«Men  ózim  Arystyng Syrdariyagha qúyatyn jerinde tughanmyn, sol jerde óskenmin. Ol  Otyrar degen shәhәr, qazirgi Shәuildir degen jer.  Sovhoz ortalyghy Arys ózenining boyynda bolatyn da, al bir bólimshesi Syrdyng boyynda bolatyn.

Múhtar Shahanov ol kezde qyp-qyzyl jigit. Sóz jazyp óitip-býitip... Áuelde Qúday shyghar, sonan song men Múhtardy shygharyp alghan. «Sen sóz jazghanda bizding auyldy, Arystyng jaghasyn aitasyng da, sodan Syrdyng boyyn da qamtyp ketesin», - dedim.

Ol kezde Kraykom komsomol edi. Qyzylorda, Jambyl, Shymkent – ýsh oblysy Kraykomgha qaraytyn.  Solardyng konferensiyasyna meni shaqyrghan song barghanmyn. Búl 1964 jyl ghoy. Búl – sol konferensiyagha bizding svhozdyng diyrektoryn shaqyrghannan keyin bastalghan tirlik. Ne kerek, sonymen Tәshkennen bir pianino әkelipti de, foege qoyyp qoyypty.

Sonymen, konsert berilgennen keyin sovhozdyng diyrektory sahnagha shyghyp, meni de shaqyryp: «Shәmshi, pianinong anau túr, kilting mynau!», - dep kiltin bergen, maghan. Sodan song men aittym: «Sherim agha! Qazaqta maqal bar, «bergen jomart emes, alghan jomart», degen. Sondyqtan, pianinonyzgha ýlken rahmet! Myna júrttyng aldynda uәde berem sizge, auylgha arnap bir әn jazamyn», - dedim. Sodan, búl ózimizding auylgha arnap jazylghan әn.

Al endi, әndi aitatyn jastar ghoy. Múhtargha aityp, týsindirdim: «Sen Múhtar, dorogoy, Arystyng jaghasynda qyz ben jigitti úiymdastyrmasan, eshkim aitpaydy. Ándi de aitatyn qyz ben jigit. Qyz ben jigit bolmasa ol әn jaqsy bolmaydy», - dedim. Osylay-osylay  dep «rybasyn» (buyn sanyn) berip, bәrin týsindirdim. Sodan keyin Múhtardyng jazghan sózi edi.

Sizderge qysqasha Múhtar turaly aitayyn. Múhtar ózi jetim ósken jigit. Eki klass shkoldy bitirgen. Dva klassa. Chelovek dvuhklasnym obrazovaniyem. Shymkentke alyp kelgen Qalaubek Túrsynqúlov. Sodan keyin qalghanyn, attestatty úiymdastyryp berdik, ne kerek, «on jyldyqty bitirdi» (júrttyng kýlkisi, «Tehasshalap» desenizshi!» – degen dauystar estiledi). E, iya-iya, Tehas... Pedinstitutqa týsirdik – zaochnyy da, zaochnyi.

Múhtargha Pushkiyn, Lermontov kelip qalypty súraghyna, biyletine. Sodan otyra qalyp óleng jazghan ghoy: «Men orystyng ólgen aqyndary týgil, tirisin de bilmeymin», – dep. Sóitip oqyp boldy. Bәrin aityp qoyghanbyz ghoy! Sóitip Múhtar pedinstitutty bitirdi (du kýlki).

Sodan, «Aq bantikti» jazghanda da: «Kóke, bantiyginiz ne?», – deydi. «Bantik – әlgi shkolinisanyng taghyp jýretini», – dedim.

Búl – maghan syilaghan pianinogha jazylghan әn. Áytpese biz Arystyng jaghasynda eshkimmen tanysqan joqpyz».

