان كورىنەدى، ەندەشە سول قۇپيا جازۋدى وقيتىن «كىلت» قايدا ەكەن؟ادىلوۆ: «كىلت» حاتتىڭ ىشىندە بولاتىن، جينالىسقا قاتىناسقان ادامداردىڭ بارلىعى، ونىڭ ىشىندە مەن دە ول «كىلتتى» كوردىك.بايتۇرسىنوۆ: قۇپيا جازۋمەن جازىلعان حاتتىڭ وقيتىن «كىلتى» ىششىنە  قوسا سالىنعان ول قانداي قۇپيا حات ء؟ادىلوۆ: ارينە، ايلاسى مول ءۆاليدوۆدىڭ حات پەن ءشيفردى بولەك ساقتاۋى ابدەن ىقتيمال. ويتكەنى حات بوتەن بىرەۋدىڭ قولىنا تۇسسە ونىڭ ءشيفرى وزىندە قالادى، قۇپيا اشىلمايدى. بايتۇرسىنوۆ: ەشقانداي حاتتى جۇرت الدىندا وقىماعانىمدى، ونىڭ ۇستىنە ءادىلوۆتىڭ كوزىنشە ەشقاشان دا وندايعا بارمايتىنىمدى ءۇزىلدى-كەسىلدى مالىمدەيمىن. بىرىنشىدەن: ول كەزدە ءادىلوۆ جەتىك تانىمايتىنمىن، ەكىنشىدەن: بۇكىلقازاق سەزىندە مۇنىڭ اعاسى ءادىلوۆ بايسەيىت قىرعىز ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ مۇشەلىگىنە ۇسىنىلعان مەنىڭ كانديداتۋراما قارسى بولىپ، ءسوز سويلەگەن. الگى ايتىلعان حاتتى الا قالعان كۇندە دە، قىمسىنى-قىسىلمايتىن پىسىقاي سەرىكتەستەردەن كورى، دۋلاتوۆ پەن بوكەيحانوۆقا كوبىرەك سەنگەن بولار ەدىم. تەرگەۋ ءىسىنىڭ قورىتىندىسى: «وسى ۇيىمعا مۇشە بولىپ جۇرگەن كەزىندە كونتررەۆوليۋتسيونەر ۆاليدوۆپەن بايلانىس جاساپ تۇرعان. ول ءۇشىن ۆاليدوۆ ەكەۋى قۇپيا ءشيفردى پايدالانعان. 1921 جىلعى ناۋرىزدا ورىنبور وتكەن ماجىلىستە «بايتۇرسىنوۆ ۆاليدوۆتەن العان حاتتى وقيدى ... حاتتى ۆاليدوۆ تەك قانا سانداردان تۇراتىن شيفرمەن جازعان... ال، بايتۇرسىنوۆتا مۇنداي قۇپيا حاتتى وقي الاتىن كىلت بولعان» ء(ادىلۆتىڭ مالىمدەمەسى، 1 توم، 51-بەت)».ءادىلوۆ: «مەنى ۇلتشىل رەتىندە بايتۇرسىنوۆتىڭ بىلمەۋى مۇمكىن ەمەس. ولاي دەيتىن سەبەبىم: ۆاليدوۆتەن الگى حات كەلگەنگە دەيىن جوعارىدا اتى اتالعان كىسىلەرمەن ارامىزدا سەنىم ورناعانى، ولارمەن بىرگە جۇمىس ىستەپ جۇرگەنىمىز انىق. مەنىڭ اعاما كەلەتىن بولسام: مەن ونىڭ ىرقىمەن ەشقاشان دا ءجۇرىپ كورگەن ەمەسپىن، مۇنى بايتۇرسىنوۆ جاقسى بىلەدى».تەرگەۋ ءىسىنىڭ قورىتىندىسى: «باسماشىلار تالقاندالعاننان كەيىن شەت ەلگە قاشىپ كەتكەن ۆاليدوۆپەن بايلانىس جاساپ تۇرۋعا بايتۇرسىنوۆ ارەكەتتەنگەن. 1925 جىلى باكۋدە وتكەن تيۋروكولوگتەر سەزىندە «بايتۇرسىنوۆ پەن بايسەيىتوۆ تۇرىك پروفەسسورى كۋپەرەللا زادامەن كەزدەسىپ، ۆاليدوۆ جونىندە سۇراعان» (ادىلەۆتىڭ مالىمدەمەسى، 1 توم، 1-بەت). گەرمانيادا وقيتىن شاكىرتتەر ارقىلى ۆاليدوۆپەن حات جازىسىپ تۇرۋعا ارنالعان ارناۋلى شيفر العىزعان، ونى 1928 جىلعا دەيىن ۇيىندە ساقتاپ كەلگەن. «...1925, نە 24 جىلى گەرمانيادا تەرى وڭدەۋ كاسىبىن وقىپ جۇرگەن بيتىلەۋوۆ دامۋللا ەلگە كەلدى، بيتىلەۋوۆ ماعان ءار ءتۇرلى تەرى قيىندىلارى جاپسىرىلعان كىتاپتى كورسەتتى (ەسىمدە قالعانىن ايتىپ تۇرمىن)... سول كىتاپتا ءۆاليدوۆتىڭ بيتىلەۋوۆ ارقىلى بەرىپ جىبەرگەن ءشيفرى جازىلعان بولاتىن.«... بۇل ءشريفدى داپتەرىمە كوشىرىپ العام، 1928 جىلى، الماتىدا قۇرتىپ جىبەردىم». «ءشيفردى الدەبىر تۇسىنىسپەستىك، كۇدىك بولماسى ءۇشىن جويىپ جىبەردىم. بۇل تاقىرىپقا جاڭادان قوسىپ، الارىم جوق» (بايتۇرسىنوۆتىڭ مالىمدەمەسى)».«ادىلوۆقا سۇراق: كومانديروۆكاعا جۇرەر الدىندا مانداتتى كىمنەن الدىڭىز، سونى ايتىڭىز.جاۋاپ: وقۋ-اعارتۋ ءىسى ناركومىنىڭ وكىمى بويىنشا ماعان كومانديروۆكا بەرىلدى، بۇرىنعى ناركوم بايتۇرسىنوۆتىڭ كەڭسەسىنە بارىپ، سارسەنوۆتىڭ كوزىنشە، سارسەنوۆ پەن بايتۇرسىنوۆتىڭ قولى قويىلعان جاساندى مانداتتى الدىم. تومەنگى قاباتتاعى فينانس بولىمىنەن، ەۆروپالىق (ورىس بولۋى كەرەك) ءپىشىندى كاسسيردەن اقشا الدىم. ...