Senbi, 23 Qarasha 2024
Janalyqtar 2481 0 pikir 6 Sәuir, 2012 saghat 13:31

«Prichem tut russkiy yazyk?»

Qayrat Mәmiyding tóraghalyghymen ótken Senattyng jalpy otyrysynda «sýiinshi» janalyqtar jariya boldy. Elimizding Syrtqy ister ministrligi shet memlekettermen aradaghy ekijaqty kelisimderding búdan bylay jalghyz qazaq tilinde jazylatyndyghyn jetkizdi! Ekinshiden, el Ýkimeti Q.Mәmiyding bastamasyn qúp alghan: keshe endi zandyq qújattardyng qazaqsha mәtinderindegi termiyn-úghymdardy týzeytin arnayy toptyng qúrylatyndyghy jariyalandy. Taghy bir sýisintken jayt: Jogharghy palatanyng osy kýngi jiynynda últjandy deputattar qatarynyng tolyqqandyghyna kuә boldyq.

Senatorlardyng aldyna keshe úzaq sonar aty bar, biraq standartty, kezekti halyqaralyq qújat tartylghan edi. Jogharghy palatanyng barlyq túraqty komiytetterining búl Kelisim boyynsha aitar eskertpeleri men úsynystary joq bolyp shyqty. Demek, palata da tútastay, esh sózge kelmey, qabyldaugha tiyis edi. Alayda...

Qayrat Mәmiyding tóraghalyghymen ótken Senattyng jalpy otyrysynda «sýiinshi» janalyqtar jariya boldy. Elimizding Syrtqy ister ministrligi shet memlekettermen aradaghy ekijaqty kelisimderding búdan bylay jalghyz qazaq tilinde jazylatyndyghyn jetkizdi! Ekinshiden, el Ýkimeti Q.Mәmiyding bastamasyn qúp alghan: keshe endi zandyq qújattardyng qazaqsha mәtinderindegi termiyn-úghymdardy týzeytin arnayy toptyng qúrylatyndyghy jariyalandy. Taghy bir sýisintken jayt: Jogharghy palatanyng osy kýngi jiynynda últjandy deputattar qatarynyng tolyqqandyghyna kuә boldyq.

Senatorlardyng aldyna keshe úzaq sonar aty bar, biraq standartty, kezekti halyqaralyq qújat tartylghan edi. Jogharghy palatanyng barlyq túraqty komiytetterining búl Kelisim boyynsha aitar eskertpeleri men úsynystary joq bolyp shyqty. Demek, palata da tútastay, esh sózge kelmey, qabyldaugha tiyis edi. Alayda...

«Qazaqstan Ýkimeti men Ispaniya Korolidigining Ýkimeti arasyndaghy Aughanstan Islam respublikasyn túraqtandyru men qalpyna keltiru jónindegi halyqaralyq is-qimyldargha Ispaniya Korolidigining qatysuyna baylanysty Qazaqstan aumaghy arqyly әskery mýlik pen personaldyng tranziytin qamtamasyz etu turaly Kelisimnin» qazaqsha mәtininde qatelerding órip jýrgeni sonsha, endigi bekitilip qoyghan qújatty birneshe ret búzugha, әldeneshe mәrte keri qaytaryp alugha tura kelipti! Osylaysha, ispandar aldynda ana tili-mizdi jaman biletinimizdi pash etkendeymiz. Sonda memlekettik tilding hali mýshkil ekendigin halyqaralyq dengeyde kórsetkenimiz be? «Ózi kishkentay ghana Kelisim eken, - dep, tanghaldy senator Quanysh Aytahanov, - 8 baptan túrady.

Sonyng alty babynda kemshilikter tabylyp, týzetuler engizilgen! 4 ret nota joldanghan! Múny qalay týsinuge bolady? Ne sebepten búlay bolyp otyr? Ózi bir jarym paraqtyq Kelisim, bar-joghy!»

- Qazaq tilindegi mәtinde kemshilikter tabyldy, - dep jauap berdi Syrtqy ister ministrining orynbasary Qayrat Omarov, - sondyqtan biz tórt ret nota jiberip, Ispaniya tarapymen keliskenbiz, - dep qayyra kele, ol qatelik jýgin audarmashylargha audardy: «Bir aitatyny, audarmashylardyng ózderining tilge kózqarasy әrbasqa. Sol sebepti kelisulerden ótken sayyn mәseleler tuyndap otyrdy».

Shyn mәninde, «mәseleler» kelisimderdin, zang jobalary siyaqty, orys tilinde jazyluynan tuyndasa kerek. Tәrjimalaushylardyng qújat jobalarynda úghymdardyng qazaq tilindegi núsqasyn әrúday berui kesirinen «qarsy jaqtan qújattyng elge qayta-qayta qaytarylyp jatatynyn» Qayrat Mәmy jaqsy biledi eken. Sodan ol audarmany týzep, әlgindey masqaragha jol bermeu mәselesin Senat burosynda, palata komiytetterining tóraghalarymen arnayy qaraghan. Artynsha Qayrat Ábdirazaqúly Mәjilis tóraghasy Núrlan Nyghmatulinmen kelisip, ekeui Ýkimetke hat jiberipti.