«Arsyz bolmay ataq joq»   

Kompozitor Shәmshi Qaldayaqov «Arys jaghasynda» degen әnining shyghu tarihyn Taldyqorghangha barghanda әngimelegen ýntaspa internettegi poshtama týsken eken. Shәmshi aghanyng dauysyn jazbay tanydym. Meni oilandyrghany Shәmshi aghanyng Múhtar Shahanov turaly: «Sizderge qysqasha Múhtar turaly aitayyn. Eki klass shkoldy bitirgen. Dva klassa. Chelovek dvuhklassnym obrazovaniyem. Sodan keyin, ne kerek, attestatty úiymdastyryp berdik «on jyldyqty bitirdi» degen. Pedinstitutqa týsirdik – zaochnyy da, zaochnyi! Sóitip oqyp boldy. Bәrin aityp qoyghanbyz ghoy! Sóitip Múhtar pedinstitutty bitirdi», – degen sózderi boldy.

Naqtylasaq – Shәmshi Qaldayaqov 1964 jyly keziktirgende, 22 jastaghy Múhtar Shahanovtyng «bilimi» eki klastyq eken. Mektepting bastauysh bilimin de almaghan! «Bantik degen ne?!» – deuine qaraghanda, ol әlgi 1-2 klasta da mektepke baryp әure bolmaghan.

E, meyli, Qúday daryn berse aqyn, kompozitorlar mektep oqymay-aq, orta dengeydegi shygharmalar jazghan jaghdaylar tarihymyzda bolghan. «Jambyldy da KSRO biyligi 1936 jyly bir sayasatpen Mәskeuding sahnasyna shyghardy emes pe!?» – dep qoya salar edik-au.

Biraq, mәsele M.Shahanovtyng bilimsizdiginde emes, bastauysh mektepti de bitirmegen oghan ýkimetting «ekolog bolyp Aral tenizi men Balqash kólin apattan qútqarudy» tapsyruynda. (Ondaghy maqsat – KSRO ýkimetining qaulysyna qarsy birinshi bop kóterilgen qazaq sayasy úiymdar qúrmasyn dep, nazaryn basqa jaqqa búru bolghan). Odan da soraqysy – 2 klastyq «bilimi bar» M.Shahanovty biylik qazaqtyng tarihiy-qaharmandyq Jeltoqsan kóterilisining aqiqatyn «týpkilikti zerttep, ashatyn» deputattyq komissiyanyng tóraghasy etip taghayyndap, myndaghan azamattardyng tartqan qasiretin mazaqqa ainaldyrghany.

Al M.Shahanov biyliktegilirge: «Au, men sayasy oqighany tekserer zanger emespin ghoy, bilimimning dengeyin halyq bilmegenmen, sizder bilesizder. «Kótere almas shoqpardy belime baylamayyn!» – demedi. Eki jyl búryn ózi kóteriliske qatysyp gazettegi qyzmetinen shygharylghan M.Aqdәuletke: «Kóttering qyshyp alangha nege bardyndar?!» degenin úmytqan M.Shahanov, biylikting halyqty aldau oiynyna kirdi de ketti.

Syrt el M.Shahanovtyng teledidardan alqyn-júlqyn sóilegenin kórip «is tyndyryp jýr» dep oilaydy. Al onyn: «Jeltoqsan kóterilisine de Ukrainadaghyday «golodomor» statusyn talap etu kerek», – degen sauatsyzdyghyn, jeltoqsandyqtardy әlem elderi «batyrlar» dep otyrghanda, M.Shahanov olargha: «Qayta qúru sayasatyna senip, alangha anghaldyqpen barghandar» degen «status» japsyryp berdi. Sonda, Qayrat Rysqúlbekovke de Batyr ataghy «anghaldyghy» ýshin berildi me!?