بولعانباەۆ پەن مەنى تاشكەنتكە جىبەرۋ جونىندەگى ءماجىلىس تومەنگى قاباتتاعى وماروۆتىڭ بولمەسىندە، كەڭ  بولمەنىڭ بۇرىشىندا وتكەنىن بىلەمىن. بايتۇرسىنوۆ: بولعانباەۆتىڭ مانداتىنا قول قويعان ەمەسپىن، بولعانباەۆتىڭ اتىن ەستىگەنىم بولماسا، مۇنداي ىسكە بايلانىستى ارالاسىپ، بەتتەسىپ كورگەن كىسى ەمەسپىن. وسىعان بايلانىستى ادىلوۆقا مىناداي ساۋال قويعىم كەلەدى: بولعانباەۆقا بەرىلگەن ماندات قاي تىلدە جازىلعان ەدى؟ادىلوۆ: ورىس تىلىندە جازىلعان.بايتۇرسىنوۆ: مۇنى قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟ ءۆاليدوۆتىڭ ورىس ءتىلىن وتە ناشار بىلەتىنى بارشاعا ءمالىم، حاتتى جازىپ وتىرعان - قازاقتار، ەندەشە ورىسشا جازۋدىڭ قاجەتتىگى جوق جەردە ورىس تىلىندە ماندات جازۋدىڭ ءمانىسى نە؟ ... سونى ويلاپ بارىپ،  اڭگىمەلەسكەنىمىز دۇرىس بولار. ادىلوۆ: ماندات ءۆاليدوۆتىڭ وزىنە تىكەلەي جازىلعان جوق، ول بولعانباەۆتىڭ  شەت ەلگە شىعۋى ءۇشىن جاسالعان قۇجات. مانداتتا بولعانباەۆقا: «الاشوردا» ۇكىمەتىنىڭ اتىنان قاي جەردە بولماسىن، قاشان بولماسىن شەتەل مەملەكەتتەرىمەن استىرتىن ۇيىمعا كومەكتەسۋ ءۇشىن كەلىسسوز جۇرگىزۋگە قۇقىلى دەگەن وكىلەت بەرىلگەن. بايتۇرسىنوۆ: ماندات نەگە ورىس تىلىندە جازىلدى دەگەن سۇراق تۋىپ وتىر عوي. وعان شكىم كۇدىكتەنبەس ءۇشىن، قۇپيالىقتى ساقتاۋ ءۇشىن قازاقشا جازۋعا بولاتىن ەدى عوي.ءادىلوۆ: قازاق ءتىلىن شەت ەلدە ەشكىم بىلمەيدى.بايتۇرسىنوۆ: ءۇش كىسى قول قويعان، ءمورى جوق مانداتتىڭ قۇجاتتىق كۇشى بولادى دەپ ويلايسىز ءبا؟ادىلوۆ: مانداتقا «الاشوردانىڭ» تورعاي بولىمشەسىنىڭ ءمورى باسىلعان.بايتۇرسىنوۆقا سۇراق: تاشكەنت پەن بۇحاراعا بارىپ قايتقاننان كەيىن ءادىلوۆتىڭ نە ىستەپ جۇرگەنىنەن حابارىڭىز بولدى ما؟بايتۇرسىنوۆ: جوق، حابارىم بولعان ەمەس. ءادىلوۆ جەل قۋعان ەبەلەك سەكىلدى، بىردە كورىنەدى، بىردە جوق بولىپ كەتەدى، ونىڭ قايدا جۇرگەنىن ەشكىمنەن سۇراعان ەمەسپىن. 21 جىلى تاشكەنتكە بارار الدىندا، كومانديروۆكاعا شىعۋ ءۇشىن وعان ەشقانداي جاساندى قۇجات بەرگەن جوقپىن... مۇمكىن، الدەكىمدەر سىرتىمنان جالعان مالىمەت بەرگەن شىعار.جاۋاپ: مانداتقا قول قويعان بوكەيحانوۆ، بايتۇرسىنوۆ جانە سارسەنوۆ. ماندات جۇقا اق مانفاكتۋرانىڭ (قولدان جاسالعان قاعاز) قيىندىسىنا جازىلعان.بايتۇرسىنوۆ: قانداي دا ءبىر مانداتقا ەشقاشاندا قول قويعان ەمەسپىن، مۇمكىن مەنىڭ قولىما ۇقساتىپ بىرەۋلەر جالعان قول قويعان شىعار. بولعانباەۆقا سۇراق: ءسىز ءوزىڭىزدىڭ جول ساپار ماقساتىڭىزدى ۆاليدوۆكە بارىپ، قايتىپ كەلگەن سوڭ بايتۇرسىنوۆقا ءوزىڭىزدىڭ ءىسساپارىڭىز تۋرالى ەسەپ بەرگەن بولارسىز؟جاۋاپ: كۇزدە، بۇحارادان قايتىپ  كەلگەن سوڭ  ورىنبورعا كەلدىم. وندا بايتۇرسىنوۆپەن كەزدەستىم. بارىپ-قايتقان ساپارىم تۋرالى ەسەپ بەرۋگە ءتيىس بولاتىنمىن. قازىر انىق ەسىمە تۇسىرە الماي تۇرمىن، ەسەپ بەرگەن سياقتىمىن. ۆاليدوۆ مەن ويلاعانداي مىنەزدى ادام ەمەس ەكەن، ەگەر ول ويلاعانىمداي ادام بولسا، ولندا بايتۇرسىنوۆقا ايتپاعان بولار ەدىم. سوعان قاراپ ەسەپ بەردىم دەپ ويلايمىن. ەگەر تۇسىنبەستىك جاعداي تۋسا ەسىمدە ساقتالار ەدى عوي. بايتۇرسىنوۆ: بولعانباەۆ ەشقاشان مەنىڭ الدىمدا ەسەپ بەرگەن ەمەس. بولعانباەۆ ايتىپ تۇرعان سوۆەتتەر سەزىندە ۆاليدوۆ اتىنا ارنالعان، مانفاكتۋرا قيىندىسىنا جازىلعان مانداتتى كورگەنىم بار، ايتسە دە وعان قول قويعان ەمەسپىن».