- Ol hatta mynaday úsynys qoydyq, - dedi Senat tóraghasy, - osynday kelisimderdi ratifikasiyalau turaly zandardy, qol qoyylmay túryp, qarauy ýshin Senattyn, Mәjilistin, Ýkimetting jәne tiyisti ministrlikting audarmashylarynan arnayy top qúru kerek. Áytpese, tiyisti ministrlik ózinshe audarady, Ýkimetke kelgende, olar ózderinshe taghy ózgeris engizedi. Keyin Mәjilistin, odan song Senattyng audarmashylary basqasha kózqarastaryn bildiredi. Nәtiyjesinde qayta-qayta keri joldap, ratifikasiyalau ótpey jatady. Sondyqtan Syrtqy ister ministrligine búl mәsele qatang týrde aityldy. Jaqynda osynday arnayy top qúrylatyn bolady. Sol arqyly biz osy sharttardyng sapasyn kóteremiz dep oilaymyn. Oghan SIM mýddeli degen senimdemin.

Osydan keyin senatorlardyng syny tausylghanday edi. Biraq deputat Ghany Qasymov sóz aldy, ol Kelisimning basty kemshiligin әshkerelepti. Aldymen, Ghany Esengeldiúly qazaqstandyq-ispandyq kelisimge 2009 jyldyng 2 shildesinde, basqa jerde emes, qazaq jerinde, Astanada qol qoyylghandyghyna salmaq týsirdi. Osy orayda senatordy búl halyqaralyq qújattyng «qazaq, ispan jәne orys tilderinde, әrqaysysy eki danadan jasalghandyghy» turaly QR SIM-ining týsiniktemesi airan-asyr etti. «Barlyq mәtinderding birdey kýshke ie ekendigi jazylypty, - dedi Gh.Qasymov, - onda orys tilining qajeti qansha? Maghan osyny týsindirindershi! Qazaqsha boluy - týsinikti, bizding tilimiz! Ispanshasy da dúrys. Búl Kelisim - Qazaqstan men Ispaniya arasynda bekitilgen ekijaqty ghana qújat. Onda, prichem tut russkiy yazyk? Eger әrtýrli oqylyp, týsindirilmeui ýshin aghylshyn tilindegi ortaq mәtinin bersender, bir sәri, men ony týsiner edim» degen senator syrtqy sayasy vedomstvonyng biyik lauazymdy ókiline shýilige qarady: «Endi ne, sonda senderde mәngilik osylay bola bere me?»

Rasynda, Qazaqstannyng basqa shet memlekettermen bekitken halyqaralyq qújattarynyng oryssha mәtinin ýnemi qosaqtap beru - tәueldilikting nyshanyna úqsaydy. Odan Qazaq elining basqa elmen әr kelisimin, tóbeden tónip, Resey baqylap túrghanday kórinis tuady eken. Biraq Qazaqstan SIM-i mәngilik olay bolmaytyndyghyna sendirdi. «Songhy uaqytta biz búl tәjiriybeden boydy aulaq saludamyz! - dep mәlimdedi senatorlargha Syrtqy ister ministrining orynbasary Q.Omarov, - 2009 jyly ol tәjiriybe әli bolghan. Al, songhy kelisimderde biz búl tәjiriybeden ketudemiz». Osyghan toqtaghan Senat deputattary Ispaniya Korolidigining aughangha bet alghan әskerleri men úrysqa qajetti mýlkining qazaq jeri arqyly ótui tәrtibin aiqyndaytyn ekijaqty Kelisimdi ratifikasiyalady.

Keshe senatorlar Ýkimetke eldi eleng etkizerlik taghy da birqatar úsynystarmen shyqty. Sonyng biri Resey qazaqtarynyng jas úrpaqtaryn týbegeyli orystanudan saqtap qalugha yqpal etui mýmkin. Búl rette deputat Anatoliy Bashmakov Resey jerinde qazaq mәdeniyetinin, qazaq últtyq dәstýrlerining «ózindik bir tirek punktin qúrugha» shaqyrady. Senatordyng baylamynsha, búl ýshin kórshi elde «L.Gumiylev atyndaghy Euraziya Últtyq uniyversiytetining filialyn ashu kerek». Múny Resey qazaqtary súrap otyr. Búl tilekterin olar senator A.Bashmakovqa, byltyrghy jyldyng 2 jeltoqsanynda, Omsk qalasynda sol oblystyng Qazaq mәdeny avtonomiyasynyng aktiyvimen kezdesui kezinde amanattapty. Deputat ony keshe resmy saual týrinde Bilim jәne ghylym ministri Baqytjan Júmaghúlovqa joldady. Búl bastama el Ýkimeti tarapynan qoldausyz qalmauy kerektigin nyqtaghan senator qazaq Ýkimetining reseylik JOO bólimshelerin qoldap otyrghandyghyn algha tartty: Lomonosov atyndaghy MGU filialy on jyldan beri Astanada júmys istep keledi. Aytpaqshy, kezinde oghan Qazaqstan sol EÚU ghimaratynan oryn bólip, otau tigip bergen.