Endi bir jiynda M.Shahanov: «Alanda әskeriyler men milisiyagha tas laqtyrghandar – kiyimin auystyrghan KGB qyzmetkerleri bolatyn» degen «janalyq» aitty. Sóitip, tas laqtyryp túrghan sәti suretke týsip qalghany ýshin 4-5 jylgha sottalyp kelgen jeltoqsandyqtar, M.Shahanovtyng aituymen, KGB qyzmetkerleri bop shygha keldi. «Nege olay aitasyn?!» degenime, tәuelsizdik ýshin kýresip 1970-1986 jyldar aralyghynda ýsh ret sottalghan meni de «KGB-nyng agenti» dep gazetter arqyly netýrli kýie jaghyp, jýregimdi stenakardiya qyldy. «Sotqa kelip osy sózindi dәlelde!» desem, bezip jýr. Ár jiynda: «Jeltoqsandyqtar aqyn Qadyr Myrzaliyevti sabaymyz degen» dep, bizge 1986 jyly Mәskeuding «ekstrimiys, búzaqylar» degen ataghyn qayta tanuyn qoymaghan son, bir jiynda onyng osy sózi ótirik ekenin betine aityp, ýnin óshirgen edim. Endi, 1986 jyly-aq, biylikting isi teris ekenin Kolbinning betine aitqan batyr Júban Moldaghaliyevke de til tiygizip jýr.

M.Shahanovtyng dýmshe ekenin men 1990 jyly-aq, bayqaghan edim. Al «onyng komissiyasyna» engizilgen deputattar, zangerler biylik búiyrghan song jәne jalaqy ýshin onyng sauatsyzdyghyn «bayqamasa», syrt júrt onyng jeke menshigindegi «Jalyn» jurnalynyng býkil jurnalisteri internette otyryp maqtaghanyna zombilanyp,  «Bir esek aqyrsa, barlyq esek aqyradynyn»  kebimen jýr. Qazaqta «mýiizi qaraghayday» aqyn-jazushylar túrghanda, nelikten KSRO biyligi 40 jastaghy Múqtar Shahanovtyng keshin Mәskeu tórinde ótkizdi eken, múny da bir qiytúrqy sayasatyna paydalanbaq-au!?» dep te oilanbadyq. Ýkimetting ony býkil BAQ-tardan baqyldatyp qoyghanyna júrt zombilandy da qaldy. «Toqpaghy myqty bolsa, kiyiz qazyq jerge kirer» degendey, sóitip mektepting bastauysh synyptaryn da bitirmegen kiyiz qazyq – M.Shahanov «№1 jeltoqsanshy» bolyp júrt sanasyna ýkimet kýshimen engizildi.

Ózi jәne biylikting úiymdastyrghan «qayratker» degen  madaghyna senip qalghan M.Shahanov, birde «Qazaqstandyq últ» dep atalugha qarsylyq bildirip ashtyq jariyalamaq ta boldy. Shyn mәninde, onday sóz әlgi «Doktrinanyn» ishinde jazylmaghan da eken. Soghan qaramastan ol: «Men biylikti rayynan qaytarmaghanda qazir bәring «qazaq» emes, «qazaqstandyq últ» dep atalar edinder!» dep keudesin soghyp jýr. (Eger biylik ras әlgindey dese, qazaqtan búryn búghan (últsyzdanugha) orystarymyz qarsy shyqqan bolar edi).

Qyrghyzda 13 jyl elshi bop otyrghanda qazaq tilining jaghdayynan esh habary bolmaghanday, M.Shahanov elshilikten bosay sala, endi, «til mәselesin» erttep minip, jekeshelep aldy.  Týrli jiyndarda «Maghan «Halyq qaharmany» ataghyn bergen edi, aludan bas tarttym» degeni de M.Shahanovtyng shaqaday qyp-qyzyl ótirigining biri. Ras, kóterilisting 10 jyldyghyna arnalghan  jiynda ony osy ataqqa úsynghan, Bishkekke M.Shahanovqa qonaqqa baryp qaytqan A.Nәlibaev-túghyn. Júrt meni de sol jiynda osy ataqqa úsynghanda, men: «Alayaq ýkimetten ataqty Shahanovtay alayaqtar alsyn!» – dep tizimnen óz atymdy syzdyrtqanmyn. Nәlibaev úsynghanmen, ýkimet oghan әlgi ataqty beruge búiryq shygharghan emes. Endeshe Shahanov, ýkimet bermegen ataqtan qalaysha «bas tartpaq»?! Jәne onday ataqty biylik ne ýshin bermek,  M.Shahanovtyng әr isting basyn bir shalyp attandap, eshbirin ayaqtamay tastap ketetini ýshin be?!