جوعارعا سوتتىڭ انىقتاماسى: «دۋلاتوۆ تا، وماروۆ تا، ەسپولوۆ تا، بولعانباەۆ تا، بiرiمجانوۆ تا، جالەنوۆ تە جانە باسقالار دا كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇيىم قۇرعاندىعى جونiندەگi ادiلەۆتىڭ ءسوزiنiڭ جالعان ەكەندiگiن دالەلدەدi».جوعارعا سوتتىڭ انىقتاماسى: «سودان كەيiن اتالعان ادامداردىڭ بارلىعى دا تۇتقىندالىپ، ولاردىڭ بiرنەشەۋiن ەرiكسiز تۇردە «مويىنداتتىرعان جاۋاپ» الىندى. ...سونىڭ iشiندە، بiرنەشە رەت قاتارىنان جۇرگiزiلگەن تەرگەۋدەن سوڭ، بولعانباەۆ مىناداي جاۋاپ بەردi: ۆاليدوۆتەن كەلگەن حاتتى سارسەنوۆتiڭ بولمەسiندە وقىعان بوكەيحانوۆ، ال بايتۇرسىنوۆ وندا مۇلدەم جوق بولاتىن. جاسىرىن ۇيىم اشۋ تۋرالى اڭگiمە قوزعالمادى. ۆاليدوۆكە مۇنى (بولعانباەۆتى) جiبەرۋدi ۇيعاردى، ال ءادiلوۆ بولسا - مۇنىمەن بiرگە بارۋعا ءوز بەتiنشە تiلەك بiلدiردi, ويتكەنi ول (ادiلەۆ) ۆاليدوۆتىڭ كومەگi ارقىلى شەت ەلگە ءوتiپ كەتۋدi كوزدەدi. وعان دا ماندات بەرiلدi, بiراق ەشقانداي دا ءمور باسىلعان جوق. ۆاليدوۆكە قانداي دا بiر ۋادە بەرمەۋ تۋرالى ۇسىنىس جاسادى. سونىمەن، تەرگەۋدەگi جاۋاپتان كورiنiپ وتىرعانداي بiر عانا وقيعا تۋرالى ادiلەۆ پەن بولعانباەۆتiڭ جاۋاپتارىندا ۇلكەن قايشىلىق بار، بۇل ءادiلوۆتىڭ بەرگەن بارلىق جاۋاپتارىنىڭ دۇرىستىعىنا كۇمان تۋدىرادى، سوندىقتان دا بۇلار قىلمىستى نەگىز بولا المايدى».Iستiڭ بەت الىسى وگپۋ تەرگەۋشiلەرiنە (ارينە، گولوششەكينگە دە) ۇنامادى. «قىلمىستى iسكە» «جاڭا كۋاگەرلەر» تارتىپ، ولاردى ايىپكەر، ەكسترەميست، كونتررەۆوليۋتسيونەر ەتiپ كورسەتۋگە تىرىستى. ويتكەنi «ۇلتشىل»، «پانتيۋركيست»، «كونتررەۆوليۋتسيونەر» دەگەن ۇعىمدى ساياسي-يدەولوگيالىق ساحنادا «ويناتۋ» ءۇشiن اۋەلi ونى «تiرiلتۋ» قاجەت-تiن. تۇرمەدەگى «بەلسەندى قولجاۋلىق ويىنشىنىڭ» ءبىرى جانە بىرەگەيى ءا.ءبايدىلدين: «ح پارتسەزگە ارناپ بايتۇرسىنوۆ ۇلت ماسەلەسى جونىندە باعدارلاما جازدى. بايتۇرسىنوۆ جاساعان پلاتفورمانىڭ كوشىرمەسى مەنىڭ قولىما ءتۇستى، ولار مۇنى ۇلتشىلدار مەن كوممۋنيستەردىڭ اراسىنا تاراتتى. بۇل قۇجاتتىڭ كوشىرمەسى وزگە دوكۋمەنتتەرمەن بىرگە ورال قالاسىندا جوعالىپ كەتتى. بايتۇرسىنوۆ جازعان بۇل پلاتفورمانى ماعان نە سادۋاقاسوۆ، نە اۋەزوۆ بەردى. پلاتفورمانى جازعان سول كەزدەگى پارتيا مۇشەسى بايتۇرسىنوۆ. ماعان، بايدىلدينگە بەرىلگەن جوعارىدا ايتىلعان قۇجاتقا سادۋاقاسوۆتىڭ، بوكەيحانوۆتىڭ، دوسوۆتىڭ، ءاشىموۆتىڭ، وماروۆتىڭ جانە بايتۇرسىنوۆتىڭ قولى قويىلعان بولاتىن. مەندەگى تۋرا سول قۇجاتتىڭ كوشىرمەسى  ەدى. بۇل قۇجات پارتيالىق ۇستانىمدارعا قاراما-قايشى كەلەتىن، ول قۇجات پارتيا جانە كەڭەس قۇرىلىمىندا ۇلتتىق كوزقاراستى جۇزەگە اسىرۋعا باعىتتالعان. كەڭەستەردىڭ ەكىنشى قۇرىلتايى كەزىندەگى قازاق وكىلدەرىنىڭ الدىندا جاساعان اۋەزوۆتىڭ بايانداماسى وسى پلاتفورمانىڭ نەگىنە قۇرىلدى. تاشكەنتتەن يسا توقتاباەۆ پەن باريەۆ دەگەن بىرەۋ كەلدى. رىسقۇلوۆ ءوزىنىڭ ۇلت ماسەلەسى جونىندەگى تەزيستەرىن تىقپالاپ جۇرگەنى ەسىمدە. ءحى نەمەسە ءحىى پارتيا سەزىنىڭ قارساڭىنداعى ولكەلىك كوميتەتتەگى ماجىلىستە ول وسى تەزيستەرىنىڭ نەگىزىندە سويلەدى. ءىى پارتكونفەرەنتسيادا مەنىڭ دە سويلەگەنىم ەسىمدە، مەنىڭ ءسوزىمدى اۆدەەۆ رىسقۇلوۆتىڭ جىلجىمالى تەزيسى دەپ باعالادى. بۇل تەزيستەر باسشىلىققا الۋ ءۇشىن پارتيا مۇشەلەرىنە تاراتىلىپ بەرىلدى»، - دەپ كورسەتتى.