Al, senator Múrat Baqtiyarúly Kenesting qazaq halqyn qyruyn «genosiyd» retinde atap, Ýkimetti búltaqtamay, dәl de әdil baghasyn beruge shaqyrdy. «Nazarbaev uniyversiyteti» studentterimen tayaudaghy kezdesuinde Elbasy kenestik totalitarlyq jýie qoldan úiymdastyrghan asharshylyqtan qazaq halqynyng kóp qyrghyngha úshyraghandyghyn, alayda búl qasiretti jaghdaydyng úzaq jyldar boyy qúpiya bolyp kelgenin aitty, - dedi deputat, - Preziydent 1932 jylghy asharshylyq qasiretining 80 jyldyghy biyl el boyynsha atap ótiletindigin, Astana qalasynda asharshylyq qúrbandaryna arnalghan eskertkish monument salynatyndyghyn habarlady. 1929 - 32 jyldardaghy ashtyq qazaqtyng ghana emes, adamzat balasynyng tarihyndaghy eng bir zúlmat, jan týrshiktirer súmdyq nәubet ekendigi aqiqat» degen ol, sol alapat ashtyqty tútastay bir últqa qarsy qoldan jasalghan genosiyd, qylmystyng eng auyr týri dep baghalady.

Statistikalyq derekterge sәikes, 1930 jyly Qazaqstanda auyldyq jerlerde 5 million 873 myng adam túrypty. «Arada 3-aq jyl ótkende, 1933 jyly tiriler qatarynda nebary 2 million 493 myng auyldyq qalghan, - dedi Múrat Baqtiyarúly. - Jappay jaylaghan ashtyqtan, sonday-aq әrtýrli júqpaly aurulardan 2 million 580 myng qazaqstandyq qyrylghan. Taghy 800 myny basqa elderge qashqan. Qazaq últy jappay asharshylyq nәtiyjesinde eki esege azayyp qaldy». Ras, Resey ashtyqtan ukraiyn, tatar, basqa últtar da zardap shekkendigin algha tartady. Búl rette qazaqstandyq senator búltartpas dәiek keltirdi: «Bәrimiz kelisuimiz kerek: memleketting kýshke salu sayasaty saldarynan bir últtyng jartysynan astamynan aiyrylyp qaluyn adamzat tarihy әli estip, bilmegen! - dedi ol. - Demograftardyng tújyrymdaularynsha, eger sol jyldarda jappay asharshylyq bolmaghanda, qazirgi uaqytta bizding halqymyzdyng sany 45-50 milliondy qúrar edi» degen M.Baqtiyarúly múnyng qazaq halqynyng ósuin kem degende 100 jylgha keri laqtyryp tastaghandyghyn mәlim etti.

- Zaman ótip, úrpaqtar almasuda. Endigi úrpaqqa osy bir súmdyq asharshylyqtyng ashy aqiqatyn aitatyn kezeng keldi dep esepteymiz! - degen senator asharshylyqtyng auqymyn, zalaly men zardabyn әli de bolsa, naqtylay týsu qajettigin aitty. 1992 jyly QR Jogharghy kenes Tóralqasy janynan qúrylghan komissiya halqymyzdyng asharshylyqqa úrynuyna әkelip soqqan ótken ghasyrdyng 20-30 jyldar aralyghynda qabyldanghan qaulylardy zertteu jóninde auqymdy júmystar jasady. Osy mәselege baylanysty qazaq jәne orys tilderinde kóptegen zertteu enbekteri jaryq kórdi. «Ókinishke qaray, osyghan qaramastan Qazaqstandaghy asharshylyqtyng tarihy men zardaby jayly әlemdik qauymdastyq az biledi. Óitkeni olarda tolyqqandy maghlúmattar joq. Sol sebepti asharshylyqqa baylanysty Qazaqstanda jaryq kórgen enbekterdi aghylshyn tiline audaru qajet» dep úsyndy Senat deputaty. Ol, sonday-aq tek Astanada ghana emes, barlyq oblys ortalyqtarynda da asharshylyq qúrbandaryna arnalghan eskertkishter ornatylugha tiyistigin Ýkimetting qaperine saldy.

- Zúlmat asharshylyqtyng qayghy-qasireti men saldary ashyq aitylyp, oghan әdil qúqyqtyq, sayasy bagha berilip, tarihymyzdyng eng bir qasiretti jayy býgingi óskeleng úrpaqtyng sanasyna tolyq sindirilui kerek, - dep týidi senator Múrat Baqtiyarúly.

Ayhan ShÁRIP

«Ayqyn» gazeti

0 pikir

Ýzdik materialdar

Syni-esse

«Talasbek syilyghy»: Talqandalghan talgham...

Abay Mauqaraúly 1465
Bilgenge marjan

«Shyghys Týrkistan memleketi beybit týrde joghaldy»

Álimjan Áshimúly 3236
Birtuar

Shoqannyng әzil-syqaqtary

Baghdat Aqylbekov 5371