Internette osy turaly sóz qozghalsa, «Jalyn» jurnalynyng jurnalisteri men olargha zombilanghandar: «Múhtardy synaghansha, nege ony qoldamaysyndar, ya ózdering kótermeysinder sol mәselelerdi?» – dey jóneledi.  Dúrys-aq. Biraq ol eshkimning qoldauyn qajet etpeydi de. Maqsat – tek shulau, nәtiyjege jetu emes.

Mysaly 1992 jyldyng kýzinde, Jeltoqsan kóterilisin tekseru turaly «Azat» qozghalysy Konstitusiyalyq sotqa aryz bergende, M.Shahanov sotqa kelip: «Qozghamandar ol isti. Ol mening «isim». Men onyng «nýktesin» qoyghanmyn» dep bajyldaghanyn, Nazarbaevqa baryp shaghymdanyp, isti qaytadan qaratqyzbaugha kýsh salghanyn, әriyne, әlgi internettegi jaqtaushylary bilmeui mýmkin.

2005 jyly Jazushylar odaghyndaghy jiynda: «Til mәselesi N.Nazarbaevqa hat joldaumen sheshilmeytinine 20 jylda kóz jetti, ózge de joldarmen júmys jasayyq» degenim ýshin M.Shahanov: «Búl – ekstremizm!» dep shoshysa, al mitingide: «Til zany oryndaluyn Saryarqa teatry artyna tyghylyp emes, biyliktegi «Núr Otan» partiyasy shtabyna baryp talap etu kerek!» degenim ýshin meni milisiyagha ústatyp jibergenin de ýide jatyp «feyk» basqyshtar dúrys dey me?!

Al onyng til jayyn aityp shulauy preziydenttik saylau kezimen tústas keletinin talay bayqadyq. Sebebi búl M.Shahanovtyn  mitingilegenin kórgen orystar men orystildilerdi: «Oybay, myna últshyldar biylikke kelse, qazaqsha sóileuge mәjbýrleydi. Sondyqtan búrynghy preziydentimizge dauys bereyik», – degizu ýshin úiymdastyrylghan  qiytúrqy әreket. Sóitip 2 klasstyq «bilimi bar» M.Shahanov qazirde ózining kóbikten jasaghan kóp ataghyna «Qazaq tilining atasy» degen de lauazymdy  qosyp jazyp jýr.

«Au, doktor, akademik til mamandary, nege til mәselesin ghylym kandidattyghy da joq M.Shahanovqa mazaq etuge berip qoydyndar?!» – dep shyn mamandargha aityp kórgenmin. «Oybay, qúrysyn! «Bәleli k..ke barmaghyndy tyqpa» degen. Onyng «jekemenshiktep alghan» (әriyne, biylikting tapsyrysymen) mәselesine juyqtar bolsaq ysyldap-pyshyldap artymyzgha týsip kýie jaghyp mazany alady!» – deydi olar azar da bezer bolyp.

«Halua, halua» degennen auzyng tәtti bolmaydy» degendey, M.Shahanovtyng «til, til» degen attan-shoularyndaghy sauatsyz talaptarynan qazaq tilining ahualy bir sýiemge de onalmaghany belgili. Biraq onyng úpayy týgel. Shoular jasaghany ýshin biylikten esep-shotyna qarjy týsip jatyr, kitaptaryn ministrlik toqtatpay shygharyp, әkim-sәkimder kezdesuler úiymdastyryp shapannan-shapan kiygizip, anghal kórermen qoltanba súrap shulauda...