شىنداپ كەلگەندە، تەرگەۋ ورىندارى 1921 جىلى كونتررەۆوليۋتسيالىق استىرتىن ۇيىمنىڭ قۇرىلعان-قۇرىلماعانىنا ىقىلاس قويىپ، باس اۋىرتىپ جاتپادى. ءتىپتى پارتيالىق قۇجاتتاردى دا تەرگەۋ ىسىنە تىكتى .تەك تاعىلاتىن ايىپتىڭ نەعۇرلىم كوپ بولۋىنا تىرىستى. ايتپەسە، كوممۋنيستىك ەتيكا بويىنشا پارتيانىڭ تاريحىنا قاتىستى ەشقانداي قۇجات ەشقاشاندا قۇقىق ورىندارىنىڭ حاتتامالارىنا تىركەلمەۋگە ءتيىستى بولاتىن. مىسالى، ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ ۇيىندە ساقتالعان ءىىى كومينتەرندە قارالاتىن ۇلتتىق ماسەلەلەردىڭ، سونىڭ ىشىندە ءالى دە قاۋلىسى شىقپاعان قازاق اۆتونوميسى ماسەلەسىنىڭ دۇرىس شەشىلۋى ءۇشىن تورەقۇلوۆتىڭ، سافاروۆتىڭ، جاندوسوۆتىڭ، قوجانوۆتىڭ، اسفاندياروۆتىڭ، اۆدەەۆتىڭ، ساماتوۆتىڭ، المانوۆتىڭ، كيروۆتىڭ، سادۋاقاسوۆتىڭ، بوكەيحانوۆ عابدولدىڭ، دوسوۆتىڭ، وماروۆتىڭ جانە بايتۇرسىنوۆتىڭ قولى قويىلعان «قازاقستاننىڭ پارتيا-كەڭەس باسشىلارىنىڭ ۇلت ماسەلەسى جونىندەگى تەزيستەرى» دە تارگىلەنىپ، تۇسىنىك تالاپ ەتتى. وندا:

<!--pagebreak-->

«1. كەڭەستىك قۇرىلىستى ورناتۋداعى پارتيا-كەڭەس جۇمىستارىنىڭ نەگىزى  - كەڭەستىك ۇلتتىق اۆتونوميالاردى قۇرۋ ءىسىن تۇراقتى تۇردە جوسپارمەن جۇزەگە اسىرۋدا جاتىر. 2. ۇلتتىق تەڭدىكتى ساقتاۋ ءۇشىن ۇلتتىق ماماندار - ۇيىمداستىرۋشى، ينجەنەر، مۇعالىم، تەلەگرافيستەر، ءارىپ تەرۋشىلەر، جۇمىسشىلار، ماماندار دايىنداۋ قاجەت. ايتپەسە، زاۆود-فابريكپلپردىڭ جۇمىسشىلارىنىڭ ءوزى ۇلتتىق قاناۋشى تاپقا اينالىپ، ەزىلگەن ۇلتتىڭ ۇلت ازاتتىق قوزعالىسىنا ۇلاسىپ كەتۋى مۇمكىن. 3. مادەنيەت مايدانىن جانداندىرۋ كەرەك. 4. سونى جۇزەگە اسىرۋدا ۇلتتىق سەنىمدى وياتۋ كەرەك»، - دەگەن تالاپ قويىلعان وسى قۇجاتقا وراي تەرگەۋشىگە ا.بايتۇرسىنوۆ (د.دوسجاننىڭ جاريالانىمى بويىنشا): «مەن، بايتۇرسىنوۆ تومەندەگى جايتتى مالىمدەيمىن. ءوزىمدى قاماۋعا العاندا ءۇيىمدى ءتىنتۋ كەزىندە تابىلعان، 20- نەمەسە 21- جىلدارى تۇركىستان ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ قىزمەتكەرلەرى جازعان، قازاق وقىعاندارى ساۋاقاسوۆ، بوكەيحانوۆ  عابدوللا، دوسوۆ، وماروۆ قول قويعان ۇلت ماسەلەسى جونىندەگى تەزيستەر تۋرالى سۇراپ تۇرسىز. ولاردىڭ مازمۇنى ءدال قازىر جادىمدا جوق. ونىڭ تىكەلەي كىمگە جازىلعانىن بىلمەيمىن، تاشكەنتتەن موسكۆاعا كەتىپ بارا جاتقان سافاروۆ پەن تورەقۇلوۆ تانىسىپ شىعىپ، پىكىر بىلدىرۋگە ماعان بەرگەن بولۋى مۇمكىن. ورىنبوردا وتكەن بۇكىلقازاق ماجىلىسىندە جانە سوۆناركومنىڭ كەڭەسىندە تورەقۇلوۆ پەن سافاروۆ تەزيستەردى ءتۇسىندىرىپ بەرگەنى ەسىمدە. جينالىستا بۇل تەزيسكە  پالەندەي ءبىر تۇزەتۋلەر جاسالدى ما، جوق پا، ول جاعى ەسىمدە جوق. ۆكپ(ب) ورتالىق كوميتەتىنە كىمدەر الىپ باردى،  جوعارى جاققا جەتكىزىلدى مە، جوق پا، ول جاعىن بىلمەيمىن. جوعارىدا اتى اتالعان قازاق قىزمەتكەرلەرى قول قويعان تەزيستى تاريحي قۇجات رەتىندە ساقتاپ ءجۇردىم. ەسىمدە قالعانى، سول تەزيستى تالقىلاۋعا تەك قانا كوممۋنيستەر قاتىناستى. تەزيستە سوۆەت وكىمەتىنە، ونىڭ توڭكەرىسشىل ساياساتىنا قايشى كەلەتىن ەشقانداي پىكىر ايتىلعان ەمەس»، - دەپ مالىمدەمە جاسادى.كەزىندە كەڭەس وداعى بويىنشا لەنيننىڭ تولىق شىعارمالار جيناعىنا ەنگىزىلمەگەن، ياعني، كومپارتيانىڭ وزىنەن دە قۇپيا ساقتالىپ كەلگەن ماقالالارى  تۋرالى ۇلكەن پىكىر تالاسى وتكەن ەدى. قايتا قۇرۋ يدەسى دا «ۇلتتاردىڭ ءوزىن ءوزى بيلەۋ ەركى» تۋرالى قوزعالىس تا سول سەكسەنىنشى جىلدارى باستالىپ ەدى. ا.بايتۇرسىنوۆ پەن ز.ۆاليدوۆكە، ت.رىسقۇلوۆقا قاتىستى  جوعارىداعى تەرگەۋ ىسىندەگى قۇجاتقا پارتيالىق تۇرعىدان:«ۇلت جانە وتارلاۋ ماسەلەسى جونىندەگى كوميسسيا وتكىزگەن كومينتەرننىڭ ءىى كونگرەسىنە دايىندالعان تەزيستىڭ العاشقى نۇسقاسى 1920 جىلى 5 ماۋسىم كۇنى «باشقۇرت جانە تاتار رەسپۋبليكاسى، قازاقستان، تۇركىستان، ونىڭ تاجىريبەلەرى» دەگەن ەسكەرتەلەر مەن سول كەزدە موسكۆادا جۇرگەن ا.بايتۇسىنوۆقا (قازاق ولكەلىك رەۆكومىنىڭ توراعاسىنىڭ ورىنباسارى),  تۇركىستان اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى ت.رىسقۇلوۆقا، باشقۇرت رەۆكومىنىڭ توراعاسى ز.ۆاليدوۆكە جولدانادى. وسى ەسكەرتپەلەرگە بۇقار رەسپۋبليكاسىنىڭ اتىنان فايزۋللا حوجاەۆ تا قول قويادى. جولدانعان ماتەريالداردى لەنين ءىشىنارا پايدالانعان. كومينتەرن ينديالىق مابەندرانات رويدىڭ دا جوباسىن قابىلدايدى. سول جىلى 25 شىلدەدە لەنين: «پرولەتاريات تابى مۇلدەم جوق تۇركىستان، تاعى دا باسقا ارتتا قالعان ەلدەردە كوممۋنيستەر بيلىكتى ءوز قولىنا الۋى ءتيىس، بۇقارا قاۋىمنىڭ تاۋەلسىز ساياسي ويلاۋ قابىلەتىن وياتۋ، كەڭەستىك مەملەكەت قۇرىلىمىن ناسيحاتتاۋ، ەكونوميكالىق تۇرعىدان كومەكتەسۋ، وتارشىلىق قاناۋدان ازات ەتۋ قاجەت»، سويلەدى»، - دەپ «تۇسىنىكتەمە» بەرىلدى. سول جولعى كەزدەسۋدە لەنيننىڭ ۆاليدوۆكە:«ورتالىق الداعى ۋاقىتتا دا بۇرىنعى وتار ەلدەردەگى ورىچ پرولەتارياتىنا سۇيەنەتىن بولادى، ال سىزدەر «باسشىلىققا» قانداي دارەجەدە ىمىرالاستىق كورسەتەسىزدەر، نەمەسە قانداي سەنىم كورسەتەسىزدەر، سونداي دەڭگەيدە عانا سەنىمگە يە بولاسىزدار. رەسەي جەرىندە سوتسياليزم تولىق ورناعان سوڭ دا بۇل سەنىمسىزدىك ساقتالىپ قالاتىن بولادى. ءتىپتى، سوتسياليزم بۇكىل الەمدە جەڭىسكە جەتسە دە شىعىستاعى وتار ەلدەرگە ەۋروپالىق پرولەتارياتتىڭ - اعىلشىنداردىڭ، فرانتسۋزداردىڭ، بەلگيالىقتاردىڭ باسشىلىعى جويىلمايدى»، - دەگەن ءۇزىلدى-كەسىلدى ايتىلعان بۇل پىكىرى بودان ۇلتتاردىڭ نامىسىنا ءتيدى.ونىڭ باستى سەبەبى - 1919 جىلدىڭ سوڭىنان باستاپ تۇركىستاندا ۇلتتاردىڭ ءوزىن ءوزى بيلەۋ قۇقى جونىندە ۇلكەن پىكىر تالاسى وربىگەن بولاتىن. ت.رىسقۇلوۆ: تۇرىك حالىقتارى رەسپۋبليكاسى مەن تۇركى كومپارتياسىن قۇرۋدى ۇسىندى. «تۇرككوميسسيانىڭ» مۇشەلەرى وعان قارسى شىقتى. كومينتەرننىڭ كونگرەسىندەگى لەنيننىڭ ءسوزى مۇنىڭ ءبارى بوس قيال ەكەنىن كورسەتتى. كەڭەس بوستاندىعى دەگەنىمىز - كوممۋنيستىك كولونيزاتورلىق ەكەنىن جوعارىدا اتتارى اتالعان تۇركى جۇرتىنىڭ ساياسي كوسەمدەرى تۇگەلدەي ءتۇسىندى. ز.ۆاليدوۆ استىرتىن كۇرەستى تاڭدادى، ا.بايتۇرسىنوۆ ۇلتىنىڭ ساناسىن وياتۋدى ماقسات ەتتى. ت.رىسقۇلوۆ پەن ف.حوجاەۆ سول جولى ساياسي ساقنادان ۋاقىتشا ىسىرىلدى. قازاق ولكەسىنىڭ اسكەري-رەۆوليۋتسيالىق كوميتەتىنىڭ مۇشەسى ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ ورىنىنا ركپ(ب) قازاق وبلىستىق بيۋروسىنىڭ مۇشەلىگىنە س.مەڭدەشەۆ تاعايىندالدى. ول كەلە سالا:«2. قانداي دا ءبىر قارسى كۇرەسۋگە قابىلەتتى ساياسي اعىمدى ۇستاناتىن قازاق زيالىلارى جوق، بولعان دا ەمەس. كەزدەيسوق پايدا بولىپ، نەگىزسىز قۇرىلعان «الاشوردانىڭ» ءانى ايتىلىپ ءبىتتى»، - دەگەن ءوزىنىڭ العاشقى «ساياسي ۇكىمىن» شىعاردى.