Yapyray, «ekologiyany da retteytin, kóterilisti de zerttep aqiqatyn ashatyn, qazaq tilin de memlekettik etip tórge shygharatyn, Shynghys hangha tarihy bagha beretin, Abay, Mahambet, Múqaghalilardyng aqyndyghyn sarapqa salyp syn aitatyn M.Shahanov, mýmkin, «oqymay-aq «bes alar» vunderkind shyghar!? Onday bolsa nege keshegi-býgingi biyliktegiler oghan ministrlik ya oblys әkimi qyzmetin bermeydi, nege ómir boyy jurnal redaksiyasynda ústap, tek júrtqa «Shahanov-shoular» jasatyp halyqty alday túrugha «jay qaghar» (gromootvod) retinde ghana paydalanyp keledi?! Óitkeni biyliktegiler M.Shahanovtyng ómirbayanyn, dengeyin tamasha biledi.

Biylik qazirde halyqty aldarqatar «jana shahanovtardy» qozdatyp, jemdep, úshyryp jatyr. Qolpash estimese ishi ótetin M.Shahanov, endi «ózin ózi qanaghattandyrudyn» jolyn tauypty. Osydan 7-8 jyl búryn Atakentting aldyndaghy kóshede ilingen  M.Shahanovtyng battyighan ýlken suretin kórdim. Astyna «Týrki әlemining ýzdik aqyny» dep jazypty.  Jazushylar odaghyndaghy jigitterden «Osynday ataq beretin konkurs óttip pe edi Týrkiyada?» dep súraghanmyn.  Olar: «Týrkiyadan kelgen bir aqynnan biz de súrap  edik, ol Týrkiyada onday ataq beretin mekeme joq» dedi bizge», – deydi.

Tórt jyl búrynda  bir jiyngha kelsem M.Shahanov: «Juyrda Týrkiyada maghan «Týrki әlemining ziyalylarynyng tóraghasy» degen ataq berdi!» – de-ep túr. Otyrghan júrt du qol shapalaqtady. Men әriyne, búl onyng kezekti bir ótirigi ekenin týsindim. Óitkeni, «ziyaly» degen – ózining jinaqtaghan bilimimen, ýlgili ómir tәjiriybesimen halqyna baghdar aitatyn túlgha adam. Partiya ne bir mekeme emes tóraghasy bolatynday! Ziyalynyng tóraghasy bolsa, onyng nesi ziyaly?! «Ziyalylar mekemesi» degen Týrkiyada da, dýnie jýzinde de joq nәrse.

Jaraydy, M.Shahanov shata bersin. Mәsele – onyng shatpaghyna du qol shapalaqtaytyn halyqtyng sana dengeyinde-au. «Ózing diuanasyn, kimge pir bolasyn?!»  deu ornyna,  2 klass «bilimi bar» naqaldy «últty qútqarushy qayratker» dep pir tútyp tabynsan, qazaq, myna beyshara kýiine nesine renjiysin, kimdi kinәlaysyn?

Qoldan jasaghan «qaharmanynan» Qazaqstan biyligining ózi mezi boldy ma, endi M.Shahanovty paydalanugha Qytay dostaryna beripti. Kenestik, postkenestik elderding shapandaryn alyp bolghan ol endi «Qytay-Qazaqstan dostyghyn, sol eldi әlemge nasihattaytyn jurnaldyng Qazaqstandaghy ókili bolypty. Búl iske Qytay da «dvuhklasnyy obrazovaniyaly chelovekti» layyq kórgen eken! «Dostyq» – jaqsy sóz-au! Biraq búl iske de M.Shahanov kiriskennen bastap Qytaydaghy qazaqtargha, jalpy músylmandargha qughyn-sýrgin kýsheyip otyr. Ásheyinde birin biri «qytayshylsyn» dep shúqyghysh qazaq, M.Shahanovtyng qytayshyldyghyna lәm demeydi, bayaghysha madaqtauda! Au, júrtym, ony ras qoldasandar nege millionyng qasyna baryp «iske basta!» demeysinder, men de qosylayyn?!. Álde bilesinder me, onyng esh iske bastamaytyn shoumen ekenin?