ىلە-شالا احمەت بايتۇرسىنوۆتى كەڭەس وكىمەتىنىڭ ەڭ باستى ءارى قاسيەتتى قۇرالى - پارتيالىق بيلەتتەن ايىردى. ءوزىن سەبەپسىزدەن سەبەپسىز جانە بۇعان حابارلاماي ءۇنسىز شىعارىلعانىن باسىنۋ دەپ ساناعان ا.بايتۇرسىنوۆ پارتيا ۇيىمىنا شاعىم جازدى. وندا: قىرعىز-قازاق (بۇدان كەيىن قازاق دەپ تۇزەتىلدى - ت.ج) حالىق، اعارتۋ كوميسسارياتىنىڭ كوممۋنيستىك ۇياسىنىڭ حاتشىسى پارتيانى تازالاۋ جونىندەگى اۋداندىق كوميسسيانىڭ قاۋلىسى بويىنشا مەنىڭ پارتيادان شىعارىلعانىمدى مالىمدەدى. ماعان جەتكىزىلگەن حابارعا قاراعاندا، مەنىڭ شىعارىلۋىما، بىرىنشىدەن، پارتيا جينالىستارىنا قاتىسپاعاندىعىم، ەكىنشىدەن، مۇشەلىك جارنانى ۋاقىتىسىمەن تولەمەگەندىگىم جانە ۇشىنشىدەن، مەنىڭ، الاشوردا ۇيىمىنا قاتىسقاندىعىم سىلتاۋ بولسا كەرەك.ماعان قويىلىپ وتىرعان بۇل ايىپتاردىڭ قايسىنان بولسىن مەن باس تارتپايمىن.قازاقستانداعى كەڭەس وكىمەتى ءومىرىنىڭ ءۇش جىلى ىشىندە ركپ ۇيىمدارىنىڭ قازاقتار اراسىندا جۇرگىزگەن جۇمىسىنىڭ قاي سالاسىن الساق تا ەشقانداي العا جىلجۋشىلىق بولمادى. نەگە وسىلاي بولدى؟ جۇمىسقا كەدەرگى جاساعان نە؟ بۇل ساۋالدى ەشكىم دە وزىنە قويمادى جانە ەشكىم دە بۇل تۋرالى بايىپپەن وي جۇگىرتىپ كورگەن ەمەس.جاڭا شىندىقتى ءتۇسىنۋ ءۇشىن سەكۋند دە جەتىپ جاتادى، ال وعان بوي ۇيرەتۋگە، ونى يگەرىپ كەتۋگە ونداعان جىلدار ازدىق ەتەدى. جەكە ادامنىڭ نەمەسە قوعام تىرشىلىگى قاعيدالارىنىڭ ورتاشا دارەجەسىنە ازدى-كوپتى ساي كەلەتىن اقيقاتتار مەن يدەيالار عانا ءبىرشاما جەڭىل قابىلدانىپ، مەڭگەرىلىپ كەتە الادى. كوپتەگەن ۋتوپيستەردىڭ  ەكونوميكالىق جوسپارلارىنىڭ ىسكە اسىرۋ ۇستىندە ساتسىزدىككە ۇشىراۋى - ولاردىڭ ءمان-ماعىناسىنىڭ جوقتىعنان ەمەس، ءوز زامانىنىڭ جاعدايىنا سايكەس كەلمەگەندىگىنەن جۇزەگە اسپاي قالدى، ويتكەنى ادامدار ساناسىندا ايتارلىقتاي دايارلىعى بار نەگىز تابا الماۋىنىڭ سالدارى بولدى.قاشان دا بولسا تەوريا جەدەل تۇردە العا باسادى دا، پراكتيكا بولسا باياۋ جىلجيدى، ءومىر جالقاۋلانا سۇيرەتىلىپ، ۇنەمى ارتتا قالادى دا، الىسقا ۇزاپ وزىپ كەتكەن عىلىم ساۋلەسىن ارەڭ سەزىنەدى. ادام ەركىنە ۇزاق ۋاقىت بويى اسەر ەتكەن سەزىمدەر ونىڭ جانىنا وتە تەرەڭ ەنىپ، داعدىعا، سالتقا ايلانادى دا، سودان سوڭ ونىڭ ىرگەتاسىن قيراتىپ، تىرەگىن شايقاسا دا ءوزىنىڭ ورنىن قورعاي بەرەدى.ءبىزدىڭ الدىمىزدا ءبىلىم جاعىنان ارتتا قالعان، سەزىم تۇرعىسىنان قاراعاندا ءوزىنىڭ ادەت-عۇرپىنا بەرىك باتقان، سونىمەن بىرگە جەدەل تۇردە دامۋ قاجەتتىگىن سەزىنگەن ءار كەزەڭدە پروگرەسس دوڭگەلەگىنە جارماساتىن قازاق حالقى ءتۇر. بۇل حالىقتا ادەبي كىتاپتار عانا ەمەس، ءوزىنىڭ انا تىلىندەگى وقۋلىقتارى دا جوق، ياعني قانداي بولسا دا مادەني-اعارتۋ جۇمىسىن باستاۋعا نەگىز بولارلىق باستى قۇرالدىن ءوزى جوق..نەگىزىندە قازاقتار اراسىندا ساياسي-اعارتۋشىلىق، ۇگىت-ناسيحاتتىق، پارتيالىق جانە ءار ءتۇرلى باسقا دا جۇمىستاردى جۇرگىزۋ قاجەتتىلىگى مويىندالىپ، بۇل ءۇشىن ءبىر قاتار ۇيىمدار مەن مەكەمەلەر قۇرىلعان بولاتىن. اتالعان جۇمىستار قازاقتار اراسىندا جۇرگىزىلىپ وتىر ما؟ - جوق. قازاقتار ورتاسىنداعى جۇمىستىڭ ەڭ قاراپايىم ءتۇرى - كىتاپحانالار مەن وقۋ ۇيلەرىن اشۋدىڭ ءوزى مۇمكىن بولماي وتىر. قازاق تىلىندە ادەبي كىتاپتاردى شىعارماي تۇرىپ، قازاقتارعا كىتاپحانالار مەن وقۋ ۇيلەرىن اشامىز دەۋدىڭ ءوزى كۇلكىلى جايت بولىپ تابىلادى.قازاقتار ءۇشىن دە، جالپى العاندا قاراڭعى قالىڭ بۇقارا ءۇشىن دە كوممۋنيزم يدەياسى، گەينەنىڭ سوزىمەن ايتقاندا «شاقىرىلماعان بوتەن قوناق». حالىق بۇقاراسىنىڭ سانالىلىق جاعىنان العاندا مەشەۋلىگى، ال سەزىمى جاعىنان ءتۇرلى تەرەڭىرەك وزگەرىستەرگە دەگەن بەيىمسىزدىگى كوپكە بەلگىلى شىندىق. كوممۋنيزم يدەياسى قىرعىزدارعا تەز ارادا قونبايدى. ءبىز ونى «اتتى اسكەر شابۋىلىمەن» ەڭگىزە المايمىز، ءبىز ونى ۇزاققا سوزىلاتىن قاتاڭ جۇيەلى ءىسىمىز ارقىلى ورنىقتىرا الامىز. ال بۇل ءۇشىن ەشقانداي قولايلى العى-شارتتارى بولماسا دا، شاپشاڭ تۇردە تابىسقا جەتەمىز دەپ سەنەتىن جولداستار قاتتى قاتەلەسەدى. قازاق ولكەسىنىڭ كەڭ بايتاقتىعى، تۇرعىن حالىقتىڭ شاشىراندى ورنالاسۋى سەبەپتى، تەمىر جولداردىڭ جوقتىعى جانە باسقا قاتىناس قۇرالدارى مەن بايلانىستىڭ قيىنشىلىقتارى، قازاقتار اراسىندا قانداي دا بولماسىن جۇمىستى تەز قارقىنمەن جۇرگىزەمىن دەپ، اسىرەسە ۇگىت-ناسيحات جانە مادەني-اعارتۋ جۇمىستارىن جۇرگىزەمىن دەپ ارمانداۋدىڭ ارتىق ەكەندىگىن كورسەتەدى.اتالعان سالالار بويىنشا جۇمىس جوسپارى ۇزاق مەرزىمگە ارنالىپ جاسالىنىپ، ايقىن جەتىستىكتەرگە جەتەتىندەي بولۋى كەرەك. ءبىز قازاقتار ورتاسىندا كوممۋنيزم يدەياسىن تاراتۋ جۇمىسىن قازاق حالقىنا قىزمەت ەتۋگە ارنايى دايارلانعان ۇگىتشىلەر مەن ناسيحاتشىلاردى قازاقستانعا تولتىرۋ ارقىلى، نە بولماعاندا قازاق تىلىندە ادەبيەتگى مول ەتىپ شىعارۋ ارقىلى، ال دۇرىسىندا، وسى ەكى ءتاسىلدىڭ ەكەۋىمەن دە جولعا قويا الامىز. بىراق مۇنىڭ العاشقىسى نەمەسە سوڭعىسى بولسىن، ەڭ باستى نەگىز - قازاق تىلىندە وقۋلىقتار جاسالمايىنشا بوس قيال بولىپ قالا بەرەدى.قانداي بولماسىن تىلدە دۇرىس وقىپ، جازۋ ءۇشىن الدىمەن وسى ءتىلدىڭ ەرەجەلەرىن ءبىلۋ قاجەت، ال ءتىلدىڭ ەرەجەلەرى وسى ءتىلدىڭ وزىنەن، ونىڭ قاسيەتتەرى مەن زاندىلىقتارىنان كەلىپ شىعادى. قازاق ءتىلى جەتكىلىكتى تۇردە تانىلىپ، زەرتتەلگەن جوق. ءتىلىمىزدىڭ وزىنە ءتان ەرەكشەلىكتەرى مەن قاعيدالارىن يگەرە وتىرىپ، زەرتتەۋ ۇستىندە ونىڭ ەرەجەلەرىن    تۇجىرىمداۋعا تۋرا كەلەدى. ەرەجەنىڭ ارقايسىسى ونىڭ دۇرىستىعىن راستايتىن حالىقتىڭ اۋىز ادەبيەتىنەن الىنعان كوپتەگەن ۇلگى-نۇسقالارىن زەردەلەپ تۇيىندەۋدەن كەلىپ شىعادى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، بۇل جۇمىس قيىندىعى مول، ەڭبەكتى كوپ كەرەك ەتەتىن ءىس، كوپ ۋاقىت پەن ورنىقتىلىقتى قاجەت ەتەدى.مەن قازاقتار اراسىندا جۇرگىزىلەتىن مادەني ىستەردىڭ ىشىندە قازاق تىلىندە وقۋلىقتار جازۋ جونىندەگى جۇمىسىمدى ءوزىمنىڭ باستى قىزمەتىم دەپ ساناي وتىرىپ، وزگە جۇمىستارعا تەك اسا قاجەتكىلىك تۋعاندا عانا بەلگىلى مولشەردە ۋاقىت ءبولىپ وتىردىم. مەن ركپ پروگرامماسىن ۇزاق ۋاقىت بويى قازاق حالقىن ازات ەتۋدىڭ جولدارىن ىزدەستىرۋدەن سوڭ بارىپ قابىلداعان ەدىم. ءوتىنىشىمنىڭ 3,4 جانە 5-باپتارىندا مەن نەلىكتەن پارتياعا كىرەتىنىمدى ايقىن جازعان ەدىم. پارتيانىڭ پروگرامماسىن ەشقانداي جەڭىل ويسىز جانە ءوزىمدى ءوزىم الداۋسىراتپاستان سانالى تۇردە قابىلداي وتىرىپ، مەن ءوزىمنىڭ پىكىرىمدى ايتۋعا حۇقىم بار دەپ ەسەپتەيمىن، قازاقتار اراسىنداعى جۇمىستاردىڭ باعىتتارى مەن ءادىس-تاسىلدەرى جايىندا وزىندىك وي-پايىمداۋلارىمدى بىلدىرۋگە ەركىنمىن دەپ سانايمىن.