Jә! Men M.Shahanov bylyq-shylyqtaryn 1992 jyldan aittym da, jazdym da. Endi ol turaly maghan esh derek jibermeudi súraymyn. Basqa da sharuam tolyp jatyr. Ony madaqtaushylarmen de aityspay-aq qoyynyzdar. Óitkeni 2 klastyq «obrazovaniyesi bar» Múhtar Shahanovty túlgha sanap, pir tútatyndardyng bilim dengeyi sol Shahanovtan da tómen bolghan song oghan tabynady da! «Qudy – qu tabady» degendey, әlgiler de attestat, diplomdaryn Shahanovsha «tehassha» alghan bolar.

M.Shahanov turaly aityp auyz bylghaghym kelmep edi. Biraq, Shәmshi aghanyng halqyn 2-klastyq  «bilimdi» Múhtar Shahanovtan saqtandyrghan sózin halyq kesh te bolsa bilui kerek. Jәne de, qazir, onsyz da masqarasy әshkere biylikti bir balaghattap alyp «oppozisiyamyn!» dep, mitingige bir-eki baryp 4-5 kýn qamalghan bireuler «partiya qúramyn!» dep jar salyp, al júrt onyng bilimi, tәjiriybesin eskermesten «kósem» etpek. Múnday oisyzdyq halyqtyng uaqytyn zaya qylyp sharshatar «jana M.Shahanovtardyn» (nedorosli) payda boluyna soqtyraryn eskerip, abay bolghan jón.

Al, M.Shahanovqa aitarym: «Biyl shildede 79 jasqa tolasyn, «Tórinnen kóring jaqyn». Keshe Resey otarshyldarynyn, odan song býgingi biylik diktaturasynyng halyqty aldar jaldamaly qúraly boldyn. Ózindi ózing «qorqytyp», 3-4 ret gazet әripterinen hat ta qúrastyrdyn, «KGB  óltirmek bop jýr!» dep talay spektaklider  qoydyn. Áli de talay súmdyqtaryng ashylaryna kýmәn joq. Men «Jeltoqsan kóterilisining basyn KSRO biyligi «Meteli» operasiyasyn synaqtan ótkizu ýshin ózderi úiymdastyrghanyn» dәleldep jazghan son, sen de amalsyzdan, 32 jyldan keyin: «Endi ýndemey qala almaymyn!» dep, moyyndapsyng múny. Endi tek, әlgi Mәskeude sóilegening de solardyng tapsyrysy bolghanyn moyyndauyng qaldy. Sóitip ómir-boyy halyqty aldaghanyng ýshin keshirim súra! Bolmasa, halqtyng qarghysyna, qaharyna úshyraysyn.

Al mening 1992 jyldan sen turaly aitqan, jaznandarymdy jalghan, jala desen, meni sotqa ber. Sol sotta basqa da ayarlyqtaryndy kózine aitarmyn.

Hasen Qoja-Týrk   

Qosymsha: Abai.kz aqparattyq portaly erkin aqparat alany. Múnda oy jarystyryp, pikir almastyrugha әrkim qúqyly. Jogharydaghy spiykerding pikiri redaksiya ústanymyn bildirmeydi. Aldaghy uaqytta maqalada atalghan adam(dar) redaksiyamyzgha jauap beruge niyetti bolsa, olardyng da pikirin beruge әzirmiz. 

Abai.kz