حالىق اعارتۋ كوميسسارى بولا وتىرىپ، كتسيك تورالقاسىنىڭ مۇشەسى ءارى قازاق وقۋلىقتارىن جاساۋ جونىندەگى رەداكتسيالىق القانىڭ توراعاسى رەتىندە مەن ەكىنىڭ ءبىرىن تاڭداۋعا: نە قازاق ءتىلىنىڭ وقۋلىقتارىن دايارلاۋ ىسىمەن اينالىسۋدى، نەمەسە، شىنىن ايتاتىن بولساق، مەن سياقتى باسقا دا قازاق جولداستارعا ەشقانداي پايداسى جوق پارتيالىق جينالىستارعا قاتىسۋدى قالاۋعا ءماجبۇر ەتەتىن جاعدايعا تاپ بولدىم. مەن مۇنىن العاشقىسىن قالادىم، نەگە دەسەڭىز، ءوزىمدى قازاق ءتىلى تۋراسىنداعى ەنبەككە يكەمدىرەك جانە پايدالىراقپىن دەپ ويلايمىن، بۇل سالاداعى مەنىڭ قىزمەتىم پارتيالىق جينالىستارداعى وتىرىستارمەن سالىستىرعاندا اناعۇرىم ناتيجەلىرەك بولاتىندىعىنا ەش شۇبەم جوق.پارتيا جينالىستارىنا جۇمسالۋعا ءتيىستى ۋاقىتتى مەن بوسقا (ويىن-ساۋىققا) ياكي پارتيا قىزمەتىنە ەش پايداسىز ىستەرگە جۇمساعان بولسام عانا، جينالىسقا قاتىسپاۋىم تۋرالى ايىپتالۋىمنىڭ ءمان-ماعىناسى بولار ەدى. ءدال وسى سياقتى جارنانى ۋاقىتىسىندا تولەمەۋىم جونىندە كىنالانۋدا دا باسپا ستانوگى ركپ قولىندا بولماعان جاعدايدا ورىندى بولار ما ەدى، ال ستانوك پارتيا قولىندا تۇرعاندا مۇشەلىك جارنانىڭ تولەنۋ مەزگىلى پارتيالىق ىستەردە ايتارلىقتاي ماڭىزدى ءرول وينامايدى.مەنىڭ الاشوردا ۇيىمىنا قاتىسۋىم تۋرالى ايىپتالۋىما كەلسەك، بۇل جونىندە مەنى پارتياعا العان پارتيا ۇيىمى جاقسى ءبىلدى. مەنىڭ ءوتىنىشىمدى جانە پارتياعا كىرگەنىمدى حابارلاپ، ولكەلىك باسىلىمدا جاريا ەتكەن دە سولار ەدى. مەن «الاشوردانى» العاشقى قۇرۋشىلاردىڭ ءبىرىمىن جانە دە وسى ۇيىمنىن ىشىنەن كەڭەس وكىمەتىن ءبىرىنشى بولىپ مويىنداعان دا مەن ەدىم. كەڭەس وكىمەتى جاعىنا شىعۋعا ءماجبۇر ەتىلدىم دەيتىندەر جاڭىلىسادى. بۇعان اسا قاجەتتىلىك ول كەزدە بولعان جوق، ويتكەنى مەن كەڭەس وكىمەتى جاعىنا 1919 جىلدىڭ باسىندا، كولچاك اسكەرى سامارا ماڭىندا تۇرعاندا وتكەنمىن.وسى ايتقاندى ەسكەرە كەلە، مەنىڭ ءىس-قيمىلدارىمنىڭ ماڭىزى كەمدەۋ جاعىن كورىپ، جۇمىسىمنىڭ ماڭىزدىراق تۇستارىن كورمەگەن پارتيانى تازالاۋ جونىندەگى اۋداندىق كوميسسياعا مۇشە جولداستاردىڭ بۇل ىسكە قاتىناسىندا جەتكىلىكتى دارەجەدە بايىپتىلىق تانىتا الماعان دەپ تۇيەمىن. ەگەر دە مەنى كوممۋنيستىك يدەياعا قايشى كەلەتىن ارەكەتتەرىم ءۇشىن پارتيادان شىعاراتىن بولسا، جۇمعان اۋزىمدى اشپاس ەدىم. ونداي قادامدار مەن قىلىقتارعا مەن بارعام جوق، سوندىقتان مەنى پارتيادان شىعارۋ تۋرالى كوميسسيانىڭ قاۋلىسىن قاناعاتتاندىرارلىق نەگىزى جوق دەپ ەسەپتەپ، ونى وزگەرتۋدى وتىنەمىن.  1921ج. 15 قاراشاسى. ورىنبور قالاسى»، - دەگەن پىكىر بىلدىرگەن.بۇل قالايدا پارتيادا قالدىرۋ تۋرالى ءوتىنىش ەمەس، سەبەبى: بىرىنشىدەن، پارتيا جينالىستارىنا قاتىسپاعان، ەكىنشىدەن، مۇشەلىك جارنانى ۋاقىتىسىمەن تولەمەگەن جانە ۇشىنشىدەن، «الاشوردا» ۇيىمىنا قاتىسقان». ال بۇل ۇشەۋىنەن ارتىق پارتيالىق كۇنا بولمايتىن. ەڭ باستىسى، احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ  «الاشورداعا» قاتىستى ءومiربايانى بولاتىن. وگپۋ-دiڭ دە، گولوششەكيننiڭ دە كوزدەگەن تۇپكi نىساناسى جانە بارىنشا اشەكەرەلەۋگە تىرىسقان قىلمىسى وسى.ال، شىنتۋايتىنا كوشكەندە، الاشورداشىلاردىڭ وكiمەت تاراپىنان العان، كەشiرiمiن بۇلار «كەشiرگiسi» كەلمەدi, جازىقسىز قۇتىلعاندارىن ادiلەتسiز شەشiم دەپ باعالاپ، قالايدا سوت ارقىلى ۇكiم شىعارۋعا ۇمتىلدى. ارينە، ولار جازانىڭ ەڭ اۋىر تۇرiنە كەسiلۋگە تيiستi سياقتى كورiندi.

(جالعاسى بار)

"اباي-اقپارات"